№ 2 (2024) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Tadqiqot zamonaviy tilshunoslikdagi antropotsentrizmning ko‘p qirrali rolini o‘rganadi va tilni o‘rganishning turli yo‘nalishlarini qamrab oladi. Antropotsentrizmning ta’rifi va kelib chiqishini o‘rganishdan boshlab, lingvistik kichik sohalarda uning dolzarbligini tadqiq etadi. Insondagi o‘ziga xosliklar doirasida u lingvistik strukturalizmning ta’sirini va universal grammatika nazariyalari tomonidan ilgari surilgan universallikni tekshiradi. Bundan tashqari, u kognitiv tilshunoslikdagi antropotsentrizmning asoslarini ochib, tilni o‘zlashtirish nazariyalarini sinchkovlik bilan tahlil qiladi. An’anaviy paradigmalardan tashqari kengayib, tadqiqot ekologik tilshunoslikni qamrab oladi, tilni ekologik kontekstda o‘rganib, tilning ekotizimlar ichida qanday o‘zaro ta’sirini, lingvistik nisbiylik va madaniy ekologiyani, shuningdek, til o‘zgarishini tushunishda sotsiolingvistikaning rolini qayd etadi.

Bundan tashqari, tadqiqot zamonaviy tilshunoslikdagi antropotsentrik yo‘nalishlarning natija-ta’sirlarini ko‘rib chiqadi. U metodologik yondashuvlar, axloqiy mulohazalar va tadqiqot amaliyotida til xilma-xilligiga bo‘lgan muhim ehtiyojni sinchiklab ko‘rib chiqadi. Kelajakdagi istiqbollarga tayanib, u lingvistik so‘rov uchun potentsial qiyinchiliklar va kelajakdagi yo‘nalishlarini aniqlaydi. Taqdim etilgan amaliy tadqiqotlar antropotsentrik paradigmalarning amaliy qo‘llanilishini ta’kidlaydi, ularning yo‘qolib ketish xavfi ostidagi tillarni saqlash, inson va texnikaning o‘zaro ta‘sirini boshqarish va shahar lingvistik landshaftlarini tushunishdagi ahamiyatini yoritadi.

Xulosa qilib aytganda, tadqiqot antropotsentrizmning lingvistik sohalarda o‘ynaydigan murakkab rollarini ta’kidlab, o‘z topilmalarini sintez qiladi. U lingvistik tadqiqotni shakllantirishda antropotsentrizmning dinamik tabiatini aks ettiradi va kelajakdagi tadqiqotlar uchun yo‘llarni taklif qiladi. Antropotsentrizmning ko‘p qirrali jihatlarini ochib berish orqali tadqiqot zamonaviy lingvistik nutqni boyitadi hamda til, madaniyat va jamiyat o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sir haqida tushuncha beradi.

Ushbu maqolada xushmuomalalik etnik-madaniy kommunikativ kategoriya sifatida namoyon bo‘lishi yoritilgan. Xususiy kommunikativ maqsadlarni ko‘zlagan nutq akti umumiy kommunikativ vazifani hal qilishda foydalaniladigan strategik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Madaniyatlararo hamkorlikning muvaffaqiyati va samaradorligi nafaqat tilni bilish bilan belgilanadi, balki xalq madaniyati, an’analari, qadriyatlari, urf-odatlarini bilish ham muhim sanaladi. Yuqoridagilarning ahamiyati boshqa til vakilining dunyoqarashini tushunish ham muhim omil ekanligini bildiradi.

Ushbu maqolada bilimli, qobiliyatli va iste’dodli talabalarning ota-onalari tomonidan rag‘batlantirilishi, talabalarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yanada orttirish haqida fikrlar bayon etilgan.

Mazkur maqolada oʻquvchilarning kimyodan masalalar yechish koʻnikmalarini shakllantirishda refleksiv yondashuvdan foydalanish imkoniyatlari tahliliy bayon etilgan. Unda oʻquvchilarda masalalar yechish koʻnikmalarini shakllantirish mexanizmi va ularni oʻzlashtirishda refleksiv yondashuvdan foydalanishning  ahamiyati asoslangan. 

Tillar lug‘at tarkibining boyishida bir qancha omillar qatori globallashuv jarayoni ham muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari, mazkur jarayonda ijtmoiy-siyosiy, madaniy omillar va mashhur kishilar, jumladan shoir va yozuvchilar, siyosiy arboblar nutqi ham ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu maqolada ingliz tili lug‘at tarkibining boyishida inglizzabon davlatlar tarixidagi qayd etilgan holatlar tadqiq etilgan. Maqola muallifi yuqorida ta’kidlangan omillardan tashqari ingliz tili lug‘at tarkibining boyishida boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar, mavjud so‘zlarning semantik strukturasida yuz bergan o‘zgarishlarning ham o‘zni yuqori ekanligini ta’kidlashadi. Shu bilan birgalikda, ingliz lug‘at tarkibidagi miqdoriy va mazmuniy o‘zgarishlarni ham tadqiq etish maqsad qilib qo‘yilgan.

         Yangi Angliya davridagi Angliya va Amerikaning ko‘plab taniqli yozuvchilari va siyosiy arboblarining ingliz adabiy tili leksik tarkibining boyishi va rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatishi, uni boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar, yangi so‘z shakllari, iboralar va arxaizmlar bilan boyitganliklari masalalari ko‘rib chiqilishi natijasida muhokama etildan adiblarning mazkur jarayondagi o‘rni aniq ma’lumotlar asosida dalillangan.

Maqolada zamonaviy xalqaro munosabatlarda diplomatiyaning muhim roli o'rganiladi. U davlatlar va hukumatlar global muammolarni hal qilish, hamkorlikni rivojlantirish va umumiy manfaatlarni ilgari surish uchun diplomatik sa'y-harakatlarni qanday amalga oshirishini ta'kidlaydi. Muloqot, nizolarni hal qilish, vakillik va madaniy almashinuv orqali diplomatlar tinchlik va barqarorlikni targ'ib qilish uchun diplomatiyaning murakkabliklarini yo'lga qo'yishadi. Maqolada diplomatiyadagi muhim yutuqlar, jumladan, tinchlik shartnomalari, qurol-yarogʻlarni nazorat qilish boʻyicha kelishuvlar va xalqaro hamkorlik tashabbuslari boʻyicha muzokaralar yoʻlga qoʻyilgan. Unda xalqlar o‘rtasida samarali muloqot va muzokaralar olib borishda diplomatik atamalar va protokollarning muhimligi ta’kidlanadi. Xulosa qilib aytganda, maqolada xalqaro o'zaro aloqalarni boshqarish va bir-biriga bog'langan dunyomizda umumiy maqsadlarga erishish uchun diplomatiya ajralmas ekanligi ta'kidlanadi.

Mazkur maqolada nemis va oʻzbek tillaridagi inkor soʻzlarning funksional-semantik xususiyatlari va ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalanish ko‘rib chiqildi.

Ingliz хаlq ertаklаri bоshqа хаlqlаr ertаklаridаn murаkkаb qurilishgа egа emаsligi bilаn аjrаlib turаdi. Eng ko‘p uchrаydigаn ertаklаr bu bir syujеtli ertаklаrdir. Mazkur maqolada ingliz xalq ertaklarining kirish va boshlang'ich qism strukturasi tahlil qilingan holda ulardagi o‘ziga xoslik haqida mulohaza qilinadi. Ingliz xalq ertaklarida qanday boshlama qismlardan foydalanilganligi misollar yordamida ko‘rsatib o‘tiladi.

Ushbu maqolada muallif ushbu tadqiqot birliklarini tizimlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan mehmondo'stlik mavzusi bilan bog'liq paremiyalarning tasnifini namoyish etadi va mehmondo'stlikning madaniy, ijtimoiy va psixologik jihatlarini chuqur tahlil qilish uchun material hisoblanadi. Ushbu tasnifni ishlab chiqishda muallif o'z sa'y-harakatlarini uning tuzilishini ierarxik va tematik jihatdan tashkil etishga yo'naltirdi. Ingliz va rus tillarida mehmondo'stlik paremiyalarining ushbu tasnifi mehmondo'stlikning asosiy bosqichlarini aks ettiruvchi beshta asosiy tematik bloklarni ajratib ko'rsatish orqali ishlab chiqilgan.

Maqolada tilshunoslikdagi variantdoshlik nazariyasi o‘rganilgan, terminologiyada variantdoshlikning kelib chiqishi va ularni bartaraf etish masalasi ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, davlat boshqaruvi terminlaridagi fonetik, morfologik va leksik  variantdoshlar tahlilga tortilgan va lingvistik tahlil qilingan.

Ushbu maqolada tabu hodisasi, uni yuzaga keltiruvchi holatlar, tabu haqida olimlarning fikrlari, tabu va taqiq o‘rtasidagi farqlar hamda uning vazifalari haqida so‘z boradi.

Rus tili uzoq va boy tarixga hamda o'ziga xos so'z boyligi, grammatikasi va ifoda uslubiga ega. Har qanday rivojlangan tilda bo'lgani kabi, rus leksikografiyasi ham asrlar davomida tilni hujjatlashtirish va aniqlash uchun ko'plab lug'atlarni yaratdi. Rus tili uchun yaratilgan lingvistik lug'atlarning bir nechta asosiy turlari mavjud bo'lib, ularning har biri har xil maqsadga xizmat qiladi. Ushbu maqola asosiy lug'at toifalarini va ularning rus tilini tushunishimizga qanday hissa qo'shishini o'rganadi va tavsiflaydi.

Barcha sinfiy jamiyatlar tarixi davlatlar o‘rtasidagi urushlar, bosqinchilik va talonchiliklar tarixidan iboratdir. Buni O‘rta Osiyo xalqlarining ko‘p asrlik  tarixi misolida  yaqqol ko‘rish mumkin. O‘tmishda O‘rta Osiyo xalqlari  (o‘zbek,  tojik,  turkman,  qirg‘iz,  qoraqalpoq  va b.)ning o‘zaro hamda tashqi dushmanga olib borgan  qonli  urushlarini  aks  ettiruvchi  bir  qancha yozma manbalar mavjud. Ana shunday manbalardan ko‘pi XIX asrda yaratilgan bo‘lib, ularda harbiy  ish va  uning  turli  sohalariga  oid  yuzlab so‘z va terminlar uchraydi. Ushbu maqolada ularning tarixi va ma’nolarini qisqacha bayon qilmoqchimiz.

Ushbu maqolada, rang semantikasining murakkab sohasi o‘rganiladi, leksik o‘zgarishlarga va ularning ingliz, o‘zbek va rus tillaridagi qiyosiy tahliliga e’tibor qaratiladi. Unda milliy mentalitetni tushunishda lingvistik dunyoqarashning ahamiyati va bu jarayonga rang atamalari qanday hissa qo‘shishi ta’kidlanadi. Tadqiqot ushbu tillardagi rang nomlash leksikasini solishtirish, strukturaviy va semantik oʻxshashlik va farqlarni aniqlashdan iborat. Ushbu tadqiqotning ahamiyati uning fanlararo yondashuvida, qiyosiy tilshunoslik va lingvomadaniyatshunoslikni uyg‘unlashtirib, rang terminologiyasi bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha yangi istiqbollarni taklif qiladi. Mavzu rang nomlash atamalari guruhini o‘z ichiga oladi, ularning kundalik hayotdagi o‘rni, ifodaliligi va xalqning ma'naviy va moddiy madaniyatini aks ettiradi. Maqsad rang leksikasining til orqali vositachilik qilgan inson tajribasidagi bilim va yutuqlarga qo‘shgan hissasini tushunishimizni yaxshilashdir.

Maqolada gid-tarjimonlarning erkak va ayol nutqining xususiyatlari muhokama qilinadi. Aynan tarjimonning jinsi XX asrning so‘nggi o‘n yilliklaridan boshlab tilshunoslikning yaqindan qiziqish ob’ektiga aylangan. Tilshunoslik tadqiqotlarida gender jihati tobora ko'proq e'tiborni tortmoqda, bu esa gender tilshunosligi deb nomlangan yangi ilmiy yo'nalishning shakllanishiga olib keldi.

Bugungi kunda sinxron tarjimaga o‘qitishning turli xil usul va talablari mavjud. Bu uslublar o‘qituvchi va talaba o‘rtasida vosita bo‘lib xizmat qiladi va o‘z bilimlarini amalyotda qo‘llashga yordam beradi. Sinxron tarjimani o‘qitishning bir qancha usullari bo‘lib, ularning barchasi o‘rganuvchining bilim ko‘nikmasini oshirishga yordam beradi. Bu usullar dunyo miqyosida qo‘llanilib kelinmoqda, bugungi kunda ham ko‘plab olimlar shu sohada ilmiy izlanishlar olib bormoqda va tarjimaning bu turiga ehtiyoj kundan kun o‘sib bormoqda.

Мақола дисфемизмларнинг бадиий таржимасига бағишланган бўлиб, унда таржиманинг аналог танлаш, лексик қўшилмалар, калькалаш, транскрипция, перифраза, конкретлаштириш ва умумлаштириш (генерализация), модуляция усуллари таҳлилга тортилган. Ҳар бир усул бадиий асардаги дисфемизмлар таржимаси билан асосланган, илмий хулоса чиқарилган. Назарий маълумотлар, тадқиқот ишлари юзасидан фикр мулоҳазалар билдирилган. Тадқиқотнинг мақсади дисфемик бирликларнинг рус ва ўзбек тили таржималаридаги самарадорлик имкониятини кузатиш, дисфемизмларнинг энг яқин таржима усулини аниқлаш ҳисобланади.

Ushbu maqolada san’atga oid frazeologizmlar tarjimasida madaniyatning roli, shuningdek tarjima usullari o‘rganildi va san’atshunoslik terminlari tahlil qilindi. Madaniy kodlar orqali, bir tomondan, tilda muhrlangan g‘oyalar tizimi, ikkinchi tomondan, moddiy va aqliy dunyo sohalari o‘rtasida aloqalar o‘rnatiladi.

Maqolada zamonaviy ta’lim sharoitida oliy ta’lim muassasalarida talabalarning mustaqil ishini tashkil etish – kasbiy kompetentsiyalarni shakllantirish omili ekanligini tahlil etishga harakat qilinadi va kredit-modulli ta’lim tizimi sharoitida uning samaradorligini oshirish bo‘yicha olib borilishi lozim bo‘lgan ishlarning istiqbollari belgilanadi.

Ushbu maqola ingliz tilini ikkinchi til sifatida o‘qitish guruhlarida ingliz tilida oziq-ovqat texnologiyasi terminologiyasini o‘rgatishda faol o‘qitish usullarining samaradorligini o‘rganadi. An’anaviy ma’ruzaga asoslangan usullar ko‘pincha talabalarni jalb qilish va ularni uzoq vaqt o‘rganishga yordam berish uchun kurashadi. Ushbu tadqiqot rolli o‘yinlar, simulyatsiyalar va loyihaga asoslangan ta’lim kabi metodlarni o‘z ichiga olgan talabalarning so‘z boyligini oshirishga va oziq-ovqat texnologiyasi terminlarini umumiy tushunishga ta’sirini o‘rganadi. Tadqiqotda so‘z boyligi oshirishda amalga oshirilgan usullarni talabalar bilimini baholash uchun testdan oldingi / testdan keyingi metodlar qo‘llaniladi. Materiallar ingliz tilini ikkinchi til sifatida o‘rganuvchi talabalar uchun so‘z boyligini oshirish va oziq-ovqat texnologiyasi bo‘yicha yanada qiziqarli ta’lim muhitini yaratishda faol o‘qitish metodlarining afzalliklarini ko‘rsatishi kutil-moqda.

Gibrid  ta’lim an’anaviy sinfda o‘qitishni o‘rganish tajribasini yaxshilash uchun onlayn resurslar va vositalar bilan birlashtiradi. Ushbu yondashuv moslashtirilgan ta’lim yo‘llari va talabalarning faolligini oshirishda moslashuvchanlikni ta’minlaydi.  Gibrid ta’lim – bu an’anaviy ta’lim va elektron ta’limning samarali o‘qitish uslubiyatlarini birlashtiradigan o‘qitish texnikasi hisoblanadi. Bu texnologiya har bir insonga cheksiz imkoniyat yaratadi. Ta’lim maqsadlarini yaxshiroq natijalar berish va samarali amalga oshirishda ijobiy jihatlari isbotlangan.

Mazkur maqola ingliz tili darslarida o‘qishni o‘rgatishning metodik muammosiga bag‘ishlangan bo‘lib, mazkur darslarda o‘qishni o‘rgatishning metodik muammosi tavsifi keng yoritilgan. Ingliz tili darslarida kasbiy matnlar asosida tilni o‘rgatish samarali usul ekanligi ta’kidlanib, kasbga yo‘naltirish asosida ingliz tilini o‘qitishda talabalarning o‘qish kompetensiyasini rivojlantirish to‘liq o‘rganilmaganligi muhokama etiladi. Shuningdek, maqolada ingliz tilini kasbiy yo‘naltirilgan o‘qitishda ingliz tili matnlaridan foydalanish bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va kutilayotgan natijalar aytib o‘tilgan.

Ushbu maqola filologik bo‘lmagan oliy o‘quv yurtlarida ingliz tiliga e’tibor qaratgan holda yozishni o‘rgatishning samarali usullarini o‘rganadi. Maqsad o‘qituvchilarga yozishni o‘rgatish jarayonini yaxshilaydigan amaliy strategiyalar va mulohazalarni taqdim etishdir. Maqolada ushbu sohadagi ilg‘or tajribalar va tadqiqotlarga tayangan holda, yozma seminarlar, haqiqiy auditoriyani jalb qilish, aks ettiruvchi yozish amaliyotlari, multimodal yondashuvlar, individual ta’lim va madaniy va lingvistik mulohazalar kabi bir qator usullar taqdim etilgan. Shuningdek, u haqiqiy baholash, o‘quv rejasi bo‘yicha yozish, qayta ko‘rib chiqish va takroriy yozish, madaniy va global istiqbollar va o‘qituvchilar uchun doimiy kasbiy rivojlanishning muhimligini ta’kidlaydi. Ushbu yondashuvlarni amalga oshirish orqali o‘qituvchilar ingliz tilida ko‘nikmalarni rivojlantirish, tanqidiy fikrlash va samarali muloqotni rivojlantiruvchi dinamik va talabalarga yo‘naltirilgan yozish o‘quv dasturini yaratishi mumkin.

Ushbu maqolada Faqiriy ijodi adabiyotda yangilik kasb etishi, u zotning merosi mazmuni, oshiqona ruhi bilan mustamlaka davri o‘zbek adabiyotidagi mudhish bo‘shliqni to‘ldirib turganligi haqida fikr yuritiladi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Shahrisabzda tug‘ilib, shu yerda umrguzaronlik qilgan bir necha shoirlar, adibu fozillar bo‘lgan. Ular sirasiga Mirzo Umrboqiy Shahrisabziy-Samarqandiy (1878-1957), Fayzullohxo‘ja Ravnaqiy (1892-1978), Ismoilxon Faqiriy-Shahrisabziy  singari fozilu ijodkorlarni kiritish mumkin. Bu adiblar ichida Ismoilxon Faqiriy adabiy merosi muhim ahamiyatga egaligi va uning ijod namunalari adabiyot ahliga yetib borishi haqida so‘z yuritilgan.

Maqola SLIFE (Cheklangan yoki to'xtatilgan rasmiy ta'lim olgan talabalar) deb ataladigan o'quvchilar tomonidan uchragan muammolarni ko'rib chiqadi. Bu o'quvchilar tomonidan tushuntirilgan leksik va madaniy muammolarni va oilaviy muammolarni o'z ichiga oladi. Maqolada SLIFE uchun ma'ruzalar keltirilgan, masalan, madaniyotga mos keluvchi o'qitish, "O'zaro moslashuvchan o'rganish paradigmasi" (Mutually Adaptive Learning Paradigm) va "Madaniyotlararo habarnoma tizimi" (Intercultural Communication Framework) kabi modellardan foydalanish, shaxsiy o'qitish, resurslarga kirishni ta'minlash va o'quvchilar bilan oilaviy aloqalar o'rnatish kabi strategiyalarni taklif etadi. Ushbu usullar SLIFE talabalarning maxsus talablari, ularga berilgan oldingi bilimlarini tahlil qilish va ularni rasmiy tarbiyalangan o'quvchilar bilan bir xil darajaga yetishishlariga yordam berishga qaratilgan.