Возможности оптимизации процессов развития человеческого капитала на пути инновационного развития

CC BY f
53-61
2
1
Поделиться
Содиржонов, М. (2023). Возможности оптимизации процессов развития человеческого капитала на пути инновационного развития . in Library, 20(2), 53–61. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/22273
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье приводится социологический анализ процессов развития человеческого капитала и анализируются ответы респондентов. В процессах развития человеческого капитала особое внимание уде-
ляется образованию и здравоохранению, приоритетам социально-политической деятель-ности государства и общества. Представлены выводы и рекомендации по развитию компонентов человеческого капитала.

Похожие статьи


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

53

Мухриддин СОДИРЖОНОВ,

Наманган давлат университеты мустацил изланувниси

ИННОВАЦИОН ТАРАҚҚИЁТ ЙУЛИДА ИНСОН КАПИТАЛИ

РИВОЖЛАНИШИ ЖАРАЁНЛАРИНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ

ИМКОНИЯТЛАРИ

амлакатимизда

инновацион

ри-

вожлантириш

механизмларининг

муваффакиятли шаклланиши, биринчи навбатда,
жамиятдаги мавжуд ижтимоий- икдисодий
шароитлар

натижасидир.

Ривож-

ланган

давлатлар

кдторидан

муносиб

урин

эгаллашимизда давлатнинг устувор стра- тегик
сиёсати

ва

уни

амалга

ошириш

ме-

ханизмларининг урни катта.

Мамлакатимизнинг

ижтимоий-иктисо-

дий ривожланишида инсон капиталини
ижтимоий ишлаб чикариш омили сифати- да
шакллантириш жараёни лиги боскичга кадам
куйди.

Инсон

капитали

замонавий

ицтисодиётнинг мухим таркибий кисмига
айланди. Давлат инвестиция сиёсатининг
устувор йуналишлари ва давлатнинг икди-
содий сохадаги урни узгарди. Бу йулда таъ-
лим тизими инсон капитали шаклланиши-
нинг асосий манбаи сифатида ривожлан-
мокда. Бундай шароитда иктисодий муно-
сабатларнинг барча таркибий цисмини таш-
кил этувчи ва ушбу муносабатларнинг узи
шаклланадиган инсон капитали вужудга
келишининг институционлашувига талаб
ошиб бормокда.

Инновацион тараккиёт йули мамлакат инсон

капиталининг ривожига йул очиши билан бирга,
инсонлардан фикрлаш тар- зини, ижтимоий ва
маънавий-ахлокий карашларини узгартиришни
талаб килади, пировардида, бутун жамиятнинг
модернизациям ва янги сифат хрлати —
трансформация булишига олиб келади.

Инсон капитали усишига йуналтирил- ган

барча инвестиция самарали булиб, ке- лажакка
йуналтирилган, узини окдайди- ган инвестиция
хдсобланади. Бу эса инсон капиталини
бошкдриш

тамойилларини

талаб

этади.

Мамлакатда инсон капитали юкори даражада
булса, жамиятнинг ри- вожланиши жадал
суръатда боради.

Юртимизда

инсон

капиталининг

ри-

вожланиши куйидаги омилларга ботлик:

-

Ҳар бир инсоннинг индивидуал им-

кониятларини ривожлантириш;

-

инвестицияни

тутридан-тутри

инсон

капиталини ривожлантиришга йуналтириш;

-

узини узи ривожлантириш йулидаги

шахсларни

ижтимоий

ратбатлантириш

механизмини ишлаб чикиш.

Давлатнинг ижтимоий - иктисодий ри-

вожланиши уз-узидан инсон капиталининг
шаклланиш даражасига ботлик булиб, бу
мамлакатдаги фукдроларнинг интеллектуал
сало^ияти ва имкониятларини кен- гайтириш
жараёнидир.

Маълумки, жамият кандай булса, ижтимоий

муносабатлар мажмуи булган инсон капитали
ҳам унга мос булади. Инсон капиталининг
ривожи ҳам шахснинг онги, одоб-ахлоки,
маънавияти,

дунё-

караши,

ижтимоий-

иктисодий, сиёсий муносабатларга, ижтимоий
тузум моҳияти ва табиатига бевосита ботлик.
Инсон акл-идрок сохдби булганлиги боис реал
дунёдаги вокеаларни тушунади, илму тафаккури,
меҳнати, салоҳияти билан дунёни бошкаради.
Инсон капиталининг юксалишига уни ураб
турган ижтимоий- мухитда руй бераётган барча
вокеалар- нинг таъсири кучлидир

1

.

М


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

54

Инновацион инсон капиталини яратиш учун

мамлакатнинг хар бир оиласи ва унда тугилган
фарзандларни энг кичик ёшдан бошлаб билим
олишга йуналтириш, илмга хавас, мехнатга
мухаббат

уйготиш,

улар-

ни

таълим

муассасаларида

энг

янги

таъ-

лим

технологиялари,

дунё

стандартлари

да-

ражасидаги дарслик ва кулланмалар билан
укитиш ва ургатиш лозим булади.

Узбекистоннинг

ривожланган

мамлакат

макрмини олиши бевосита иктисодиёт та-
раккиётида асосий омил булган инсон ка-
питалининг усиб бораётган роли билан бел-
гиланади. Мамлакатимизда кабул килинган
узлуксиз таълим тизими шахсни баркамол авлод
булиб етишишини таъминлаши билан бир
каторда, жамият тараккиётини кафо- латловчи
инновацион инсон капиталининг шаклланиши ва
унинг янгиланиб бориши- га асос булади. Инсон
капиталини

шахс

ва

оила

даражасида

ривожланиш

жараёнлари-

ни

урганиш

мобайнида ижтимоий тахдил- лар алохида
ахамият касб этади.

Хусусан, ушбу тадкикотда 2019 йилнинг

ноябрь ойида утказилган социологик суров
натижалари келтирилган. Социологик суров
Наманган вилоятининг турли сохадарида
банд булган 225 та респондент орасида утка-
зилди. Ёш ва жинс таркиби куйидагича: 16 -
20 ёш - 2,2%, 21 - 25 ёш - 27,3%, 26 - 30 ёш -
30,7%, 31 - 40 ёш - 23,5%, 41 - 50 ёш - 8,2%, 51
- 59 ёш - 5,3%, 60 ва ундан ■окори ёш - 2,8%
булиб, улардан эркаклар - 51,8%, аёллар -
49,2%. Таълим даражаси: урта - 16,8%, урта
махсус - 35,2%, олий маълумотли - 46,3%,
илмий

даражаси

бор-

лар

-

1,7%.

Респондентларнинг

фаолият

юритаётган

сохасига кура тацсимланиши куйидагича:
тадбиркорлик - 12,2%, таълим, илм-фан -
28,6%, ишлаб чицариш - 8,6%, транспорт -
6,1%, сотлицни сацлаш - 9,2%, савдо сохасида
- 10,1%, цурилиш - 2,3 %, банк-молия - 8,2%,
маиший хизмат - 4,8% ва бошца сохадарда -
9,9%. Оилавий хола- тига кура, уйланган
(турмушга чиккаи) - 68,8%, оила курмаган -
31,2%.

Социолигик

суровнинг

максади

рес-

пондентларнинг инсон капиталининг таркибий
унсурлари булган ва унинг си- фатини белгилаб
берувчи саломатлик ва таълимга инвестиция

килиш мойиллиги- ни аникдашдир.

Маълумки,

инсон

капиталининг

шаклланишида, биринчи навбатда, демог- рафик
омиллар мухим урин эгаллайди. Оилаларда
фарзандлар сони келажакда оила инсон
капиталининг, уз навбатида, мамлакат инсон
капиталининг кдйта хосил булиш даражасини
белгилаб беради. Олин- ган натижаларга кура,
респондентлар орасида иккита фарзандли
оилаларнинг сал- моги катталиги маълум булди.
Респондентларнинг таълим даражаси, ёши ва
иктисодий ахволи билан оиладаги фарзандлар
сони орасидаги богланиш кузга ташланмади.
Факдтгина миллий мансублик омилининг
таъсири маълум булди. Яъни, махаллий
булмаган халкдар орасида оиладаги фарзандлар
сони буйича таксимлани- ши - бир фарзандлилар
- 42,5%, икки - 50%, уч ва ундан ортик
фарзандлилар - 7,5%ни ташкил этди. Махаллий
халк орасида бу курсаткич мос равишда - 24,1%,
39,1%, 27,6% ва 9,2%ни ташкил этди.

Сунгги

тадкикот

натижаларининг

курсатишича, инсон саломатлигининг атиги 8-
10%и согликни сакдаш тизими- га, 20%и
экологик шарт-шароитларга, 20%и генетик
омилларга боглик, колган 50%и эса инсоннинг
хаёт тарзини ташкил этиши (яъни, кундалик
рационал режими, овкдтланиш тартиби, зарарли
одатлар, турли жисмоний машгулотлар билан
шугулланиш, ортикча вазн ва стрессларнинг
олдини олиш, анъанавий ва ноанъанавий
чиниктириш усуллари ва бошкалар) билан
боглик экан. Шу мак- садда спорт билан
шугулланиш

инсон капиталининг

асосий

таркибий кисми булган саломатлик капиталига
йуналти- рилган инвестициянинг мухим шакли
си- фатида кабул килинганлиги сабабли рес-
понденларга

"Саломатлигингизни

мустах-

камлаш максадида спорт билан шугулла-
насизми?" деган савол билан мурожаат килинди,
натижада, таълим даражаси- нинг ошиши спорт
билан шугулланиш ва унинг инсон хаётидаги
урнига муно- сабатнинг ижобий томонга
узгартириши аникланди.


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

55

Олий маълумотли респондентларнинг 44,5%и

у ёки бу шаклда спорт билан шу- гулланса, урта
махсус маълумотлилар ора- сида бу курсаткич
35,3 %, урта маълумотлилар орасида 40%ни
ташкил этади. Спорт билан шугулланишга олий
маълумотли респондентларнинг 7,6%и эхтиёж
сезмаса, урта ва урта махсус маълумотлилар
орасида бу курсаткич мос равишда 26,1% ва
14,2%ни ташкил этди. Бу курсаткичлар
жамиятимиз- да спорт билан шугулланиш етарли
даража- да таркдлмаганлигидан далолат беради.

Мамлакатимиз ижтимоий сиёсатида инсон

саломатлигини мустахкамлашга йунал- тирилган
инвестициялар

келгусида

давлат-

нинг

ижгимоий-икдисодий курсаткичлари- га говори
даражада таъсир этиши жахрн хамжамияти
томонидан тан олинган.

Согликни сакдаш инсон капиталининг

таркибий кисми сифатида назарий жихат- дан
\ам, амалий нукдаи назардан хам кат- та кизикиш
уйготади. Агар анъанавий равишда инсон
капитали фукдронинг таълим ва малакасига
боглик булса, якинда у соглик- ни сакдаш
омилларини камраб оладиган кенгрок тушунчага
эга булади. Инсон капиталининг ошиб бориши
ахолининг со- глигига инвестиция киритиш
оркали та- комиллашиши хдкидаги гоя 60-
йилларда америкалик иктисодчи Т.Шульц

2

ва

С.Мушкинлар

3

томонидан илгари сурил- ган ва

М.Гроссманнинг дастлабки ишла- ридан сунг
аникрок ахамиятга эга булди. Дархдкикат,
М.Гроссман

4

, биринчи навбат- да, ушбу

масалани аник куриб чикди. Ушбу муаллифнинг
фикрига кура, ишчининг саломатлик даражаси
канча юкори булса, бу махсулот ишлаб
чикаришда мухим роль уйнайди. С.Воронина

талкинидаги "инсон капитали" тушунчасига
кура, ахолининг соглик даражаси, айникса,
мухим масала булиб, у хар кандай мамлакатда
ижтимоий- иктисодий ривожланиш асосини
ташкил этади. Айнан ахолининг саломатлиги
даражаси инсон капиталини шакллантиради

5

, дея

таъ- кидлайди. И.В. Илинский инсон капитали
таълим капитали, соглик капитали ва мада- ният
капиталидан иборат, деб хисоблайди

6

. "Инсон

капитали" тушунчаси бугунги кунга келиб,
факатгина иктисодиёт ёки ишлаб чикаришда
эмас, балки мамлакатдаги хар бир фукаронинг
индивидуал хусусиятлари саломатлик, таълим,
кобилияти ва истеъ- доди, орттирган малака
хамда тажрибала- ри, ижтимоий, психологик
дунёкараш ва одамларнинг ижтимоий-маданий
хусусият- ларида, шунингдек, унинг таркибий
тузи- лишида нафакат моддий, балки маънавий
таркибни хам англатиши мухим ахамият касб
этмокда.

Соглом инсонларда касаллик туфайли иш

жойида булмаслик холатлари кам уч- райди,
натижада, иш унумдорлиги ошиб, ишлаб
чикариш рейтинги кутарилади. Шу нуктаи
назардан, саломатлик даражаси таълим билан
бевосита боглик инсон капиталининг мухим
кисми деб бахоланади. Жисмоний капитал
сингари, саломатлик капитали хам вакт утган
сари уз кимма- тини йукотади, аммо инсонлар уз
саломатлигини яхшилаш учун инвестиция
кирита оладилар.

Жавоблар

Умумий

Урта

Урта махсус

Олий маълумот

Уйда доимий равишда шугулланиб тураман

29,2

32,5

30,1

34,4

Спорт машгулотларига к;атнашаман

9,8

7,5

5,2

10,1

Ало\ида шугулланмайман, уй ишларининг узи

етарли

36,3

24,2

39,3

37,5

Спорт билан шугулланишга э\тиёж сезмайман

12,5

26,1

14,2

7,6

Бошка жавоблар

12,2

6,7

11,2

10,4

1

-жадвал

"Саломатлигингизни мустахдамлаш максадида спорт билан шугулланасизми?"

саволига берилган жавобларнинг таксимданииши,%

Манба:

"Инсон капиталини ривожлантириш тизимидаги этносоциал жараёнлар ва тенден-

цияларини урганиш”га доир социологик суровнома натижаси асосида муаллиф томонидан тузил-
ган. Наманган 2019.


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

56

Инсон капитали шахснинг жамият хдёти- да

иштирок этиши билан ботлик. Шунинг- дек,
касаллик билан курашишдан кура, унинг олдини
олиш осонлиги каммамизга маълум. Бирок кар
доим

кам

бунга

амал

кил-

маймиз.

Респондентларга кай хрлларда ши- фокор
куригига боришлари тутрисидаги са- вол билан
мурожаат килганимизда (2-расм), уларнинг
60,7%и касал булиб колганлари- да, 18,8%и
уйдаги муолажалар самара бер- магандан сунг,
деган

жавобларини

бериш-

ган.

Респондентларнинг атиги 15,1%и касал- ликнинг
олдини

олиш

максадида

профилактика

чораларида шифокор куригига борар экан.
Респондентларнинг 2,3%и эса, шифо- корлардан
кура, табибларга ишонишларини билдиришган
ва 3,1%и бошка жавобни бел- гилашган.
Кдтнашган респондентларнинг таълим даражаси
ушбу натижага кам уз таъ- сирини курсатди.
Олий маълумотлилар ора- сида шифокор
куригига борадиганлар кис- саси купчиликни -
16,7%ни ташкил этиб, урта ва урта махсус
маълумотли

респондент-

лар

олий

маълумотлиларга караганда икки баробар купрок
табибларга мурожаат килиш- лари маълум
булди.

Инсон капиталининг акамиятини бир нечта

усулларга асосан баколаш мум- кин. Анъанага
кура, иктисодчилар буни купрок таълим олган
одамларнинг да- ромади билан кисоблашади.
Тадкикотлар \ар бир кушимча таълим йили
инсон даромадини уртача 10 фоизга ошириши-
ни курсатди. Таълимга киритиладиган сармоялар
кам жамиятда ижтимоий тенг- сизликни
камайтириши

мумкин.

Акса-

рият

мамлакатларда нисбатан узига тук оилаларда

тутилган фарзандлар болалик- данок кенг
имкониятлардан фойдала- нишни бошлайди ва
бу бутун умри да- вомида катор афзалликларга
олиб кела- ди, аксинча, ночор оилалар
фарзандла-

ри

бундай

имкониятлардан

фойдалана олмайди.

Узбекистан

Республикаси

Президента

Шавкат Мирзиёев: "...ахборот - коммуникация
сокасидаги охирги ютукларни узлаштириш
билан бирга, ёшларнинг ки- тоб укишга булган
кизикишини ошириш- га, уларни китоб билан
дуст

булишга,

аколининг

китобхонлик

савиясини янада оширишга алокида эътибор
каратиш лозим булади. Бунинг учун, аввало,
миллий ада- биётимиз ва жакон адабиётининг
энг сара намуналарини ижтимоий тармокдарга
жой- лаштириш ва уларни кенг тартиб килишга
алокида эътибор беришимиз муким аками- ят
касб этади",

7

деб таъкидлайди.

Таълимга йуналтирилган инвестициялар

нафакат мамлакатни ривожлантиришнинг муким
усули кисобланади, балки инсон капитали ва
ижтимоий-иктисодий

ривож-

ланиш

истикболларини яхшилашга кара- тилган
ижтимоий сиёсатдир. Бунинг нати- жасида инсон
капитали

такомиллаштири-

либ,

моддий

фаровонлик ва сотлом тур- муш тарзига
эришилади. Шуни таъкидлаш керакки, инсон
капитали кар бир инсон- нинг индивидуал
капитал шаклидир. Инсон кобилияти, билими,
куникма ва таж- рибалари кар бир ёш шахснинг
шахсий мулки кисобланади.

Респондентларнинг инсон капитали асосини

ташкил этувчи таълим сохдсига инвестиция
килиш даражасининг тахдили буйича куйидаги
хулосалар ва натижалар- га келинди. Бугунги

1-диаграмма. Шифокор куригига бориш сабабларининг таксимланиши, %.

Оёий

маълумот

Урта мажус

Н

Урта маълумот

бермагандан сунг

ишонаман


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

57

кунда шахс ва оила микёсида таълимга эътибор
каратилмокда. Аксарият респондентлар (70,9%)
олий таъ- лимнинг ахдмиятини таъкидлаб
утишди. Шуни кайд этиш жоизки, олий таълим
олишнинг мухим шартларидан бири оила
моддий имкониятларининг етарлигидир.

Мамлакатимизда

мактабдан

ташкари

таълимнинг кенг таркалган шакли репи-
титорликнинг ривожланганлик даражаси- ни
аникдаш максадида утказилган ижти- моий
суров давомида респондентлардан фарзандлари
кушимча дарсларга катнаши- ши тутрисида
суралди. Тадкикотимиз шуни курсатдики,
мактаб ёшидаги фарзанди бор респондентлар
64%ининг фарзандлари кушимча дарсларга
катнашади.

Ота-онала-

рининг

таълим

даражасига кура, бу курсат- кич урта
маълумотлилар орасида 41,2%, урта махсус
маълумотлилар

орасида

80%

ва

олий

маълумотли ота-оналар уртасида 62%ни ташкил
этди. Урта махсус таълим даражасига эга булган
ота-оналарнинг аксарият кисми фарзандларига
сифатли таълим беришни, хаётда фарзандлари
улар- дан юкори натижаларга эришишини истай-
дилар. Лекин олий маълумотли ота-оналар
орасида бу курсаткичнинг нисбатан паст- лиги
уларнинг фарзандига нисбатан эъти- борининг
пастлигидан эмас. Фикримизча, бундай оила
фарзандлари нисбатан коби- лиятли булиши ёки
фанлар доирасида ёрдамни ота-оналаридан
олишлари мум- кинлиги хисобига бу курсаткич
нисбатан пастрок.

Таълим тизими замонавий жамиятда

узини самарали оклайдигаи социал капитал
сифатида

эътироф

этилади

ва

унга

сарфланган \ар капча молиявий харажат узок
муддатни эгалласа-да, келтирилган на-
тижалар тула-тукис узини оцлаши маълум
булди.

Умуман,

дунёнинг

ривожланган

мам-

лакатларида сунгги ун йилликда таълим тизими
атом ва электроника, билим ва технологиялар
даврида баркарор ри- вожланишнинг бош омили
ва калити эканлиги хукуматлар, сиёсий элита ва
ахоли тарафидан чукур англаб етилгани
кузатилади

8

.

Купгина ривожланган давлатлар, хусу- сан,

Япония, Малайзия, Сингапур, Жа- нубий Корея
давлатлари ривожланишида таълим тизими хал
килувчи ахамият касб этган. Бугунги кундаги

ривожланиш биз- нинг хам олдимизга ушбу
давлатлар син- гари мехнат бозорида талаб катта
булган сохалар буйича кадрлар тайёрлаш масала-
сини куймокда. ¥озирги даврда жахон бозорида
шундай касб ва хунарлар мавжуд- ки, уларнинг
аксарияти университет ва коллежларда эмас,
балки оддий укув мар- казларида уч ёки бир
йилда

эмас,

жуда

киска

вакт

ичида

тайёрланмокда.

Бунга

куплаб

мисоллар

келтиришимиз мумкин. Масалан, Сингапурда
хам таълимга икти- содий тараккиётнинг
биринчи галдаги ва- зифаси сифатида каралган.
Таълим сохаси- ни ривожлантириш билан ботлик
масала- лар америкача таълим модели билан
узаро алокага киришиш йули оркали хал этилди.
Гарчи мазкур тизим пуллик булса хам
(Узбекистонда мактаб таълими бепул) син-
гапурликлар нафакат 10 йиллик мактаб таълими,
балки малака оширишга каратилган ишлаб
чикаришга тайёрловчи турли курс- ларга хам
алохида

ахамият

бера

бошлади-

лар.

Сингапурнинг политехника мактабла- ри ва
коллежларида

техника

сохасига

оид

билимлардан ташкари, графика ва дизайн
асослари хамда архитектурага оид фанлар хам
укитиб борилган. Таълим ишлаб чика- ришдан
ажралмаган холда олиб борилган, асосий
эътибор амалиётга каратилган.

Таълим японлар учун хали-хануз энг олий

кадрият сифатида эъзозланади. Бир замонлар
Японияда болаларни укдмишли килиш учун
кундалик

эхтиёжларга

сарф-

ланадиган

харажатларни тежаб, пул жам- тариш анъанаси
мавжуд булган. Японлар болаларига пул ва
моддий бойликларни эмас, билимни мерос килиб
колдиришга харакат килганлар, аникроти,
болаларга колдирилиши керак булган пулни
уларнинг замонавий таълим олишлари учун
сарфлаб, шу асосда болаларига мустакил пул
топа олиш имконини колдирганлар. Бу эса
уларнинг юксак ижтимоий мавкени


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

58

таъминлайдиган давлат лавозимларида фаолият
курсатишини кафолатлаган. Бу- гунги кунда
Японияда жорий килинган таълим тизими бутун
жахрнга урнак булар- ли даражада тараккий
этган, худди юрти- миздаги каби уз ичига
бошлангич ва урта таълимни камраб олувчи
мажбурий таълим йулга куйилган булиб, унда
япониялик болаларнинг деярли 100%и камраб
олин- ган. Уларнинг 96%и эса 2 боскичли мактаб
таълимида тахрил олишади. Иккинчи бос- кични
тугатган болаларнинг 60%и таълимни коллеж,
институт ва касб-хунар билим юртларида давом
эттиришади.

Замонавий япон педагогикасида таълим

тизими билан уйгунлашган ахлокий тарбия
тамойили хам шаклланган. Урта асрлардаёк
мактабларда амалий этикага эътибор каратила
бошлаган эди. Ушбу мактабларда амалий
бошкарув кишиси кандай булиши кераклиги
хакида тахсил берилар эди. Конфуцийлик
акидалари ва буддизм анъаналари таъсирида
таълим тизимига нафакат билим олиш ва хунар-
мандчилик куникмаларини ошириш во- ситаси,
шунингдек,

ахлокий

ва

маъна-

вий

баркамолликни шакллантириш ва шу асосида
катъий интизомлилик фазилати- ни юзага
чикариш воситаси сифатида карала бошлади.

Респондентларга: "Уз билимингиз ва ма-

лакангизни оширишда кайси усулни афзал
курасиз?", деган савол берилди. "Малака
ошириш курсларида", деган жавоб таълим
сохдсида 27,3%ни ва согликни сакдаш ходим-
ларида 35%ни ташкил этди. Тадбиркорлик
сохасида банд булганлар орасида бу курсат- кич
5,8% ни ташкил этди. Шунингдек, урта

маълумотли респондентларнинг

1

/

4

кис- мидан

ортиги уз малакасини оширишга эхтиёж
сезмаслиги, албатта, бу касбий мансубликдан
келиб чикадиган холат деб бахоланса-да, салбий
тенденция деб бахо- лаш мумкин. Бу саволнинг
тахдили нати- жасида хам олий маълумотли
инсонларнинг узларига ва бошкаларга нисбатан
талабчан- лиги уз ифодасини топди. Албатта,
кушим- ча адабиётларни мутолаа килиш инсон
ка- питалини ривожлантирувчи омиллардан
саналади.

Тахдиллар шуни курсатадики, респон-

дентларнинг 11,9%и, умуман, кушимча ада-
биётларни укимайди ва 46,4%и доимий ра-
вищда укийдиганлар таркибида урта маълу-
мотларнинг яккол устунлигини куришимиз
мумкин. Шахс даромадларининг даражаси, яъни
унинг инсон капиталига инвестиция килиш
имконияти ва даражасини белгилаб берувчи
мухим

шартдир.

Шу

максадда

рес-

пондентларнинг даромадлари урганилиб, да-
ромадларни маълум бир чегараларга ажрат- ган
холда респондентларнинг у ёки бу гу- рухга
тегишлилиги

аникданди.

Натижа

шуни

курсатдики, таълим даражасининг ортиши билан
даромадларнинг

ортиши

тенденция-

си

кузатилди. 3-диаграммада акс эттирил- ганидек,
даромадларнинг ортиб бориши билан олий
маълумотли респондентларнинг улуши ортиб
бормокда. Яъни, олий таълим- дан кайтим уз
кучини курсатмокда.

2-диаграмма. Таълим даражасига кура даромадларнинг таксимланиши, %да.


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

59

Шунингдек, 80%га якин говори мала- кали

илмий даражага эга мутахассислар олий
маълумотлилар даражасида уртача даромадга
эга. Яъни, олий таълимдан кейинги таълим- нинг
кайтим нормаси олий таълимга нис- батан
пастлигидан далолат беради.

Маданий хордик хам инсонларнинг тур- муш

тарзида мухим саналади. Йукотилган рухий,

жисмоний ва маънавий капитални, салохиятни
тиклашда дам олиш мухим омиллардан биридир.
Респондентларга "Жисмоний ва физиологик
хрлатингизни ва маданий эхдиёжингизни
кондириш учун кайси масканларда утказасиз?",
деган са- вол билан мурожаат килдик. 3-
диаграмма- да натижаларни куришимиз мумкин.

Концерт дастурлари, театр, кинога бориб











3-диаграмма. "Сиз маданий дам олишни кайси масканларда утказасиз?" деган саволга

жавобларнинг таксимааииши, %да.

Утказилган тадкикот натижасида куйи- даги

хулосаларга келинди:

-

респондентлар орасидаги репродуктив

майл урта хажмдаги оилаларни ташкил этиш
даражасида шаклланган. Уларнинг 26,2%и битта,
40,2%и иккита, 25,4%и уч ва 0,2%и турт ва ундан
куп фарзанди бор- лигини билдиришган. Бу
хукумат томони- дан олиб борилаётган она ва
бола саломат- лигини мустахдамлаш борасидаги
чора-тад- бирларга кумак сифатида кабул
килини- ши мумкин;

-

респондентлар орасида уз саломатли- гига

эътибор камлиги маълум булди. Уларнинг 2/5
кисми у ёки бу даражада спорт билан шугулланса,
15%игина касаллик- нинг олдини олиш
максадида

шифокор

куригига

бориши

аникланган. Респон- дентнинг таълим даражаси
ошиши билан уз саломатлигига эътибори хам
ошиб бориши аникданди;

-

респондентларимизнинг

фарзандлари

таълимига инвестиция килишга мойиллиги жуда
юкори даражада эканлиги аникданди;

-

таълим даражаси ошиши билан да-

ромадларнинг ошиши тенденцияси аникланди.

Утказилган тадкикот натижалари олий

маълумотли респондентлар инсон капита- лига
инвестиция килишга купрок имко- ният ва майлга
эгалиги маълум булди. Олий таълимнинг инсон
капиталига кайтма таъ- сири юкори булиши
аникданди. Идтисо- дий кайтимдан ташкари,
турмуш фаровон- лиги ва мамлакат ижтимоий,
сиёсий хаёти таъсири бекиёсдир.

Мамлакатнинг иктисодий потенциали- ни

ривожлантиришнинг

ягона

тугри

йуна-

лишларидан бири - инсон капиталини руёбга
чикаришга асосланган инноваци- он ривожланиш
стратегиясини амалга ошириш.

Тадкикот давомида инсон капиталининг

ривожланиш манбалари ва омилларини унинг
ички ва ташки даражаси юзасидан кенгрок
урганиш натижалари шуни курсат- мокдаки,
инсон

капиталига

оила

даража-

сидаги

инвестицияларга эътиборни кучай- тиртириш
максадга мувофик. Чунки инсон капиталининг
барча таркибий кисмлари оила уз фарзандига
киритадиган

инвести-

циялар

оркали

шакллантирилади

ва

купай-

тирилади.

Инсоннинг интеллектуал ва психофизиологик

Маданият марказларида

Тез-тез саё^атга чициб тураман

Бошца

Маданият ва истирохат ботларида


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

60

кобилиятларини оилада ри- вожлантириш унинг
келгусида камол то- пиши ва инсон капитали
мунтазам

тако-

миллашиб

боришининг

пойдеворидир. Бу орада эса, юртимизда "Оила
жамият ва дав- лат химоясида" конституциявий
принци- пи асосида тадрижий истлохртлар
амалга оширилмокда.

Инсон капиталини якка шахс микёси- да олиб

караганда асосий инвестори - маз- кур капитал
эгасининг узи. Инсон капиталига инвестиция
киритиш ишонч дара- жасини \ам оширади.
Укимишли инсон- лар бошкаларга купрок
ишонади, ишонч даражаси баланд булган жамият,
одатда, нисбатан юкори иктисодий усишга
эриша- ди. Мамлакатимизда инсон капиталини
ривожлантириш сохдсини оптималлашти- риш
натижасида янги ижтимоий мухит, янги
маънавий ва ахлокий кадриятларга асосланган
инсон капитали шаклланди.

Инсон

капиталини

такомиллаштириш,

одамларнинг узини узи бахолаш курсат-
кичларининг тез усаётганлиги, одамларнинг хаёт
даражаси,

ахолининг

иктисодий-

сиёсий

тараккиётга ишончи юксалиб, дав- лат ва
фукаролараро

хамкорлик

даражаси-

нинг

баркарор усаётганлиги ва айникса, инсон
капиталини ривожлантириш борасида дунё
мамлакатлари орасидан муно- сиб уринга
кутарилмокдамиз.

Манба ва адабиётлар

1.

Бекмуродов М. Инсон капитали -

тарацциёт омили. - Т.: Маънавият, 2015. 4-бет.

2.

Schultz T.W. The Economic Value of

Education. New York: Colambia University Press.
1963.

3.

Mushkin S.J. Health as an Investment // J. of

Political Economy. 1962. Vol. 70. N 5. Pt.

2. Investment in Human Beings.

4.

Grossman M. On the concept of health capital

and the demand for health / M. Grossman // Journal
of Political Economy. - 1972. - Vol. 80, Feb.

5.

Воронина С.Ю. Экономические основы

функционирования автономных учреждений в
сфере услуг здравоохранения: дисс. ... к.э.н. -
Санкт-Петербург: СПГЭУ. 2014. - 141 с.

6.

Ильинский И.В. Инвестиции в будущее:

образование в инвестиционном воспроизводстве.
- СПб.: СПбУЭФ, 1996. - С.127.

7.

Мирзиёев Ш.М. Миллий тарацциёт

йулимизни цатъият билан давом эттириб, янги

босцичга кутарамиз.1-жилд. - Т.: Узбе- кистон,
2017. - Б. 86-87.

8.

Усмонов Б.Ш., £одиров М.£, Элтаза- ров

Ж.Д. Инсон капиталининг шаклланиши- да
таълим ва илм-фаннинг роли (илмий-ом- мабоп
рисола). -Самарканд: СамДУ, 2015. - Б. 36.

9.

Coleman J.Social capital in the creation of

human capital // American Journal of Sociology.
1988. Vol. 94. P. 95-121.

10.

Сикевич З.В. Социальная психология

этнических отношений. - СПб.: Изд-во С.-
Петерб. ун-та, 2008.

11.

Социологический словарь / Сост. Н.

Аберкомби, С. Хилл, С.А. Ерофеева. - Казань:
Изд-во Казан. ун-та, 1997.

Инновацион тараккиёт йулида инсон

капитали ривожланиши жараёнларини

оптималлаштириш имкониятлари

Мухриддин Содиржонов,

Наманган давлат университети

мустацил изланувчиси

Аннотация:

ушбу мацолада инсон капи-

талининг ривожланиш жараёнлари социологик
жихщтдан тадциц этилган булиб, рес-
пондентларнинг берган жавоблари таулил
этилди. Инсон капиталини ривожлантириш
жараёнида таълим ва саломатликка, давлат ва
жамиятнинг ижтимоий-сиёсий фаолиятининг
устувор йуналишларига ало- хида эътибор
царатилган. Инсон капиталининг таркибий
цисмларини ривожланти- ришга царатилган
хулоса ва таклифлар баён этилган.

Калит сузлар:

инсон капитали, этно-

маданият,

этносоциология,

инновация,

инвестиция, ижтимоийлашув, оптималла- шув,
таълим-тарбия, маданият, саломат- лик,
салохщят, демография.

Возможности оптимизации процессов

развития человеческого капитала на пути

инновационного развития

Мухриддин Содиржонов,

соискатель Наманганского

государственного университета

Аннотация:

в данной статье приводится

социологический анализ процессов развития


background image

Жамият ва бошцарув / Общество и управление / Society and administration №2 (88) 2020

61

человеческого капитала и анализируются
ответы респондентов. В процессах развития
человеческого капитала особое внимание уде-
ляется образованию и здравоохранению, при-
оритетам социально-политической деятель-
ности государства и общества. Представлены
выводы

и

рекомендации

по

развитию

компонентов человеческого капитала.

Ключевые слова:

человеческий капитал,

этнокультура,

этносоциология,

инновация,

инвестиции,

социализация,

оптимизация,

образование, воспитание, культура, здоровье,
потенциал, демография.

Opportunities to optimize human capital

development processes on the road to

innovative development

Mukhriddin Sodirjonov,

Independent Researcher of

Namangan State University

Abstract:

t

his article provides a sociological

analysis of human capital development processes and
analyzes the responses of respondents. In the process
of human capital development, special attention is
paid to education and health, the priorities of socio-
political activities of the state and society.
Conclusions

and

recommendations

for

the

development of the components of human capital
were presented.

Keywords:

human

capital,

ethnoculture,

ethnosocio

logy,

innova

tion,

investmen

t,

socialization, optimization, education, culture,
health, potential, demography.

Библиографические ссылки

Бекмуродов М. Инсон капитали - тараққиёт омили. - Т.: Маънавият, 2015. 4-бет.

Schultz T.W. The Economic Value of Education. New York: Colambia University Press. 1963.

Mushkin S.J. Health as an Investment // J. of Political Economy. 1962. Vol. 70. N 5. Pt.

Investment in Human Beings.

Grossman M. On the concept of health capital and the demand for health / M. Grossman // Journal of Political Economy. - 1972. - Vol. 80, Feb.

Воронина С.Ю. Экономические основы функционирования автономных учреждений в сфере услуг здравоохранения: дисс. ... к.э.н. - Санкт-Петербург: СПГЭУ. 2014. - 141 с.

Ильинский И.В. Инвестиции в будущее: образование в инвестиционном воспроизводстве. - СПб.: СПбУЭФ, 1996. - С.127.

Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йулимизни қатъият билан давом эттириб, янгибосқичга кутарамиз.1-жилд. - Т.: Узбе- кистон, 2017. - Б. 86-87.

Усмонов Б.Ш.Қодиров М.Қ, Элтазаров Ж.Д. Инсон капиталининг шаклланиши да таълим ва илм фаннинг роли (илмий-ом- мабоприсола). -Самарканд: СамДУ, 2015. - Б. 36.

Coleman J.Social capital in the creation of human capital // American Journal of Sociology. 1988. Vol. 94. P. 95-121.

Сикевич З.В. Социальная психология этнических отношений. - СПб.: Изд-во С.- Петерб. ун-та, 2008.

Социологический словарь / Сост. Н. Аберкомби, С. Хилл, С.А. Ерофеева. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1997.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов