ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
65
И
.
Р
.
Рустамбеков
ТДЮИ
ўқитувчиси
ЎЗБЕКИСТОНДА
АХБОРОТ
ВА
АХБОРОТЛАШТИРИШ
СОҲАСИНИНГ
КОНСТИТУЦИЯВИЙ
АСОСЛАРИ
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
Ўзбекистонда
ахборот
ва
ахборотлаштириш
соҳасини
ҳуқуқий
тартибга
солишга
қаратилган
энг
асосий
,
бирламчи
манба
бўлиб
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясида
ахборотга
эга
бўлиш
ҳуқуқи
марказий
ўринни
эгаллайди
.
Конституцияга
биноан
:
“
Ҳар
ким
ўз
шаъни
ва
обрўсига
қилинган
тажовузлардан
,
шахсий
ҳаётига
аралашишдан
ҳимояланиш
ва
турар
жойи
дахлсизлиги
ҳуқуқига
эга
.
Ҳеч
ким
қонун
назарда
тутган
ҳоллардан
ва
тартибдан
ташқари
бировнинг
турар
жойига
кириши
,
тинтув
ўтказиши
ёки
уни
кўздан
кечириши
,
ёзишмалар
ва
телефонда
сўзлашувлар
сирини
ошкор
қилиши
мумкин
эмас
” (
ЎзРес
Конституцияси
27-
моддаси
).
Конституциянинг
ушбу
моддасидаги
қоидалар
,
биринчи
навбатда
Узбекистон
Республикаси
фуқароларининг
шахсий
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
таъсинлашга
қаратилган
.
Ушбу
конституциявий
қоида
шахснинг
шаъни
ва
қадр
қиммати
;
шахсий
номулкий
ҳуқуқларини
қўриқлаш
ва
хурмат
қилиш
;
шахсий
хаёт
ва
уй
-
жой
дахлсизлигини
таъминлашга
хизмат
қилади
1
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
шаън
ва
қадр
қимматни
қўриқлар
экан
,
уларни
,
биринчи
навбатда
,
фуқаровий
,
маъмурий
,
жиноий
-
ҳуқуқий
воситалар
билан
қўриқлашга
кафолат
беради
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
100-
моддасига
асосан
,
фуқаро
ўзининг
шаъни
,
қадр
-
қимматига
ёки
ишчанлик
обрўсига
путур
етказувчи
маълумотлар
юзасидан
,
башарти
бундай
маълумотларни
тарқатган
шахс
уларнинг
ҳақиқатга
тўғри
келишини
исботлай
олмаса
,
суд
йўли
билан
раддия
талаб
қилишга
ҳақлидир
.
Демак
,
фуқаролик
қонунчилигига
кўра
фуқаро
,
агар
ёлғон
ахборотларни
тарқатган
шахс
уларнинг
ҳақиқатга
тўғри
келишини
исботлай
олмаса
,
ўзининг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
қораловчи
ахборотларни
олиб
ташлашни
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
.
Шундан
келиб
чиқадики
,
фуқароларнинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
ҳимоя
этиш
ҳақидаги
талабларини
қондириш
учун
учта
шартнинг
мавжудлигини
аниқлаш
зарурдир
.
Жумладан
:
1.
Ахборот
бадном
қилувчи
бўлиши
керак
(
ҳақиқатан
обрўсига
путур
етказилган
бўлса
); 2.
Ахборот
ёлғон
бўлиши
керак
(
маълумотларнинг
ёлғонлиги
аниқланса
); 3.
Ахборот
тарқатилган
бўлиши
керак
(
ахборот
,
маълумот
ҳақиқатан
тарқатилган
бўлса
).
Шахсга
нисбатан
ҳақиқатга
тўғри
келмайдиган
,
шаъни
ва
қадр
қимматини
таҳқирловчи
ахборотлар
тарқатилса
,
у
суд
орқали
ҳимояланишни
талаб
қилиш
ҳуқуқини
олади
.
Бу
эса
тарқатувчига
агар
,
у
бундай
ахборотларнинг
ҳақиқатга
тўғри
келишини
исботлай
олмаса
,
уларни
рад
этиш
мажбуриятини
юклайди
.
Шаъни
ва
қадр
-
қимматига
путур
етказилган
фуқаро
ушбу
маълумотларни
раддия
қилиш
билан
бир
қаторда
,
унинг
тарқатилиши
натижасида
ўзига
1
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясига
шарҳ
/
Масъул
мухаррир
А
.
А
.
Азмзхўжаев
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2008.
етказилган
зиён
ва
маънавий
зарарни
қоплаш
талабини
қўйиши
мумкин
.
Фуқароларнинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
қасддан
таҳқирлаш
ҳаракатларини
қонун
маъмурий
ҳуқуқбузарлик
ёки
жиноят
сифатида
баҳолайди
.
Бундай
ҳолатларда
айбдор
туҳмат
ёки
хақорат
қилганлиги
учун
маъмурий
ёки
жиной
жавобгарликка
тортилиши
мумкин
.
Фуқароларнинг
шахсий
муносабат
усуллари
,
яъни
алоқа
воситаларидан
фойдаланишларида
дахлсизлик
ҳуқуқи
шундак
иборатки
,
қонунда
тўғридан
-
тўғри
кўзда
тутилган
ҳолатлардан
ташқари
ҳеч
кимнинг
шахс
иродасига
зид
ҳолда
унинг
ёзишмалари
,
телефон
сўзлашувлари
,
телеграф
маълумотлари
билан
танишига
ҳаққи
йўқ
.
Фуқароларнинг
ҳаётини
қўриқлаш
мақсадида
у
ҳақидаги
ахборотларнинг
тарқалмаслигини
таъминлаш
учун
ахборотлар
алмашишининг
маълум
тартиби
ўрнатилган
.
Шу
мақсаддагина
маълум
ҳуқуқий
-
мъёрий
воситалар
орқали
хат
ҳзишмалари
,
телефон
сўзлашувлари
,
телеграф
маълумотларининг
сир
сақлаш
доираси
,
ахборотларнинг
мазмуни
ёки
уларнинг
бор
-
йўқлиги
ёхуд
қайси
тилда
,
ким
билан
гаплашилгани
,
кимни
чақиргани
ҳақидаги
маълумотлар
билан
танишиш
мумкин
.
Шахсий
ахборотнома
билан
танишиш
фақат
тегишли
ваколатга
эга
тор
доирадаги
шахслар
томонидан
қонунда
кўзда
тутилган
мезон
ва
тартиблар
асосида
амалга
оширилади
.
Конституциянинг
29-
моддасида
қуйидаги
қоида
акс
этган
:
“
Ҳар
ким
фикрлаш
,
сўз
ва
эътиқод
эркинлиги
ҳуқуқига
эга
.
Ҳар
ким
ўзи
истаган
ахборотни
излаш
,
олиш
ва
уни
тарқатиш
ҳуқуқига
эга
,
амалдаги
конституциявий
тузумга
қарши
қаратилган
ахборот
ва
қонун
билан
белгиланган
бошқа
чеклашлар
бундан
мустаснодир
.
Фикр
юритиш
ва
уни
ифодалаш
эркинлиги
фақат
давлат
сири
ва
бошқа
сирларга
тааллуқли
бўлган
тақдирдагина
қонун
билан
чекланиши
мумкин
” (
ЎзРес
Конституцияси
29-
моддаси
).
Фикрлаш
,
сўз
ва
эътиқод
эркинлиги
,
барча
маълумотларни
қидириш
,
олиш
ва
тарқатиш
ҳуқуқи
фуқароларга
давлат
идоралари
,
жамоат
бирлашмалари
,
корхона
ва
ташкилот
хамда
муассасаларга
таклиф
,
ариза
ёки
шикоят
билан
мурожаат
қилиш
орқали
жамоат
ва
давлат
фаолиятини
бошқаришда
фаол
қатнашиш
имконини
беради
.
Фуқароларнинг
мурожаат
қилиш
тўғрисидаги
ҳуқуқларининг
асосий
қоидалари
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Фуқароларнинг
мурожаатлари
тўғрисида
”
ги
қонунда
кўрсатилган
.
Барча
маълумотларни
олиш
ва
тарқатиш
,
агарда
улар
мавжуд
конституцион
тузумга
қарши
йўналтирилган
бўлса
,
шунингдек
,
улардан
инсониятнинг
тинчлиги
ва
хавфсизлигига
,
демократияга
путур
етказиш
ва
жамиятнинг
манфаатларига
қарши
мақсадларда
фойдаланмоқчи
бўлган
тақдирда
ёки
бошқа
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
бузиш
учун
амалга
оширилмоқчи
бўлган
тақдирда
таъқиқланади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Давлат
сирларини
сақлаш
тўғрисида
”
қонунида
давлат
сирлари
тоифалари
аниқланган
ва
улар
ҳақидаги
маълумотларни
олиш
ва
тарқатиш
чегараланган
.
Қонунга
асосан
давлат
манфаатига
дахлдор
ёки
бошқа
сирларни
сақлаш
ниятида
сўз
эркинлиги
ва
уларни
баён
қилиш
ҳуқуқи
чекланган
.
Бундай
чеклашнинг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
шарт
эканлиги
давлат
сирларини
ошкор
қилишнинг
,
сиёсий
ва
иқтисодий
мустақилликка
,
давлатнинг
мудофаа
қудратига
,
давлат
ва
жамиятнинг
бошқа
ўта
муҳим
манфаатларига
зарар
етказиши
мумкинлиги
билан
асосланади
.
Давлат
сирларини
сақлаш
бундай
сирларга
эга
бўлган
барча
давлат
идоралари
,
корхоналар
,
бирлашмалар
ҳамда
мансабдор
шахслар
ва
Ўзбекистон
Республикаси
фуқароларининг
мажбуриятидир
.
Шундай
қилиб
,
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролари
маълумотларни
қидириш
,
олиш
ва
тарқатиш
кабқ
ўз
ҳуқуқидан
фойдаланаётган
пайтда
жамиятга
ва
бошқа
шахсларнинг
манфаатларига
зарар
етказмасликлари
керак
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясида
фуқароларнинг
фикрлаш
ва
сўз
эркинлиги
,
ахборотни
излаш
,
олиш
ва
тарқатиш
ҳуқуқи
мустаҳкамланган
.
Мазкур
ҳуқуқ
ва
эркинликларни
рўёбга
чиқаришда
оммавий
ахборот
воситалари
алоҳида
ўрин
тутади
.
Бизда
ҳар
кимнинг
оммавий
аҳборот
воситаларида
чиқиш
,
ўз
фикри
ва
эътиқодини
ошкора
баён
этиш
ҳуқуқи
қонун
билан
кафолатланади
.
Қонунга
кўра
,
Ўзбекистон
Республикасида
оммавий
ахборот
воситалари
эркин
бўлиб
,
улар
Конституцияга
ва
бошқа
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
фаолият
кўрсатади
.
Оммавий
ахборот
воситалари
ахборотни
излаш
,
олиш
ва
тарқатиш
ҳуқуқидан
фойдаланадилар
ҳамда
ўзлари
эълон
қилаётган
ахборотнинг
тўғрилиги
ва
ҳаққонийлиги
учун
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
жавобгар
бўладилар
.
Оммавий
ахборот
воситалари
тўғрисидаги
қонун
талабларини
бузишда
айбдор
деб
топилган
шахслар
белгиланган
тартибда
жавобгар
бўладилар
.
Муҳаррир
ёки
журналист
оммавий
ахборот
воситасида
ҳақиқатга
тўғри
келмайдиган
материаларни
тарқатганлик
учун
,
агар
маълумотлар
:
расмий
хабарлардан
олинган
бўлса
;
ахборот
агентликлари
ёки
давлат
органларининг
матбуот
хизмати
орқали
олинган
бўлса
ёхуд
муаллифнинг
олдиндан
ёзиб
олинмай
,
тўғридан
-
тўғри
эфирга
берилаётган
нуқталарида
айтилган
ьўлса
,
жавобгар
бўлмайди
.
Конституциянинг
30-
моддасида
Ўзбекистоннинг
барча
давлат
органлари
,
жамоат
бирлашмалари
ва
мансабдор
шахслари
фуқароларга
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
манфаатларига
дахлдор
бўлган
ҳужжатлар
,
қарорлар
ва
бошқа
материаллар
билан
танишиб
чиқиш
имкониятини
яратиб
бериши
лозимлигини
қайд
қилади
.
Шахснинг
ҳуқуқлари
,
эркинликлари
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилишда
давлат
органлари
томонидан
қабул
қилинган
,
фуқароларнинг
ҳуқуқи
ва
манфаатига
дахлдор
ҳуқуқий
қоидалар
билан
таништириш
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Мамлакатимизда
фуқароларнинг
ҳужжатлар
билан
танишиб
чиқиш
ҳуқуқи
Конституциянинг
тегишли
моддаларидан
ташқари
,
асосан
,
фуқаролик
,
хҳжалик
ва
меҳнат
ҳуқуқи
нормаларида
белгиланган
.
Конституция
томонидан
фуқароларга
берилган
ҳуқуқ
ва
манфаатларга
оид
бўлган
ҳужжат
ҳамда
материалар
билан
танишиш
ҳуқуқига
кўра
,
ҳужжат
ва
материаллар
қайси
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
ҳамда
манфаатларига
тегишли
бўлса
,
ўша
фуқароларгина
ушбу
ҳужжат
ва
материаллар
билан
танишиб
чиқишлари
мумкин
.
Юқорида
кўриб
чиқилганлардан
кўриниб
турибдики
Конституция
ва
унинг
нормалариад
ахборот
ва
ахборотлаштириш
соҳасининг
асоси
бўлмиш
қоидалар
мустаҳкамланган
ҳамда
улар
фуқароларимизга
қатор
ҳуқуқларни
таъминлаб
беради
.
Шулар
билан
бир
қаторда
ушбу
ҳуқуқларни
янада
кенгроқ
таъминлаш
мақсадида
мамлакатимизда
қатор
қонун
ҳужжатлари
қабул
қилинган
.
