Жамиятда яшовчи ҳар бир инсон оилада вояга етади ва ўз оиласи ва шу оила атрофида тўпланган инсонлар билан қариндошлик муносабатига киришади. Қариндошлик бир авлод-аждодга мансуб бўлган кишиларнинг бири бошқасига нисбатан тушуниладиган муносабат шакллари ҳисобланади. Қариндошлик муносабатлари икки тилда ҳам шажаравий муносабатлар асосида ўрнатилган инсонлар алоқаларини англатар экан. Қариндош-уруғчилик терминларини ўрганиш ҳамиша тадқиқотчилар диққат марказида бўлиб келган. Бу терминларни системалаштириш масаласи эса икки тилда ҳам ҳали тўлиқ ечимини топмаган масала бўлиб қолмоқда. Қариндош-уруғчилик сўзлари битта шажара, битта қондошлик муносабатга эгалиги билан умумийлик касб этади. Шу нуқтаи назардан уларни умумий белгиларига кўра бирлашган элементлар мажмуи сифатида тушуниш мумкин. Ушбу илмий мақолада япон ва ўзбек тилларида қариндош-уруғчилик терминлари ном жиҳатдан солиштирилиб, ўхшашлик ва фарқли жиҳатлари кўриб чиқилади. Ишнинг объекти сифатида туғишган қариндошлик терминлари ҳамда ён шажара қариндошлик алоқалари танланиб, таҳлил қилинади.Таҳлилда юқори шажарадан (бобо терминидан) бошлаб қуйи шажарагача (набира терминигача) кўриб чиқилди. Қариндош-уруғчилик терминларининг маъно майдони икки тилда бир хилми, яъни маъно жиҳатдан мувофиқлик мавжуд ёки фарқланишини, сўзлар замирида ётган муносабат шаклларидаги ўхшашлик ҳамда тафовутларни аниқлаш ушбу ишнинг мақсадидир. Шу каби қариндош-уруғчилик сўзларини, уларнинг маъноларини ҳамда муносабатларини системалаштириш ушбу ишнинг вазифасидир. Ишда аниқ мақсад ва вазифалар белгиланиб, мавзунинг ўрганилганлик даражаси таҳлил қилинади. Сўнгра, япон ва ўзбек тилларидаги туғишган қондошлик алоқаларини солиштирилиб тизимлаштирилади, натижалар муҳокама қилинади. 2-жадвалда япон ва ўзбек тилларидаги ён шажара қариндошлик алоқаларини солиштирилиб тизимлаштирилади, натижалар муқокама қилинади. Иккала таҳлил асосида мулоҳаза қилиниб хулосалар берилади. Қариндош-уруғчилик терминларини 3 жиҳатга асосланиб таҳлил қилиш натижасида шу 3 алоқалар бир-бирига боғлиқлиги, яъни улар ўртасидаги умумийлик мавжудлиги аниқланди, ҳамда номдан англашилган маъно муносабат шаклига ҳам таъсир кўрсатиши исботланди. Япон ва ўзбек тилларида туғишган қариндошлик номлари мос келади, бироқ муносабат шаклида фарқлар мавжуд. Ён шажара қариндошлик терминларида эса ном жиҳатдан ҳам маъно ва муносабат жиҳатдан ҳам тафовутлар мавжудлиги аниқланди.
Инсон ҳаёт фаолиятининг узвий қисми ҳисобланган тиббиёт соҳасининг узлуксиз тараққиёти ўрганилаётган объектларнинг янги номларини киритиш ва барқарорларини ривожлантириш орқали лексиканинг терминологик қатламини мунтазам тўлдириб бориш имконини беради. Турли фанларда терминологиянинг умумистеъмолдаги сўзлар миқдоридан ҳам ошиб кетаётгани махсус лексикани ўрганиш заруратини келтириб чиқаради. Aйниқса, 2019 йили 17 ноябрда Хитойда аниқланган, 2(SARC-CoV-2) туфайли келиб чиққан, оғир ўткир нафас олиш синдроми, янги юқумли касаллик COVID - 19 короновирус инфекцияси, ҳозирги кунда бутун дунёда пандемия ҳолатининг юз беришига олиб келди. Бу эса, тиббиёт терминологиясини чуқур ўрганиш долзарб масалаларидан бири эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Ушбу мақолада хитой тили тиббиёт терминларининг ясалиш хусусиятлари; сўз қўшиш, аффиксация усуллари, терминларнинг ясалишида фаол иштирок этадиган суффикслар, ярим суффикслар, префикслар ва ярим префиксларни аниқладик. Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ҳам салмоқли ўрин эгаллаганлиги кўриб чиқилди. Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ҳам салмоқли ўрин эгаллайди; а соф фонетик ўзлаштириш аксарият ҳолларда бу моддаларнинг номларида 夫 南 西 林[fūnánxīlīn] «фурацилин», уларнинг кўпчилиги семантик ўзлаштирилган муқобилига эгалиги因素林[yīnsùlín] и胰岛素[yídǎosù] «инсулин», улардан баъзилари иккита график вариантда қўлланилиши мумкинлиги 阿摩西林 [āmóxīlín] ва 阿莫西林 [āmòxīlín] «амоксициллин»кўриб чиқилди. Қисқартирилган мураккаб сўзлар тиббиёт матнларини тушунишда қийинчиликлар туғдиради, чунки улар турли йўллар билан тузилган ,шу боис хитой тилида аббревиацияларни (脱氧核糖核酸 [Tuōyǎng hétáng hésuān] «дезоксирибонуклеин кислотаси» = 脱氧核酸 [Tuōyǎng hésuān] «ДНК»), яъни қисқартмаларни алоҳида ўрганиб чиқилди. Тиббиётга оид терминларнинг ясалишини тадқиқ этиш асносида аксарият терминлар ва терминологик сўз бирикмалари қўшиш ва аффиксация усулида ҳосил қилинишини аниқладик. Буларни тизимлаштириш эса хитой тилидаги янги терминларни таржима қилишнинг методологик асосларини аниқлашга имкон беради. Мақолада Горелов В.И., Попова Д.Е., Хоречко У.В., Фролова О.П., . Очиров О.Р., Суперанская, А.В., Суперанская, А.В., .Каримов А.А., Носирова С.А.,Хашимова С.А., Мустафаева С. каби рус ва ўзбек тилшунос олимларининг мавзуга оид ишлари ўрганилиб, тегишли хулосалар берилди.
Мақола Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" иқтисодий ва стратегик ташаббусини илгари суришда муайян ижтимоий-сиёсий терминлардан фойдаланиш, уларнинг лексик-семантик ва когнитив хусусиятларининг таҳлилга бағишланган. Мавзу, шунингдек, лексик таркибий қисм қатламининг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларни таҳлил қилади, ижтимоий-сиёсий тилнинг (бундан кейин - ИСТ) оддий тилдан фарқини таҳлил қилиб, ижтимоий-сиёсий терминологиянинг (кейинги ўринларда - ИСт) асосий вазифаларини очиб беради. ИСТнинг семантик-қиёсий ҳодисаларини тавсифлашнинг усуллари, хитой тилидаги ижтимоий-сиёсий мунозаранинг ўзига хос хусусиятлари мазкур илмий мақоланинг асосий объекти сифатида белгилаб олинди. Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" ташаббуси ва "Икки маконни биргаликда қуриш контсепцияси ва ҳаракат режаси" расмий равишда тарқатилгандан сўнг, халқаро оммавий ахборот воситаларида "Ипак йўлининг иқтисодий белбоғи" ва "21-асрнинг Ипак йўли" ташаббуснинг моҳияти, мақсади, йўналиши ва вазифалари тўғрисида турли хил баҳо ва фикрлар пайдо бўла бошлади. Бир қатор давлатлар бу ташаббусни пассив ва ҳатто салбий кутиб олишди, унда "Хитой экспансиясининг"нинг янги ҳамласини кўрдилар. Албатта, ушбу ташаббус доирасидаги терминларнинг семантикаси, уларни қабул қилувчи тиллар томонидан тушуниш нуқтаи назаридан баъзи бир ўзгаришларга дуч келади. Ушбу мақолада Шан Супин, Гонг Тинг каби бир қатор хитойлик синологлар, сиёсатшуносларнинг фикрлари таҳлил қилиниб, улар ўз илмий ишларида "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг салбий қабул қилинишининг асосий сабабларини таҳлил қилишади ва умумий фикрга келадилар. Ижтимоий-сиёсий терминларлардан нотўғри фойдаланиш баъзи ҳужжатларни нотўғри талқин қилиш ва уларнинг мазмунини нотўғри тушунишга олиб келиши мумкинлиги гипотезаси мазкур илмий мақола материаллари кесимида илгари сурилган. Хитойлик олимлар ижтимоий-сиёсий терминологиядан фойдаланиш бўйича бир қатор тавсияларни таклиф қилмоқдалар. Хусусан, "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг ғоялари ва режаларини тарғиб қилиш учун асосан "юмшоқ" терминлар ва сўз бирикмаларидан фойдаланиш тавсия этилади. Нашрларда Хитой эҳтимол минтақавий масалаларда таъсир доирасини бошқариш ролига эришишни хоҳлаётганлиги ҳақидаги фикрни четлаб ўтиш тавсия этилади. Шу нуқтаи назардан, хитойлик экспертлар қўшма мунозаралар, қўшма қурилиш ва Хитой ташаббусининг фойдаларини баҳам кўриш тамойилларига қатъий риоя қилиш зарур деб ҳисоблашади. Тадқиқот материаллари хитой тилининг лексик қатламининг бойлигини, турли хил ижтимоий ва сиёсий терминлардан фойдаланган ҳолда фикрни этказишнинг кенг имкониятларини ўрганиш, нафақат матнни, балки когнитив парадигмани ўзгартиришини таҳлил этишга қаратилган. Мақолалар, музокаралар материаллари, нутқлар, маърузалар ва нутқларни таржима қилишда хитой тилидаги ижтимоий-сиёсий терминологиясининг бир қатор лексик ва семантик хусусиятлари эътиборга олиниши керак деган умумий тавсия берилган.
Мақолада норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар матнида инглиз тилидаги юридик терминологиядан фойдаланиш муаммоси кўтарилади. Муаллиф юридик терминлар тасиифини ҳамда уларга қўйиладиган талабларни, шунингдек ҳуқуқий тушунчаларии аиглатувчи терминларнинг асосий хусусиятлариии ўрганади.
Ушбу мақолада замонавий араб терминологияси соҳасидаги энг долзарб масалалар, яъни алоқа соҳасидаги замонавий технологик ютуқларни билдириш учун ишлатиладиган энг янги атамаларни араб тилига этказиш усуллари муҳокама қилинади. Араб давлатлари, бошқа кўплаб ривожланаётган давлатлар сингари, фақат дунёнинг ривожланган минтақаларида пайдо бўладиган фан ва техниканинг сўнгги ютуқларини истеъмолчилари ҳисобланади. Айнан мана шу технологик тараққиётнинг "мевалари" янги, илгари мавжуд бўлмаган объектлар, ҳодисалар ва "трансформациялар" нинг шаклланишига ёрдам беради. Иккинчиси нафақат "електроника дунёсини" бойитибгина қолмай, балки "ташувчи" тилининг лингвистик луғатини, сўнгра "истеъмолчилар" тилларини кенгайтиришга ҳисса қўшади. Шундай қилиб, мақолада араблар орасида илгари бўлмаган гаджетларнинг энг янги номларини арабча "нутқини" узатишнинг энг кўп ишлатиладиган усуллари таҳлил қилинган ва тасвирланган. Маълумки, ҳар қандай тил ўзига хослигини сақлаб қолишга ва тўғридан -тўғри хорижий қарз олишдан сақланишга интилади. Бу борада араб тили ҳам бундан мустасно эмас. Бу борада муаллиф араб тилининг ўз лексик бирликларини мослаштириш орқали тўғридан -тўғри қарз олишдан қочишга бўлган кўп уринишларини таъкидлайди. Баъзида, мос семантик лексемаларнинг йўқлиги сабабли, араб тили янги хорижий номларни бошқа "юмшоқ" усуллар билан ишлатишга мажбур бўлади, яъни. "кузатув қоғози" ва "ярим бузоқ" каби усулларни қўллаш орқали. Бошқа томондан, тўғридан -тўғри хорижий қарз олишдан қочишга уринишга қарамай, инглиз тили "модаси" таъсири остида, Ғарб атамаларининг араб халқи тилига "кириши" фактлари ҳар томонлама кузатилади, фақат уларга бўйсунади. бу тил учун зарур бўлган транслитератсияга.
Япон жамиятида 家-ie –“Уй” жуда муҳим ва кенг қамровли тушунча ҳисобланади. Уй - уй эгаси ва оиладан ташкил топган яхлит системадир. 家-ие –“Уй” сўзи яшаш жойи, оила, оилавий гуруҳни, бирор уруғга тегишлиликни, меросхўр, ижтимоий мавқе каби турли маъноларни англатиши кўриб чиқилади. Ушбу мақолада主人сюдзин –эр, 家内(канаи)-хотин, 奥さん(окусан)-рафиқани, 嫁(ёмэ)-келин каби терминларнинг 家-ие –“Уй”га боғлиқлиги изоҳланади. Қавм-қариндошлик бирликларининг қиёсий-солиштирма тадқиқотлари кўпгина олимлар томонидан олиб борилган. Бундан ташқари, антропологик, диалектик жиҳатдан, тарихий-типологик, прагматик жиҳатдан қилинган тадқиқотлар кузатилди. Япон тилининг қариндош-уруғчилик номларининг ўзига хослиги ҳақида энг аввало европалик ва америкалик олимлар (Эмбрее, Норбеcк, Koрнелл, Беардлей, Бефу, Фишер), кейинчалик япон олимлари (Судзуки,Фужи,Комори) чуқур тадқиқотлар олиб боришган. Ушбу мақолада асосан қариндош-уруғчиликка оид лексик бирликларнинг 家-ие –“Уй”га боғлиқлиги жиҳатдан олиб борилган тадқиқотлар таҳлилга тортилади. Қариндошчилик номларининг қўлланилувида Уй мезон сифатида олинадиган ижтимоий позиция, статус номлари (positional terminology, social status) сифатида олинадими ёки Ўзини марказда қўйиб аниқ маънодаги қавм-қариндошлик терминлари (kinship terminology) ёки ўзгарувчан текноним(modified teknonymy)сифатидами ,オイコニミーойконим(oikonymy , oikos (イエ) жиҳатдан қараб ишлатиладими бу 4 хил қараш мунозарали мавзу ҳисобланади. Бугунги кунгача қилинган тадқиқотларда қавм-қариндошлик бирликларининг маънолари таҳлилга тортилмаган, шу бирликлар қўлланилишида шахс тафаккуридаги ўзига хос тушунчалар етарлича ўрганилмаганлиги аниқланди.
Ушбу маколада инглиз ва узбек тилларида кулланиладиган харбий термииларнииг структур хусусиятлари борасида бахс юритилади. Харбий тсрминлар кушин турларини ифодаловчи, харбий штаб, умумтактик, харбий тоиографик, харбий саф ва харбий-ташкилий фаолиятга оид тсрминлар гурухларига ажратиб, таснифланди. Тадкикотга оид тупланган материаллар тахлилидан инглиз ва узбек тили харбий терминларини хосил килишда аффиксация, конверсия ва композицион усулларнинт сермахсул усуллардан эканлиги маълум булди. Бундам ташкари, инглиз ва узбек тиллари харбий терминларининг умумий микдорини кайси суз туркумларига мансублигини билиш максадида тсрминлар лингвостатистик усул мезонларига асосланиб таснифланди. Шу билан биргаликда, хозирги инглиз ва узбек тили харбий тсрминологиясида мавжуд кискартмаларнинг суз ясовчи элементлари билан боглик структур моделлари хам куриб чикилди.
Маълумки, Ўзбекистон шарқшунослари томонидан араб тили лексикологияси араб тилшунослигининг бошқа соҳаларига нисбатан кам ўрганилган. Шу боис, мақолада бунги кунда ушбу соҳанинг муҳим лексик қатлами саналган ҳуқуқий терминлар, хусусан араб тилидаги жиноят-ҳуқуқи терминлари тадқиқ қилинди. Тадқиқот ишида термин тушунчаси, ҳуқуқий терминлар, жиноят-ҳуқуқи терминлари, шунингдек асрлар давомида маълум бир тарихий босқичларни босиб ўтган араб давлатларининг қонун тили тарихи ҳамда фикҳ методологиясининг асосий устунларидан ҳисобланган Қуръон ва ҳадислардан келтирилган мисоллар илмий адабиётлар таҳлили асосида ёритиб берилган. Қуръони карим сураларининг оятларида ҳуқуқнинг турли соҳалари, жумладан, жиноят ҳуқуқига тегишли бир қатор қонун-қоидалар мавжуд бўлиб, улар диний ҳуқуқ тушунчалари билан суғорилгандир. Қуръони каримда бир неча оғир жиноят турлари ҳақида сўз юритилган. Жумладан, ўғрилик, босқинчилик, қасддан одам ўлдириш, тан жароҳатини етказиш, порахўрлик, зино, туҳмат, жосуслик, исён, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, ота-онанинг қасддан ўз фарзандини ўлдириши, судхўрлик ва бошқалар. Шу сабабли мақолада Қуръон ҳамда ҳадислар араб ҳуқуқий тилининг шаклланишига таъсир кўрсатган омил сифатида таҳлил қилинган. Исломнинг иккинчи манбаи ҳисобланмиш суннатларда ҳам қатор жиноят ҳуқуқига оид терминлар келтирилган бўлиб, Имом ал-Бухорийнинг «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ» ҳадислар тўпламидаги жиноят ҳуқуқига оид жиноят ва жазо масалаларини ўзида акс эттирган саҳиҳ – ишончли ҳадислар тадқиқот манбаи сифатида ўрганилган. “Олтин силсиласи: Саҳиҳул Бухорий” номли ҳадис тўпламларининг 3, 4 ва 8-жузларида жиноят турлари ва уларда кўзда тутилган жазо масалалари ифодаланган ҳадислар ҳам ўрин олган. Мақолада “Ҳаддлар китоби (боб)” дан келтирилган хамр ичиш ва ўғирлик қилишда пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) томонидан қўлланган жазолар тўғрисидаги ҳадислар, “Гувоҳликлар китоби” дан эса яширинган кишининг гувоҳлиги, бирор нарсага бир ёки бир нечта гувоҳ гувоҳлик бериши, адолатли гувоҳлар, ноҳақ гувоҳликка гувоҳ қилиниш ҳақидаги ҳадислар, “Диялар китоби” деб номланган бўлимдан эса ўша давр амалиётида мавжуд бўлган аниқ жиноят ишлари тафсилотини баён қилган ҳолда қасддан одам ўлдириш ва тан жароҳати етказиш ва шу каби бошқа жиноий қилмишларни ўз ичига олган ҳадислар ўрин олган. Қуръон оятлари, ҳадис ҳамда суннатларда келтирилган фиқҳий-ҳуқуқий масала ҳамда терминлар ҳозирги араб тилидаги жиноят ҳуқуқи терминларининг пайдо бўлиши ва шаклланишида асос бўлиб хизмат қилгани қатор мисоллар орқали исботланган.
Международные правила толкования торговых
терминов, более известные как ИНКОТЕРМС, представляют собой свод международных правил по толкованию наиболее широко используемых торговых терминов в области международной торговли товарами, определяющих базисные условия поставки товаров. Использование этих правил позволяет избежать и сократить неопределенность различной интерпрета-
ции торговых терминов в различных странах, что способствует созданию более благоприятных условий для международной торговли. Еще одно из преимуществ
использования терминов ИНКОТЕРМС является трактовка их содержания судами во всех странах.
Маколада инглиз ва узбек тилларидаги хуку кий терминларнинг тилшунос олимлар томонидан таклиф этилган хусусиятлари тахлил этилган. Шунингдек, юридик терминларнинг юристлар ва тилчилар тушунчаеидаги ухшаш мезонлар хам куриб чикилган.
Maqolada ingliz va o‘zbek tillarida qo‘llaniladigan harbiy atamalarning tarkibiy xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Harbiy atamalar harbiy turlari, bosh shtab, umumiy taktik, harbiy topografik, harbiy unvonlari va harbiy tashkiliy faoliyatiga koʻra guruhlarga boʻlingan. To‘plangan tadqiqot materiallarini tahlil qilish natijasida ingliz va o‘zbek tilidagi harbiy atamalarni shakllantirishda affiksatsiya, o‘zgartirish va kompozitsiya usullari eng samarali ekanligi aniqlandi. Bundan tashqari, ingliz va o‘zbek tillaridagi harbiy atamalarning umumiy soni qaysi so‘z turkumlariga mansubligini aniqlash maqsadida atamalar lingvistik-statistik metod mezonlari bo‘yicha tasniflandi. Shu bilan birga, zamonaviy ingliz va o‘zbek harbiy terminologiyasidagi mavjud qisqartmalarning hosilaviy elementlari bilan bog‘liq strukturaviy modellar ko‘rib chiqildi.
Ушбу мақолада илмий, илмий-оммабоп тарздаги атамаларнинг изоҳли луғати иқтисодиётнинг муайян соҳасига оид бўлишидан катъий назар, барча соҳа
вакиллари учун тушунарли, турли тоифадаги китобхон фойдаланиши мақсад қилинган ва бунга алоҳида эътибор қаратилган.
Мақолада форс ва ўзбек тиллари термин ясаш бўйича ташкилотларининг Низомлари ва ундаги принципларнинг қиёсий-солиштирма таҳлили амалга оширилган. Маълумки, дунё терминологиясидаги Вена, Прага ҳамда Россия терминология мактабларининг назарий-илмий қарашлари ва ишлаб чиққан таклифларига кўра, умумий тилшуносликда барча тилларга дастурул-амал бўладиган халқаро Стандарт юзага келган. Унга қадар эса 1926 йилда “Халқаро стандартлар ассоциацияси” – ISA (International Association for Standardization), 1931 йилда Европада “British Standard Institution” (“Британия стандартлаштириш институти”), 1946 йилда– ISO (International Organization for Standardization) каби қатор стандартлаштириш уюшмалари ташкил этилган эди. Эронда эса тил софлигини сақлаб қолиш мақсадида даврларга қараб, учта “Тил академиялари” ташкил этилган. Уларнинг сўнгиси “Форс тили ва адабиёти академияси”, яъни учинчи академия бўлиб, у 1991 йилда ташкил топган ва ўз Йўриқномасига эга. Худди шу даврда ўзбек тилида Атамақўм ўз фаолиятини бошлаган ва қисқа даврда ўз ишини якунлаган. Мақолада дунё терминология мактабида юзага келган Халқаро терминология ташкилоти Стандарти – ISO 704, ундаги термин ясаш принципларининг форс ва ўзбек тиллари термин ясаш Қоидаларига таъсири, уларнинг ҳар биридаги фарқли ва ўхшаш қирралари таҳлиллари келтирилган. Шунингдек, форс тили Академияси низомининг маълум бандлари ўзбек Атамақўми термин ясаш қоидаларининг мувофиқ бандлари билан қиёсланилди ва таҳлил қилинди. Мақоладан кўзланган асосий мақсад – форс ва ўзбек тилларида термин ясалиши бўйича юзага келган “терминология ташкилотлари”нинг ўзлашмаларга термин тақдим қилиш ва янги термин ясаш бўйича Низомларини қиёслаб ўрганиш ҳамда халқаро терминология ташкилоти - ISO 704 стандартининг тегишли бандларига мослигини таҳлил қилишдан иборат. Қиёсланган назариялар натижасида ўзбек тилида термин ясаш бўйича қатор таклифлар келтирилган.
Международные правила толкования торговых
терминов, более известные как ИНКОТЕРМС, представляют собой свод международных правил по толкованию наиболее широко используемых торговых терминов в области международной торговли товарами, определяющих базисные условия поставки товаров. Использование этих правил позволяет избежать и сократить неопределенность различной интерпретации торговых терминов в различных странах, что способствует созданию более благоприятных условий для международной торговли. Еще одно из преимуществ использования терминов ИНКОТЕРМС является трактовка их содержания судами во всех странах.
Хар бир миллий тил тизимида узига хос хукукий терминлар ва хужжатлар мавжуд булиб, шубхасиз, булажак хукукшунослар, судьялар, конун химоячи-лари ва иш юритувчиларни ииглиз тилини самарали урганишлари учун замин яратади. Мустакил Узбскистонда юкори малакали хукукшунос мутахассислар тайсрлаб чикариш хамда республикамизда халкаро ва хорижий конуншунослик амалиётини хисобга олган холда миллий хукукий тизимни ривожлантириш борасида, турли сохалар буйича чет тилидан она тилига ёки она тилидан чет тилига таржима килишда ишлатиладиган укув терминологии лугатларни яра-тиш лозим. Юридик мазмундаги атамалар инсонларнинг хукукий муносабат-ларига оид масалаларни акс эттиради.
Ушбу узбскча-русча-инглизча юридик атамалар лугати олий таълим муассасалари талаба ва курсантлари хамда прфессор-укитувчилари учун юридик мавзулардаги адабиётларни укиш ва тушуниш хамда таржима килиш учун зарур булган атамаларни уз ичига олган.
Хозирги илгор технологиялар даврида юридик терминологиянинг мавзуси нихоятда кенг булиб, у кундалик турмушдан тортиб фан ва технологияларнинг энг илгор сохаларига кириб боради. Шундай экан, тилдаги юриспруденциям оид лексик катлам хам кулами жихатидан катта ва уни ташкил килувчи сузлар маъноси структурасининг мураккаб булиши табиий. Шу нуктаи назардан ушбу лугатга юридик соханинг асосий фаолиятини акс эттирадиган атамаларни киритишга харакат килинди. Лугатни тузишда фойдаланилган асосий манбалар жумласига F.Ахмедов ва X- Бектемировлар томонидан тайёрланган “Русча-узбекча юридик атамалар лугати” хамда инглизча изохли, инглизча - русча ва инглизча - узбекча умумий ва махсус лугатлар киради. Ушбу лугатда берилган купгина атамалар рус ва ииглиз тилларига таржима килинган.
Лугатга алифбо тартибида жойлаштирилган узбек тилидаги атамалар ва фразеологик бирикмалар берилди. Лугатда узбекча юридик атамаларнинг таржималари рус ва инглиз тилларида уз аксини топган.
Мазкур лугат Узбекистан Республикасининг Жиноят кодекси ва Жиноят-процессуал кодекслари асосида тузилган булиб, 3300 дан ортик атамаларни уз ичига олган. Лугат илмий ходимлар, таржимонлар, укитувчилар, академик лицей, олий укув юртлари талабалари, докторант ва мустакил изланувчилар хамда инглиз тилига кизикувчи мустакил урганувчилар ва кенг китобхонлар оммаси учун мулжалланган.
Ўрмон дарахтлари зарарли организмларининг тарқалиши ва ривожланишини ҳимояловчи автоматлаштирилган мониторинг тизими АМТ ишлаб чиқилди. Тизим локал компьтер тўри кўринишида расмийлаштирилган, диалог режимида фаолият олиб боради ҳамда Республика ўрмон хўжалиги қўмитаси ва вилоят бошқармалари учун зарур бўлган кунлик маълумотларни автоматик бирлаштириш имкониятига эга. Бу маълумотлар асосида ҳар ўнкунлик, ҳар ойлик хариталар ва маълумотлар жадваллари тузилади.
Tadqiqotning ob’ekti: maktabgacha ta’lim muassasalarining katta va tayyorlov guruhi bolalarida tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirish jarayoni.
Tadqiqotning maqsadi: katta va tayyorlov guruhi tarbiyalanuvilarida tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirishning pedagogik tizimini ishlab chiqish.
Tadqiqot metodlari: manbalarni tahlil qilish, umumiy, yakka tartibda yozma va og'zaki suhbatlar uioshtirish, anketa so‘rovlarini o'tkazish, pedagogik eksperiment, zamonaviy pedagogik texnologiya va interfaol metodlar, matematik-statistik jihatdan qayta ishlash va umumlashtirish.
Olingan natijalar va ularning yangiligi shundan iboratki, unda maktabgacha katta yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirish muammosi O‘zbekiston sharoitida uning o’ziga xos jihatlari va qirralarini yoritgani holda maxsus tadqiq etildi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari, ular asosida bu jarayonni ta’minlovchi pedagogik tizim hamda unga kiruvchi topshiriqlar tizimi, ularni amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodikasi ishlab chiqildi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati: tadqiqot muammosining mohiyati va uning natijasida ishlab chiqilgan metodik tavsiya, qo'llanma, maktabgacha ta’lim muassasasi pedagoglari, jumladan, tarbiyachi, tasviriy faoliyat bo’yicha to'garak rahbarlariga bolalarda tasviriy faoliyat bo'yicha savodxonlikning dastlabki elementlarini shakllantirish jarayonida qo‘l keladi. Tadqiqot jarayonida paydo bo'lgan g'oyalar asosida pedagogika bilim lortlari va pedagogika oliy o‘quv lortlarida tasviriy faoliyat metodikasi bo’yicha beriladigan ma’ruza mashg’ulotlarini mazmun jihatidan boyitadi. Tadqiqot natijalaridan kelib chiqqan holda tayyorlangan metodik tavsiyalar maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini yanada takomillashtirishga, tasviriy faoliyat mashgTilotlarini tashkil etishga, yo’naltirilgan faoliyat samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Tatbiq etish darajasi va iqtisodiy samaradorligi: tadqiqotning asosiy g’iyalari, xulosalari Respublikamizning bir qator viloyatlarida o’tkazilgan tajriba-sinov ishlari jarayonida amaliyotga tatbiq etildi. Shuningdek, tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan qo’llanma, metodik ishlanmalar maktabgacha katta yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirish jarayonini samarali kechishini ta’minlaydi.
QoMlanish sohasi: tadqiqot natijasida chiqarilgan xulosalardan pedagogika oliy o‘quv lortlari va kollejlarida “Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” kursini o’qitishda, maktabgacha ta’lim muassasalari katta va tayyorlov guruhlarida tasviriy faoliyat turkumiga kiruvchi mashg’ulotlarni tashkil etishda foydalanish mumkin.
Ушбу мақолада муаллиф минтақада ўз ривожланиш тарихига эга бўлган Эрон давлатининг таълим тизими, унинг тарихий босқичлари ва ўзига хос жиҳатларини турли манбалар таҳлили асосида ёритиб беришга ҳаракат қилган. Муаллиф асосан хорижий манбалардан фойдаланган ҳолда Эроннинг таълим тизимида турли даврларда амалга оширилган ислоҳот ва модернизация ишларини ҳаққоний тарзда таҳлил қилишга ҳаракат қилди. Эрон давлати ҳаётида 1979 йилда содир бўлган инқилоб жуда муҳим ўрин эгаллайди. Шу сабабли мақолада таълим тизими икки даврга: инқилобга қадар ва инқилобдан кейинги ҳолатлар бўйича солиштириб ўрганилди. Натижалар турли жадваллар асосида аниқ очиб беришга ҳаракат қилинди. Таълим тизими мактабгача таълим, ўрта мактаб, профессионал мактаб ва ундан кейинги таълим босқичларига бўлинган тарзда ёритиб берилди. Ҳар бир босқичда амалга оширилган ислоҳотлар қисқа, аммо мазмунли равишда ёритиб берилди. Ислоҳотларнинг натижалари таҳлил қилинган ҳолда хулосалар ишлаб чиқилди. Эрон давлатида таълим тизимининг ўзига хос томонлари аниқланди ва Ўзбекистон шароитида ҳам улардан фойдаланиш истиқболлари кўриб чиқилди. Таълим тизимидаги гендер жараёнларига ҳам эътибор берилган ҳолда, мактабдаги иккига бўлиб ўқитиш тизимининг самарали томонлари ҳамда камчиликлари очиқланди. Мамлакатда инқилобдан кейинги ўзгаришлар, таълим тизимининг исломийлаштирилиши ва унинг таълим сифатига таъсири очиб беришга ҳаракат қилинди. Хулоса қисмида таҳлил жараёнида олинган натижалар тизимлаштирилди ва тартибланди. Ўзбекистон шароитида бу давлатнинг таълим тизимининг қайси жиҳатларини амалиётга олиш мумкинлиги таклифлари бериб ўтилди. Муаллиф мақолани ёзишда қиёсий таҳлил, статистик маълумотлардан фойдаланиш каби усуллардан фойдаланган ҳолда ўз хулосаларини ишлаб чиқиш ва далиллашга ҳаракат қилди.
Мақолада япон тилида ижтимоий-сиёсий атамалардан фойдаланишнинг баъзи жиҳатлари, атамаларнинг баъзи семантик хусусиятларини таҳлил қилиш орқали шарҳлаш усуллари таҳлил қилинади. Сўнгги пайтларда Катакананинг япон фонетик алифбосида ёзилган, чет элдан келган сўз бирикмаларини ёзишда ишлатиладиган сўзлар япон ОАВ матнларида тобора кўпроқ пайдо бўла бошлади. Ушбу ҳодиса янги эмас - япон тилида ўхшаш луғат ўзининг тарихий илдизларига ва ўзига хос фойдаланишига эга. Таржиманинг бир нечта усуллари мавжуд бўлиб, улардан учтасини ушбу мақола доирасида батафсил кўриб чиқамиз. Таржиманинг биринчи усули: ўзлаштириш. Бу усул одатда металлингистик хусусиятга эга бўлган бўшлиқни тўлдиришга имкон беради (янги техника, номаълум тушунчалар). Таржиманинг иккинчи усули: ҳисоблаш. Ҳисоблаш алоҳида турга эга: биз чет тилидан синтагмани оламиз ва унинг таркибий қисмларини сўзма-сўз таржима қиламиз. Шундай қилиб, биз иборанинг ифодасини оламиз ва унга янги экспрессив элементларни киритиб, таржима тилининг синтактик тузил-маларидан фойдаланамиз. Таржиманинг учинчи усули: сўзма-сўз таржима. Бадиий таржима ёки сўзма-сўз таржима - бу манба тилидан мақсадли тилга ўтишни англатади, бу тўғри ва идиоматик матнни яратишга олиб келади, таржимон эса фақат мажбурий тил стандартларига риоя қилади. Чет тилидаги элементларни ассимиляция қилиш жараёни улар тилга таржимонлар томонидан киритилган пайтдан бошлаб бошланганлиги сабабли, аниқ хорижий номларни таржима қилиш технологияси ҳақида бир неча сўз айтиш ўринлидир. Тушунарсиз ассотсиатив маънога эга сўзлар ва ибораларни таржима қилишда, шунингдек воқеликнинг номларини, транскрипсиясини, кам ҳолларда транслитерация, ҳисоб-китоб ва тушунтириш таржимасини (мотивация ва шаклни сақламасдан, чет тилидаги сўз ёки иборанинг маъносини она тили орқали узатиш) ишлатишда фойдаланиш мумкин. Ҳисоблаш, декодлаш ва транслитератсия қилишда баъзида шарҳларга мурожаат қилиш керак. Шунингдек, услуб қўлланилиши мумкин, бу тушунтириш таржимаси ва ассотсиатив қийматни ҳисоблаш-алмаштириш туридир. Бироқ, бу шарҳга эҳтиёжни истисно қилмайди.