Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, шикастланишнинг техноген омиллари интенсивлигининг ошиши туфайли қўшма шикастланишларга олиб келадиган политравмаларнинг улуши доимий равишда ошиб бормоқда. Борган сари ушбу жароҳатлар қўшма шикастланишлар характерига эга бўлиб қолмоқда. Жароҳатлар хирургиясининг сезиларли ютуқларига қарамай, политравма бўлган беморларда ногиронлик ва ўлим даражаси, «...уларнинг катта қисми чаноқ суяклари ва узун суякларнинг синиши 3,8дан 45,3%гача…»[1] тўғри келиб, шок, тромбоэмболия, пневмония ва нейротрофик асоратлар тез-тез кузатилмоқда. Ушбу жарроҳлик амалиёти самарасини яхшилаш зарурияти ва ушбу муаммонинг долзарблигини тасдиқлайди.
Ҳозирги кунда дунёда чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини ташҳислаш ва даволаш бўйича қатор илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бу борада чаноқ суяги ва сон суягининг қўшма шикастланишларии билан организмдаги метаболик бузилишларнинг умумий ривожланишида комплекс диагностика, эрта аниқлаш, асоратларни олдини олиш ва даволаш сифатини оширишга асосий эътибор қаратилган. Кегайли қурилмалар орқали ташқи ва ички остеосинтез усуллари ишлаб чиқилмоқда; суяк трансплантати ёрдамида жарроҳлик усуллари; чаноқ ҳалқасининг олд ва орқа қисмларини комбинацияланган остеосинтез усуллари такомиллаштирилмоқда; суяк остеосинтезининг минимал инвазив тежамкор усуллари; блокланган интрамедуляр гамма штифтларидан фойдаланиш; сакроилиак бўғимларнинг шикастланишлари учун жарроҳлик усулида даволашнинг транспедикуляр тизими қўлланилмоқда. Сўнгги йилларда каминвазив жарохлик усулларининг кенгайиши ва янги ахборотларга асосланган юқори технологияли диагностиква даволашнинг самарадорлиги хамда тез тиббий ёрдам кўрсатиш сифати тўғрисида операцияларни амалга оширишнинг мураккаблик даражасининг таъсири масаласига тобора кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Беморларда чаноқ ва сон суяклари қўшмашикастланишларини аниқлашдаянада самарали, каминвазив усуллар ёрдамида ташхислаш ва хирургик даволашга оид такомиллаштирилган усулларни ишлаб чиқиш, ушбу оғир тоифадаги жабрланувчиларни даволаш натижаларини яхшилаш зарурияти борлигини тасдиқлайди.
Бугунги кунда мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизими, хусусан, шошилинч тиббий ёрдам кўрсатиш соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар нуқтаи назаридан, шошилинч тиббий ёрдам сифатини оширишга қаратилган «...тиббий-ижтимоий ёрдам кўрсатиш даражаси ва сифатини ошириш, шу жумладан, аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш...»[2] каби вазифалари белгиланган. Уш бу вазифаларниамалга оширишда янада чуқуроқ аниқлаш ҳамда такомиллаштириш ва мохиятиникенгайтириш муҳим аҳамият касб этамоқда. Оёқ-қўллар узун суяклари жароҳатларида шок ва леталлик хамда чаноқ-сон суякларининг қўшма жароҳатлари туфайли ногиронлик даражасини пасайтиришда тиббий хизмат кўрсатиш даражасини ошириш, диагностика ва даволашда замонавий технологиялардан фойдаланиш катта аҳамиятга эга.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 16 мартдаги ПҚ-4985-сон «2017-2021-йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Ўзбекистон Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», 2021 йил 26 июлдаги ПҚ–5198-сон «Аҳолига кўрсатилаётган тиббий ёрдам сифатини янада яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур соҳада қабул қилинган бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни бажаришда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожлантиришнинг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялари ривожланишининг VI. «Тиббиёт ва фармакология» устувор йўналишларига мувофиқ амалга оширилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларида асосий муаммони назорат қилиш жуда қийин бўлган ностабил гемодинамика ва қорин бўшлиғида массив қон кетиш, плевра ва чаноқ аъзоларидан қон кетиши фонида травматик шок холатлари ҳисобланади (Petrone P., Rodriguez-Perdomo M., Perez-Jimenez A., Ali F., 2019; Загородний Н.В., Колесник А.И., Лазарев А.Ф., 2020). Чаноқ ва сон суякларининг гемодинамик жиҳатдан ностабил шикастланишлари мураккаб юқори энергияли шикастланишлардир. Кўпгина ҳолларда, оғир жароҳати бўлган бу беморларда қўшимча жароҳатлар мавжуд бўлиб, улар ҳам травматологнинг эътиборини талаб қилади (Чегуров О.К., Менщиков И.Н., 2018; Mikdad S., van Erp I.A.M., El Moheb M., Fawley J., Saillant N., King D.R., 2020; Do W.S., Forte D.M., Sheldon R.R., Weiss J.B., 2019). Бироқ, бу беморлар кўпинча оғир ҳолатда бўлиб, бир неча дақиқада ўрнатилиши керак бўлган мультидисиплинар ёндашувга муҳтож. Бу эса далилларга асосланган даволаш алгоритмини талаб қилади. Шу муносабат билан, ностабил чаноқ суяклари синишларини даволаш биринчи навбатда гемодинамик жиҳатдан эҳтиёткорлик билан реанимация қилиш, механик стабилизация керак деб хисобланади (Jarvis S., Kelly M., Mains C., Corrigan C., Patel N., Carrick M., 2019; Mi M., Kanakaris N.K., Wu X., et al., 2016).
Муаллифларнинг фикрича, чаноқ ва оёқ-қўл суяклари синиши билан оғриган беморларни даволашда муҳим масала гемодинамикаси ностабил бўлмаган беморларда синишларни эрта барқарорлаштиришнинг мақсадга мувофиқлиги ҳисобланади (Valiev E., Muminov Sh., Ismailov A., Mirdjalilov F., Karimov B., 2021). Муаллифлар жароҳатдан кейинги соатларда жарроҳлик усулида даволашни тавсия қиладилар. Чаноқ суяги ва оёқ-қўл суяклари синишларини жарроҳлик йўли билан даволашда кенг тарқалган ташқи фиксатор қурилмалари билан маҳкамлаш интрамедуллар остеосинтез усули (Дурсунов А.М., Саидиахматхонов С.С., Раҳимов А.М., Каримов Х.М., Қобилов Р.К., Хошимов Р.А., 2018) нисбатан соддалиги ва минимал травма етказиши билан ажралиб туради. Адабиёт маълумотларини ўрганиб чиқиб, шундай хулосага келишимиз мумкинки, қўшимча шикастланишда чаноқ ва сон суякларининг шикастланиши диагностикаси ва даволаш сифати сезиларли даражада яхшиланган (Мусаев Т.С., 2013; Хажибоев А.М., Тиляков А.Б., Валиев Э.Ю., 2017).
Ҳозирги вақтда дунёда қўшма травмада қўл-оёқ жароҳатларининг диагностикаси ва даволашини такомиллаштириш бўйича тадқиқотлар давом этмоқда, жумладан, қўшимча жароҳати бўлган беморларга шошилинч тиббий ёрдам кўрсатишда минимал инвазив жарроҳлик аралашувларни оптималлаштириш; шок билан боғлиқ жароҳатлари бўлган беморларга жарроҳлик ёрдами кетма-кетлиги ва ҳажмини яхшилаш (Борозда И.В., Борозда М.И., 2021; Rommens P.M., Nolte E.M., Hopf J., Wagner D., Hofmann A., Hessmann M., 2020; Berger-Groch J., Lueers M., Rueger J.M., 2020); турли тиббий ёндашувлар орқали тез тиббий ёрдам кўрсатиш самарадорлигини ошириш; тез тиббий ёрдамнинг турли босқичларида эрта ва сифатли тиббий ёрдамни такомиллаштириш (Stahel P.F., Burlew C.C., Moore E.E., 2017; Lee M.A., Yu B., Lee J., Park J.J., Lee G.J., Choi K.K., 2019); ёғли ва тромбоэмболик ва юқумли асоратларнинг патогенетик механизмида жарроҳлик аралашувларни эрта прогнозлаш, ташҳислаш ва такомиллаштириш орқали асоратларни камайтириш муҳим аҳамиятга эга. Шу билан бирга, чаноқ ва сон суяклари синганлигини аниқлашнинг янада самарали, хавфсиз ва арзон усулларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш, жарроҳлик аралашувлар вақтини аниқлаш, шунингдек, даволаш ва диагностика босқичларини оптималлаштириш даволаш натижаларини яхшилаш учун муҳим ҳисобланади (Bruns B.R., Morris D.S., Zielinski M., 2016; Lindsay A., Tornetta P., 2016; Kim E.M., Luke P.H., 2020).
Диссертация тадқиқотининг диссертация бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг АДСС 4.3 «Чаноқ суягининг комбинацияланган шикастланишлари ва сон суяги синишларини комплекс диагностика ва даволаш усулларини ишлаб чиқиш ва тадбиқ этиш» илмий-тадқиқот режаси хамда Самарқанд давлат тиббиёт университети илмий тадқиқотлари режалари доирасида амалга оширилган.
Тадқиқотнинг мақсади чаноқ ва сон суяклари қўшма шикастланиши билан бўлган беморларда жароҳат ва беморнинг умумий ҳолатининг оғирлик даражасини ҳисобга олган ҳолда жарроҳлик йўли билан даволашнинг тактик ва техник жиҳатларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари: чаноқ ва сон суяклари қўшма шикастланишларининг тузилиши ва статистикаси, даволаш натижасига таъсир қилувчи сабаблар ва омилларни таҳлил қилиш; жабрланувчиларни эрта госпитал босқичида - жароҳатнинг оғирлиги ва аҳволининг оғирлигини ҳисобга олган ҳолда тез тиббий ёрдам кўрсатиш кўламининг, вақти ва усулларига қараб даволаш тактикасини ишлаб чиқиш; чаноқ ва сон суяклари қўшма шикастланишларида тиббий ёрдам кўрсатишнинг дастлабки босқичида минимал инвазив остеосинтезни амалга ошириш учун такомиллаштирилган ташқи фиксацион қурилма ишлаб чиқиш; даволашнинг турли босқичларида чаноқ ва сон суяги қўшма жароҳатлари билан бўлган жабрланувчиларга ёрдам бериш учун тиббий ва диагностика алгоритмини ишлаб чиқиш; чаноқ суяги ва сон суягининг қўшма жароҳатлари билан жабрланганларга ёрдам кўрсатишда анъанавий ва тавсия этилган даволаш тактикасининг эрта ва узоқ муддатли натижаларини қиёсий баҳолаш;
Тадқиқотнинг объекти Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази ва унинг Самарқанд филиалида 2016-2021 йилларда чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишлари билан даволанаётган 130 нафар бемор олинган.
Тадқиқотнинг предмети Жарохатнинг оғирлик даражасини баҳолаш тизими, стерженли ташқи фиксация қурилмалари, каминвазив остеосинтез усулларидан фойдаланган ҳолда бажарилган дифференциялшган даволаш-диагностик тактикаси натижалари ҳисобланади.
Тадқиқотнинг усуллари клиник, инструментал (рентгенологик, мультиспирал компьютер томографияси, ультратовуш, лаборатория) ва статистик усулларидан фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: чаноқ ва сон суяклари қўшма шикастланишлари, ҳамда уларнинг алоҳида синишларининг тузилиши ва частотасини бахолаш орқали амалга ошириладиган асосий тактик ва техник жиҳатлари аниқланган; анъанавий клиник ва диагностика стандартлари асосида, чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини даволашдаги қониқарсиз натижаларнинг ривожланиш белгилари аниқланган, шунга биноан сегментар жароҳатларнинг тури ва характерини ҳисобга олган ҳолда жабрланганларнинг динамикадаги ахволи ва кутиладиган натижаларда тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжудлиги исботланган; чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини эрта даврида барқарор функционал миниинвазив остеосинтези учун ташқи фиксация қурилмаси такомиллаштирилган, шунингдек жаррохлик амалиётига кўрсатмаларни кенгайтириш имкониятлари исботланган; такомиллаштирилган ташқи фиксацияловчи стерженли қурилма комплектацияси техник афзалликлари исботланган, унинг чаноқ ва сон суяклари синишларида алоҳида қўлланиладиган вариантлари ёрдамида шокка қарши шошилинч муолажаларнинг самарали стабилизацияси ва суяк бўлакларини якуний репозиция қилиш имкониятлари ишлаб чиқилган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари: қўйидагилардан иборат чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларида такомиллаштирилган диагностик мезонлари комплексидан фойдаланилган ҳолда жароҳатлар характерини баҳолаш, сифатини ошириш ва оптимал равишда даволаш тактикаси исботланган; чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларида ташқи ва ички остеосинтезнинг миниинвазив усулларини қўллашга асосланган даволаш тактикаси беморларда асоратларнинг келиб чиқиши ва частотасига таъсир қилувчи асосий омиллари аниқланган; чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини даволашда, чаноқ суяги синишларининг нафақат олд қисми, балки чаноқ ҳалқасининг ён ва орқа қисмларида барқарор фиксацияга эришишга, хамда, бир вақтнинг ўзида суяк синиқлари репозиция усулини амалга оширишга имкон берувчи махсус ташқи фиксацион қурилмаси ишлаб чиқилган; чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишлари учун жарроҳлик усулида даволашнинг кетма-кетлиги ва тактик алгоритми ишлаб чиқилган бўлиб ушбу тоифадаги беморларда яхши ва қониқарли натижаларга эришиш имконияти исботланган;
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Клиник текширувлар натижаларининг ҳаққонийлиги, беморлар сонининг етарлилиги, диагностика ва даволашнинг замонавий усуллари, нурли (рентгенологик ва МСКТ), ультратовушли текширув натижалари ва статистик таҳлил қилинганлиги билан асосланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларида ташқи фиксацияловчи стерженли қурилманинг такомиллаштирилиши хамда барқарор функционал миниинвазив остеосинтезни амалга оширишга имкон берувчи, даволаш тактикасини танлаш ва кейинги турли асоратларнинг ривожланиш эҳтимолини камайтириши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини самарали ташхислаш ва даволашнинг эрта даврида тактик жихатларини ишлаб чиқиш ҳамда амалиётга жорий этиш, бунинг натижасида операциядан кейинги асоратларини сезиларли даражада камайтириш, ўз навбатида ногиронлик ва стационарда даволашнинг умумий давомийлигини қисқариши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларида беморларга ёрдам кўрсатишнинг жарроҳлик жиҳатларини такомиллаштириш бўйича олиб борилган илмий тадқиқотлар натижалари асосида: чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларида даволаш учун ишлаб чиқилган «Чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларда даволашда қўлланиладиган қурилма»га Россия Федерациясининг Интеллектуал мулк агентлиги патенти олинган (патент IAP 2749897 18.06.2020). Олинган натижалар беморларни жарроҳлик даволаш тактикасини такомиллаштириш, касалхонага ётқизиш муддатини ва операциядан кейинги реабилитация даврини қисқартириш, беморларни минимал иқтисодий ҳаражатлар билан даволаш имкониятини таъминлаш имконини берган; чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини диагностикаси ва даволаш бўйича олиб борилган илмий тадқиқот натижалари асосида «Чаноқ суяги ва сон суягининг қўшма жароҳатлари билан жабрланганларни даволаш методикаси» услубий тавсияномаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2021 йил 31 августидаги 8н-з/288-сон маълумотномаси). Олинган натижалар чаноқ суяги ва сон суяклари жароҳати билан оғриган беморларни диагностикаси ва реабилитацияси сифатини яхшилаш имконини берган; чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини диагностикаси ва даволаш бўйича олиб борилган илмий тадқиқот натижалари асосида «Чаноқ ва сон суягининг қўшма жароҳатлари билан жабрланганларга аҳволининг оғирлигини ҳисобга олган ҳолда ёрдам кўрсатиш тактикаси» услубий тавсияномаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2020 йил 31 августидаги 8н-з/288-сон маълумотномаси). Олинган натижалар жароҳатнинг оғирлиги ва бемор аҳволининг оғирлигига қараб чаноқ ва сон суяклари жароҳатларини даволашда тактик ва техник жиҳатларни яхшилаш имконини берди.
Чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини диагностикаси ва даволаш натижаларини яхшилаш бўйича тадқиқот натижалари соғлиқни сақлаш амалий фаолиятига, жумладан Республика ихтисослаштирилган травматология ва ортопедия илмий-амалий тиббиёт маркази Самарқанд филиали, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Жиззах филиали, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Самарқанд филиаллари амалиётига тадбиқ этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2021 йил 2 декабрдаги 08-09/18979-сон хулосаси). Олинган натижалар чаноқ ва сон суякларининг қўшма шикастланишларини ташҳислаш ва даволашнинг замонавий самарадор усулларини такомиллаштиришга ҳамда узоқ муддатли функционал натижаларнинг 66,1% дан 92,6% гача яхшилаш имконини берган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 7 та илмий-амалий конференцияларда, жумладан 3 та халқаро ва 4 та республика конференцияларида муҳокама қилинган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертатсия мавзуси бўйича 14 та илмий ишлар чоп этилган, шундан 6 та мақола Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси томонидан докторлик диссертацияларининг асосий илмий натижаларини чоп этиш учун тавсия этилган илмий нашрларда, шундан 4 таси республика ва 2 таси ҳорижий журналда чоп этилган.
Диссертация тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, бешта боб, хотима, хулосалар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертация хажми 111 бетни ташкил этади.
Tadqiqotning maqsadi. Orbital devor sindromi bo'lgan bemorlarda ularning lokalizatsiyasiga qarab tartibsizliklarning ingl. Vazifasini o'rganish. Materiallar va usullar. Toshkent Davlat Dental Institutining stomatologik shifoxonasining Maksillofasiyal jarrohlik bo Umida va Toshkent tibbiyot akademiyasining 2 klinikasida statsionar davolanishda bo Igan 16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan 62 yoshgacha bo'lgan 62 nafar bemorning toliq klinik tekshiruvi tahlili o'rganildi. . Natijalar va munozaralar. Bemorlarning keng ko'lamli so'rovnomasi bizga jarohatlarning og'irligini aniqlashda ob'ektiv yondashuvni ta'minlash uchun engil zo'ravonlikning miya shikastlanishi bilan birga, orbitadagi ko'rish travma organining patologiyasini yo 'q qilishimizga imkon berdi. Kranioserebral jarohatlarning dastlabki davrida rekonstruktiv operatsiyalar 98,4% da o'mulyashar kasalliklarining regressiyasi, ko'zning dipopiyasi - 82,5%, diplopiya - 86,5% va yaxshi kosmetik natijalarga erishish mumkin.
Ҳаракатланаётган автомобиллар билан тўқнашувда турли хил жароҳат олган пиёдаболаларга оид 302 та ҳолат бўйича суд-тиббий экспертиза (СТЭ) натижалари ўрганилди. Энг кўп жароҳат олган болалар 8-10 ва 11-14 ёшдаги пиёда- болаларга тўғри келади (60%). Пиёда- болаларда қўшма бош мия жароҳати (ҚБМЖ) 90 тани ташкил этиб, шулардан 62 таси мия чайқалиши ва 28тасида турли даражали мия лати ҳамда бош асос ва гумбаз суяклари синиши қайд қилинди. 12 та ҳолатда пиёда болаларда гумбаз ва асос суяклари синишидан ташқари юз суяклари синишлари (ёноқ суяклари - 6, бурун суяклари - 4, пастки жаг - 2) кузатилди. Пиёда-болаларга етказилган жароҳатлар оғирлик даражалари бўйича: оғир тан жароҳатлари - 56, ўртача оғирликдаги -37, енгил, қисқа муддатли соғлиқнинг бузилишига олиб келган - 53, соғлиқнинг бузилишига олиб келмайдиган енгил тан жароҳат – 154 тани ташкил этди. Жароҳатларнинг оғирлик даражасини баҳолашда асосан ҳаёт учун хавфлилик ва соғлиқнинг бузилиши давомийлиги мезонлари қўлланилган.
Пиёда-болаларда нолетал ҳолатларда аниқланган ҚЖ ларнинг таркибида қайси соҳа жароҳатланишлари мазкур турдаги АТ ларга хослигини аниқлаш юзасидан ўтказилган корреляцион регрессияни таҳлилида коррекцион боғланиш даражаси (R) БМҚЖ лари ва оёққўл узун найсимон суякларидаги синишларда ишончлилик коэфициенти R-0,8 дан 1,0 гача қийматни ташкил этди ва айнан шу соҳа жароҳатлари шикастланиш механизмига ойдинлик киритиш мумкинлиги кўрсатилди.
Tadqiqot davomida tor mutaxasislarni paradont kasalligini komorbid patologiyasini erta aniqlash va adekvat davolashni tavsiya etish uchun ishtiroki va darajasi aniqlandi.
Biz tarqalgan paradontit bilan kasallangan 225 bemorda tadqiqot o’tkazdik. Tarqalgan paradontit (TP) va og'iz shilliq qavati patologiyasi (OSHQP) bo'lmagan 40 ta bemor nazorat guruhini tashkil etdi.
Nazorat ko'rsatkichlari bilan taqqoslanadigan guruh bemorlarida ro'yxatga olingan patologiya chastotasida statistik jihatdan sezilarli farqlar, shuningdek aniqlangan kasalliklarning chastotasi va paradontal patologiyaning og’irligi o'rtasidagi bog'liqlik aniqlandi. Shunday qilib, ilgari mavjud bo'lgan kasalliklarning umumiy chastotasi engil darajadagi tarqalgan paradontit (EDTP), o'rtacha darajadagi tarqalgan paradontit (O’DTP) va og'ir darajadagi tarqalgan paradontit (ODTP) seriyasida EDTP bilan 32,47 ± 5,34% gacha oshdi; ODTP bilan og'rigan bemorlarda ODTP bilan 51,25 ± 3,83% gacha 86,96 ± 3,14% gacha (chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti ²² = 96.167; P ≤ 0.001); yangi aniqlangan patologiyaning mos dinamikasi 42,86 ± 5,63%; 47,65 ± 3,83% va 13,04 ± 3,14% (χ² = 65,087; P ≤ 0,001) bo’ldi; dori -darmonlarni tizimli korresiyalash talab qiladigan barcha somatik patologiyalarning mos keladigan chastotasi 75,32 ± 4,93%ni tashkil etdi; 99,41 ± 0,52% va 100,00 ± 0,00% (χ² = 235,351; P ≤ 0,001).
Amalga oshirilgan tadqiqotlar asosida paradontit rivojlanishining quyidagi patogenetik mexanizmlari uchun lokal terapiya taktikasini qo’llash kerak: mikrosirkulyatsiya buzilishi, lipid peroksidlanish jarayonlarining tarqalishi, sitokin agressiyasi va suyak rezorbsiyasining kuchayishi. Tashxis qo'yganda, terapiyaning ko'lami va usullari bemorning individual klinik va laboratoriya parametrlarini baholash asosida, kasallikning rivojlanishining ustuvor mexanizmlarini aniqlaydigan markerlarni aniqlash asosida maksimal darajada individual bo'lishi kerak.
В настоящее время роль обязательств вследствие возмещения вреда постоянно возрастает. Это связано с развитием научно-технического прогресса, появлением новых ранее не известных веществ, материалов, машин, оборудования; возрастает риск вреда, который может быть причинен жизни, здоровью, имуществу и окружающей среде.
Мақолада ҳуқуқбузарликлар оқибатида жабрланувчига етказилган зарарларни қоплаш тартиби, усуллари ва чораларини такомиллаштиришга оид мулоҳазалар билдирилган.
Ушбу мақолада шартномавий муносабатларда маънавий зиённи қоплашнинг ўзига хос хусусиятлари ўрганилган. Бу йўналишдаги қонунларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар берилган. Фуқаролар тузадиган ҳар қандай шартнома шартларини бажармаслик оқибатида унга нафақат моддий зарар балки маънавий зиён ҳам етказилиши мумкин деган хулосага келинган.
Мақолада шикастланиш механизмига қараб болалардаги транспорт жароҳати хусусиятлари таҳлил қилинади. Aвтоҳалокат пайтида автомобил ичида жароҳат олган болалар: "болалар йўловчилари" ва "рулда ўтирган болалар" бош, бурун суяклари ва оёқларнинг шикастланишлари нисбатан юқори бўлганлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, ушбу гуруҳдаги беморларда суяк, асаб ва юрак-қон томир тизимларининг шикастланиши қайд этилди ва уларнинг миқдори бўйича одатда бир ёки иккита тизимнинг зарарланиши кузатилди. Шикастланишнинг оғирлиги тузилишига кўра, биринчи ёки иккинчи даражали оғирлик одатда устунлик қилди.
Йўловчи салонидан ташқарида жароҳат олган болаларда: "пиёдалар болалари" автоулов томонидан урилган, шикастланиш кам даражада бош травмаси, бурун суяклари ва оёқларнинг шикастланиши билан характерланади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу ҳолатларда асосан суяк, нафас олиш ва юрак-қон томир тизимларининг зарарланиши кузатилади ва миқдори бўйича одатда икки ёки учта тизимнинг шикастланиши кузатилади.Шикастланишнинг оғирлиги тузилишига кўра, иккинчи ва учинчи даражадаги оғирлик одатда устунлик қилади.
Тадқиқот объектлари: перитонит билан оғриган 1066 нафар бемор.
Мақсад: перитонит билан оғриган беморлар клиник-метаболик кўрсаткичла-рининг улар аҳволининг оғирлигини, касаллик кечиши ҳамда натижасини ба-шоратловчи аҳамиятини аниклаш йўли билан даво натижаларини яхшилаш.
Тадқиқот усули: умумклиник, микроскопик ва бактериологии, биокимёвий текшириш усуллари, математик статистика ва математик моделлаштириш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
1. Перитонит билан оғриган беморларда метаболик кўрсаткичлар ҳамда бактериал контаминация ўртасидаги корреляцион богликликни аниклаш негизида клиник-анамнестик, микробиологик, лаборатор-инструментал ва метаболик кўрсаткичларнинг башоратловчи аҳамияти аниқланди.
2. Клиник шароитларда RC ва GI русумидаги «инфра-R» нурлатгичларнинг таъсири ўрганилиб, уларни операция вақтида ва операциядан кейинги даврда бирга кўллаш перитонеал ажралманинг микроорганизмлар билан тўйинганлигини сезиларли даражада камайтириши хамда метаболик кўрсаткичларни яхшилаши кўрсатиб берилди.
3. Математик моделлаштириш усулини қўллаган ҳолда перитонит билан оғриган беморларнинг аҳволини бахолаш, касаллик кечиши ва натижасини башоратлаш мумкин бўлган дастурлар таклиф этилди.
Амалий ахам пяти:
1. Метаболик кўрсаткичларнинг бактериал контаминацияга боғлиқ ҳолда бузилиш хусусиятлари аникланди, бу эса асоратлар бериш хавфи юкори бўлган беморларни аниқлаш имконини беради.
2. Инфра-R нурлатгичларни перитонитли беморларни даволашда анъанавий даво фонида кўллаш касалликни енгилрок кечишига, асоратлар ва операциядан кейинги ўлим сонининг камайишига кўмак бўлиши исботланди.
3. Математик моделлаштириш усуллари ёрдамида 2 дастур яратилди. Улар 1) клиник-анамнестик, лаборатор-инструментал, метаболик ва микробиологик кўрсаткичлар ёрдамида беморларнинг аҳволини бахолаш; 2) асоратларни башоратлаш; 3) операция жарохатининг битишини башоратлаш; 4) инфра-R нурлатгичларни қўллашга кўрсатмалар кўйиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси: инфра-R нурлатгичлари Тошкент тез тиббий ёрдам клиник касалхонаси, l-Шаҳар клиник касалхонаси ва П.Ф. Боровский номи-даги Марказий харбий клиник госпиталнинг хирургия бўлимларида қўлланилмокда.
Қўлланиш сохаси: Хирургия.
Ҳозирги кунда COVID-19 пандемияси бутун дунё бўйлаб миллионлаб инсонларга, шу жумладан ҳомиладор аёлларга таъсир қилган глобал муаммога айланди. 64 000 ҳомиладор аёлни қамраб олган 192 та тадқиқот натижаларини бирлаштирган халқаро мета-анализ маълумотларига кўра, «...SARS-CoV-2 ёки COVID-19да пневмония билан касалланиш 7,4%, ўткир респиратор дистресс синдроми 13,4%; реанимация бўлимига ётқизилганлар - 3,3%, шундан ЎСВ - 1,6% ва ўлим кўрсаткичини 0,8% ташкил этилганлиги аниқланди…»[1] Айни пайтда бутун инсониятдан фарқли равишда ҳомиладор аёллар ноёб «иммунологик» ҳолат сифатида ва ҳомиладорлик даврида барча орган ва тизимлар фаолиятининг ўзгариши билан ажралиб турадиган алоҳида гуруҳни ташкил этиб, вирусли инфекцияларга нисбатан юқори сезувчанлиги сабабли COVID-19 ўтказган ҳомиладор аёлларда она-йўлдош-ҳомила тизимининг функционал ҳолатини ўрганиш замонавий тиббиёт амалиётида ечими топилиши зарур бўлган муаммо ҳисобланади.
Жахонда COVID-19 нинг ҳомиладор аёллар ва ҳомила ҳолатига таъсирини ўрганишга, келиб чиқиши мумкин бўлган асоратларни эрта ташхислаш, энг мақбул даволаш усулларини ишлаб чиқиш ва олдини олишга қаратилган қатор илмий татқиқотлар олиб борилмокда. Бу борада ҳомиладор аёлларда она-йўлдош-ҳомила тизимидаги гемодинамикани, ҳомиладорларликнинг I, II ва III триместрларида COVID-19 ўтказган аёлларда фето-плацентар тизимнинг қон томирлари фаолиятини, томирлар эндотелийси ҳолатини, гемостаз тизимини ва йўлдош морфологиясини ўрганиш натижасида ҳомиладорликнинг турли муддатларида СOVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб боришни такомиллаштирилган усулини ишлаб чиқишга қаратилган илмий тадқиқотларни олиб бориш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизими олдига аҳолига кўрсатилаётган тиббий хизматлар сифатини ошириш ҳамда жахон андозаларига мослаштириш, жумладан репродуктив ёшдаги аёллар саломатлигини сақлаш, уларда учрайдиган касалликларни эрта ташхислаш ва асоратларини камайтиришга қаратилган қатор вазифалар юклатилган. Бу борада соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича «...мамлакатимизда аҳолига кўрсатилаётган тиббий ёрдамнинг самарадорлиги, сифати ва оммабоплигини ошириш, шунингдек, касалликларни эрта ташхислаш ва даволашнинг юқори технологик усулларини жорий қилиш, патронаж хизматини яратиш, соғлом турмуш тарзини қўллаб-қувватлаш ва касалликларни олдини олиш ва самарали ташхислаш…»[2] каби вазифалар белгиланган. Ушбу вазифалардан келиб чиқган ҳолда, СOVID-19 билан касалланган аёлларда ҳомиладорлик, туғруқ ва туғруқдан кейинги даврнинг кечиши ва асоратлар ривожланишини, она-йўлдош-ҳомила тизими қон томирлар холатини, қоннинг гемостаз тизимида бузилишларни аниқлаш натижасида эрта ташхислаш ва даволаш тартибини такомиллаштириш ҳамда ҳомиладорликнинг турли муддатларида СOVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқ тактикаси алгоритмини ишлаб чиқиш орқали ривожланмаган ҳомиладорлик ва ҳомиланинг антенатал ўлими каби асоратларни олдини олиш ва оналар ўлими кўрсаткичини камайтириш имконини беради.
Ушбу диссертация тадқиқоти Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ–60-сонли «Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 декабрдаги ПФ–5590-сонли «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар тўғрисида» ги Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 28 июлдаги ПҚ-5199-сонли «Соғлиқни сақлаш соҳасида ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг VI. «Тиббиёт ва фармакология» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Жахон илмий адабиётларида ҳамда бугунги кунга қадар глобал миқёсда олиб борилган тадқиқотлар натижаси шуни кўрсатмоқдаки, вирусли касалликларнинг онадан ҳомилага юқиши (herpes вируси бундан мустасно) одатда гематоген йўл билан амалга ошади, бунда она қонида айланиб юрган вирус йўлдошга ўтади, ундан кейин эса ҳомилани зарарлайди. COVID-19 инфекциясининг вертикал йўл билан онадан ҳомилага берилиши бугунги кунга қадар ўз исботини топмади (Alzamora M.C. et al., 2020). S. Khan ва ҳаммуаллифлар (2020) ўз изланишларида SARS-CoV-2 вируси билан зарарланган онадан туғилган чақалоқлардан 2 нафарида неонатал пневмония аниқланганлигини, туғруқдан кейин 24 соат мобайнида чақалоқлар ҳалқумидан олинган суртмада SARS-CoV-2 коронавируси аниқланганлигини келтиришган. Аммо уларда ҳомила йўлдоши, қоғоноқ сувлари, киндик тизимчасидан олинган қон коронавирусга текширилмаган (Khan S. et al., 2020).
SARS-CoV-2 вирусининг инсон организмига таъсирини ўрганишга қаратилган кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсамоқдаки, бу вирус айнан қон томирларга таъсир этиб, кўплаб орган ва тизимларда васкулитлар ривожланишига олиб келади (Baud D. Et al., 2020). Бу маълумотлардан шундай хулосага келиш мумкинки, қон томирлар эндотелийсининг тизимли зарарланиши фето-плацентар тизимда бузилишлар ривожланишига, йўлдошнинг оксидловчи стрессига олиб келиши мумкин ва натижада ҳомиладорликда кўплаб асоратлар келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин.
Ўзбекистонда Абдуллаева Л.М. (2021), Ихтиярова Г.А. (2021), Махкамова И.М. (2021), Пахомова Ж.Е. (2021) ва бошқаларининг янги коронавирус инфекциясининг ҳомиладорлик ва туғруқ оқибатларига таъсирига оид тадқиқотлари диққатга созовордир, аммо SARS-CoV-2 вируси яқинда кашф қилинганлиги, вирус ҳақида, унинг таъсири, шунингдек унинг онадан ҳомилага юқиш йўллари, касаллик ривожланиш хавф омиллари ва касаллик натижасида ўлим кўрсаткичи ҳақидаги маълумотлар етрали эмас. COVID-19 билан касалланган ҳомиладорлар ҳақидаги хабарларга таяниб тавсияномалар ишлаб чиқиш учун етарлича маълумотлар мавжуд эмас.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш, соғлиқни сақлашнинг асосий вазифаларидан бири бўлган акушерлик ва гинекология амалиётида ҳомиладорликнинг турли триместрларида COVID-19 ўтказган ҳомиладорларда она-йўлдош-ҳомила тизимининг функционал ҳолатини ўрганиш, COVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб бориш алгоритмини яратиш, асоратларни эрта ташхислаш ва даволашда янги даво усулларини ишлаб чиқишга қаратилган илмий тадқиқотларни амалга ошириш имконини беради.
Тадқиқотнинг диссертация бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Самарқанд давлат тиббиёт университети амалий тадқиқот лойиҳасининг илмий-тадқиқот ишлари режасига мувофиқ №01980006703 “Диагностика, даволаш ва профилактиканинг замонавий усулларини ишлаб чиқиш” (2020-2022 йй.) мавзуси доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади ҳомиладорликнинг турли муддатларида COVID-19 ўтказган аёлларда она-йўлдош-ҳомила тизимининг функционал ҳолатини ўрганиш орқали ҳомиладорлик ва туғруқни олиб бориш алгоритмини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари: СOVID-19 нинг ҳомиладорлик, туғруқ ва туғруқдан кейинги даврнинг кечишига таъсирини аниқлаш; ҳомиладорликнинг I, II ва III триместрларида СOVID-19 ўтказган ҳомиладорларда она-йўлдош-ҳомила тизими қон томирларининг фаолиятини баҳолаш; ҳомиладорликнинг I, II ва III триместрларида СOVID-19 ўтказган ҳомиладорларда қон томирлар эндотелийси ҳолатини, гемостаз тизими ва йўлдошдаги морфологик ўзгаришларни тахлил қилиш; соғлиқни сақлаш амалиёти учун COVID-19 ўтказган ҳомиладор аёлларда асоратлар ривожланишининг хавф даражасини баҳолаш учун дастур ишлаб чиқиш; олинган маълумотлар асосида ҳомиладорликнинг I, II ва III триместрларида СOVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб бориш алгоритмини ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг объекти сифатида Самарқанд вилояти перинатал маркази ва СOVID-19 билан касалланган хомиладор аёллар учун ихтисослаштирилган туғруқ марказига мурожаат қилган 105 нафар ҳомиладор аёллар олинган.
Тадқиқотнинг предметини умумий клиник ва лаборатор текширувлар учун беморларнинг веноз қони ва унинг зардоби, морфологик ва гистологик текширувлар учун йўлдош тўқимаси ва шунингдек ПЗР-текшируви учун бурун-ҳалқум ажралмалари ташкил этган.
Тадқиқотнинг усуллари. Тадқиқотда умумий клиник, лаборатор, акушерлик, инструментал, морфологик, молекуляр-биологик ва статистик тадқиқот усулларидан фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: илк бор СOVID-19 билан касалланган аёлларда ҳомиладорлик, туғруқ ва туғруқдан кейинги даврнинг кечиши ва асоратларининг ривожланиши касаллик ўтказилган хомиладорлик триместри ва унинг оғирлик даражаси билан боғлиқлиги аниқланган; СOVID-19 ўтказган ҳомиладорларда она-йўлдош-ҳомила тизими қон томирларининг холати (резистентлик ва пульсацион индекслари, Эндотелин-1 кўрсаткичлари) ва гемостаз тизимидаги бузилишлар (D-димер, тромбоцитлар агрегацияси) билан касалликнинг клиник кечиши ўртасидаги тўғри корреляцион боғлиқлик аниқланган; илк бор СOVID-19 ўтказган аёлларда ривожланмаган ҳомиладорликка олиб келиш хавф омиллари шкаласини (аёллар ёши, ТВИ, акушерлик анамнези, хомиладорлик муддати, гемостаз тизими холати, эндотелий функцияси ва касалликнинг оғирлик даражаси) қўллаш СOVID-19 билан касалланган аёлларда ҳомиладорлик асоратларининг ривожланиш даражасини бахолаш учун прогностик маркер эканлиги аникланган; илк бор ҳомиладорликнинг турли муддатларида COVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб боришда она-йўлдош-ҳомила тизимидаги гемодинамиканинг ҳолатини тиклаш учун самарали терапияни танлаш тромбофилик асоратлар сонини камайтиришига олиб келиши исботланган.
Тадқиқотнинг амалий натижаси қуйидагилардан иборат: COVID-19 ўтказган ҳомиладорларда асоратлар ривожланиш даражасини аниқлаш мақсадида фето-плацентар тизимида қон айланиш ҳолатини допплерография, гемостаз тизимида D-димер кўрсаткичи, тромбоцитларнинг агрегацион функцияси ҳамда Эндотелин-1 кўрсаткичларини комплекс бахолаш ёндошуви тавсия этилган; COVID-19 билан касалланган ҳомиладорлик муддати ва оғирлик даражасига асосланган ҳолда ҳомиладорликнинг турли триместрларида COVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб боришнинг даволаш-профилактик алгоритми ишлаб чиқилган; ҳомиладорликнинг турли триместрларида СOVID-19 ўтказган ҳомиладорларда асоратлар ривожланишининг хавф омилларини баҳолаш учун ишлаб чиқилган шкала диагностик ва прогностик мезон сифатида тавсия этилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги тадқиқотда қўлланилган назарий ёндашувлар ва усуллар, олиб борилган тадқиқотларнинг услубий жиҳатдан тўғрилиги, етарли даражада беморлар сони танланганлиги, қўлланилган усулларнинг замонавийлиги, уларнинг бири иккинчисини тўлдирадиган клиник-лаборатор, инструментал, гинекологик ва статистик тадқиқот усуллари асосида СOVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб боришнинг даволаш-профилактикасига қаратилган чора тадбирларнинг ўзига хослиги ҳалқаро ҳамда маҳаллий тажрибалар билан таққослангани, хулоса, олинган натижаларнинг ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқланганлиги билан асосланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти ҳомиладорларда она-йўлдош-ҳомила тизимининг гемодинамик ҳолатига COVID-19 нинг таъсири механизмларини ёритиб бериш, ҳомиладорликнинг I, II ва III триместрларида COVID-19 ўтказган аёлларда қон томирлар эндотелийси, гемостаз тизими ҳолати ҳамда йўлдош морфологиясидаги ўзгаришларнинг касаллик келиб чиқишида ўрнини аниқлаш ва бу соҳада мамлакатимизда ўтказиладиган кейинги чуқур изланишлар учун асос бўлиши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти фето-плацентар тизимнинг ва қон томирлар эндотелийсининг функционал ҳолатини аниқлаш бўйича тавсияларни асослаш, касаллик ўтказилган ҳомиладорлик муддати ва оғирлик даражаси билан боғлиқ равишда ҳомиладорликнинг турли триместрларида COVID-19 ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқни олиб бориш бўйича ишлаб чиқилган алгоритмни қўллаш орқали юзага келиши мумкин бўлган асоратларнинг олдини олиш ва оналар ўлими кўрсаткичини камайтириши билан изоҳланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Самарқанд вилоят Перинатал маркази бўйича 01.09.2022 йилдаги 128/1-сонли буйруқ ҳамда Самарқанд шаҳар 1-сон туғруқ мажмуаси бўйича 03.10.2022 йилдаги 58/1-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган.
Ҳомиладорликнинг турли триместрларида COVID-19 ўтказган аёлларда хомиладорлик даврида она-йўлдош-хомила тизимидаги ўзгаришлар оддий ва самарали текширув усули бўлган УТТ ва допплерография текшируви орқали аниқланиши ҳисобига 53 000 сўм иқтисод қилинган; асоратлар белгисини эхосуратда ташхислаш учун нафақат акушер-гинеколог, балки неонатолог ва терапевтлар томонидан аниқланади, яъни унга махсус малака оширган шифокорларнинг кераги йўқлиги исботланиб, ортиқча сарф харажатлар билан янги кадр тайёрлашни шарт эмаслиги ҳисобига давлат бюджети маблағларини иқтисод қилишга эришилган. СOVID-19 ўтказган ҳомиладорларда гемостаз тизимидаги бузилишлар эрта аниқланганда: беморнинг шифохонада қолиш муддатини 10,5 кундан 7,5 кунгача қисқартириб, шифохонадаги ётоқ кун миқдорини камайтирган; шифохонада бўлиш даврининг бир неча кунга қисқартирилиши ҳисобига дори-дармон кам талаб этилган (1 кунга ўртача 130 000 сўм дори воситалари сарфланади).
Вирусли инфекциялар билан касалланган ҳомиладор аёлларни самарали ва безарар УТ ва допплерография текширувларидан ўтказиш 85 000 сўм иқтисод қилинишига хизмат қилган: эрта ҳомиладорлик даврининг 16 ҳафтагача (10-11 ҳафта - фетометрия), 19–21, 32–33, 38-40 ҳафталик муддатларида ўтказилди; ортиқча текширув усулларидан фойдаланиш зарурати йўқлиги хисобига сарф харажатларни 23,5% каматириш имконини берган; гемостаз тизимидаги ўзгаришлар ва эндотелиал дисфункцияни тез, кам харажат ва самарали текширув усулларидан фойдаланилиш ҳисобига эрта аниқлаш ҳомиладорларда кузатилиши мумкин бўлган асоратларнинг олди олиш орқали кўп харажатли ва кўп вақт талаб қилувчи текширув ва даволаш усулларини қўлламаслик ҳисобига 106 000 сўм иқтисод қилинган: коагулограмма 105 (100%) беморда аниқланди ва бу ўз навбатида вақтни тежаб, самарадорликни оширди; эндотелин-1 105 (100%) нафар беморда аниқланиб, самарадорликни 78,6% га оширган.
Бачадон-йўлдош ва ҳомила-йўлдош тизимида қон айланишининг функционал имкониятларини яхшилаш, вирусли инфекцияларни ўтказган аёлларда ҳомиладорлик ва туғруқ вақтида юзага келиши мумкин бўлган асоратларни комплекс таҳлил қилиш, ҳомиладорлик ва туғруқни олиб боришда диагностика, профилактика ва прогностик тадбирларини такомиллаштириш COVID-19 ўтказган ҳомиладорлар аёлларда тирик, соғлом ва яшашга лайоқатли чақалоқлар туғилишига, оналар ўлими, перинатал ўлим даражасини камайтиришга эришилган, туғруқдан кейинги чилла даврида 43% аёлларнинг касалликдан кейинги реабилитациясига эътибор қаратилган, COVID-19 ни оғир шаклда ўтказган 23,8% аёлларнинг ҳаёт сифати яхшиланган. «Ҳомиладорларда COVID-19 нинг она-ҳомила-йўлдош тизимидаги гемодинамиканинг ҳолатига таъсири» мавзусида илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Самарқанд Давлат тиббиёт университетининг 2022 йил 9 ноябрдаги 4295-сонли хати юборилган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 15 декабрдаги 8н-з/679-сон маълумотномаси).
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари 12 та илмий анжуманларда, жумладан, 5 та халқаро ва 7 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. Диссертация мавзуси бўйича жами 19 та илмий иш чоп этилган, жумладан Ўзбекистон Республикаси Олий аттестатсия комиссиясининг диссертацияларнинг асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 8 та мақола, жумладан 7 таси республика ва 1 таси хорижий журналларда нашр этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва хажми. Диссертация таркиби кириш, бешта боб, хотима, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг хажми 113 бетни ташкил этган.
Тадқиқот объектлари: носпецифик ярали колит билан касаллар.
Ишнинг мақсади: носпецифик ярали колит (НЯК) билан касалларни даволаш натижаларини ташхисот усулларини такомиллаштириш ва оператив муолажа ҳажмини танлаш йўли билан яхшилаш.
Тадқиқот усуллари: клиник, клиник-лаборатор, асбобли, жаррохдик, статистик.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Носпецифик ярали колит билан касалларни ташхис килиш ва даволаш усулини танлаш алгоритми ишлаб чиқилди. Илк маротаба носпецифик ярали колитнининг мураккаблашган шакли билан касалларда операция усули ва хажмини танлаш учун интраоперацион колонофиброскопияни қўллашга кўрсатмалар ифода қилиниб, унинг самарадорлиги исботланди. Интраоперацион колонофиброскопия ярали яллиғланиш жараёни чегарасини тўғри аниклашга имкон беради, постоперацион асоратлар сонини уч баравар камайтиради ва холларнинг 88.5% да ижобий натижаларга эришишга имкон беради. Анча холисроқ таърифлашга имкон берадиган носпецифик ярали колитнинг турли шакллари кечиши оғирлигини баҳолаш учун микдорли жадвал тавсия килинди.
Амалий ахамияти: Ишлаб чиқилган интраоперацион
колонофиброскопияни ўзига олган ташхисот адгоритми постоперацион асоратлар сонини камайтириб ва кўпроқ ҳолларда яхши натижага олиб келиб, жаррохлик даволаш натижаларини анча яхшилайди. Носпецифик ярали колит кечишини баҳолаш учун микдорли жадвалнинг қўлланилиши бемор ҳолатини адекват биҳолашни таъминлайди.
Тадбиқ этиш даражаси: Ишлаб чиқилган алгоритм тусидаги ташхисот жадвали ва тавсия қилинган операция хажмини танлаш усули - носпецифик ярали колитда интраоперацион колонофиброскопияни кўллаш усули ЎзР ССВнинг Колопроктология Илмий Маркази амалиётига тадбиқ этилган. Тадқикот натижалари Тошкент Тиббиёт Академиясининг умумий амалиёт врачлари учун жаррохдик кафедраси ўқув жараёнида қўлланиладиган лекциялар курсига киритилди.
Қўлланиш сохаси: колопроктология ва гастроэнтерология.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятчиликка қарши курашиш муаммолари тобора глобал аҳамият касб этмоқда. Хусусан, БМТ Бош Ассамблеяси, Европа Кенгаши, ШҲТ, МДҲ, Араб давлатлари лигаси ва бошқа ташкилотлар томонидан ахборот-коммуникация технологияларидан жиноий мақсадларда фойдаланишга қарши курашиш бўйича минтақавий ва халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Статистик маълумотларга кўра, ҳозирги вақтда 7 миллиардга яқин инсон (дунё аҳолисининг 95 %) электр алоқасининг кўчма тармоқлари билан қамраб олинган , йилига кибержиноятчилик оқибатида етказилган моддий зарарнинг миқдори дунё ЯИМнинг 1 %ни ташкил этади.
Жаҳонда ахборот хавфсизлигини таъминлаш, кибержиноятларга қарши курашиш, ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар ва уларни содир этган шахсларнинг криминологик тавсифини ўрганиш, халқаро ҳамкорликнинг самарадорлигини оширишнинг долзарблиги бу борада чуқур илмий-тадқиқотлар олиб борилишини тақозо этмоқда. Ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни ва ахборот хавфсизлигини жиноий тажовузлардан ҳимоя қилишни таъминлаш, ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг олдини олиш, мазкур жиноятлар учун жавобгарлик белгиланган миллий қонун ҳужжатлари ва қонунни қўллаш амалиётида учрайдиган жиноят-ҳуқуқий муаммоларнинг илмий-назарий ва амалий ечимларини топиш муҳим аҳамият касб этади.
Республикамизда ахборот хавфсизлигини ҳуқуқий таъминлаш, ахборот технологиялари соҳасидаги ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг олдини олиш ва уларга қарши курашиш мақсадида дастурий тадбирлар амалга оширилмоқда. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «жиноят қонунчилигини такомиллаштириш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва ахборотни ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш, ахборот соҳасидаги таҳдидларга ўз вақтида ва муносиб қаршилик кўрсатиш» каби масалалар назарда тутилган. Шу сабабли, жиноят қонунчилигига шахс ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларига таҳдид солувчи хавфли ахборотларни тарқатганлик учун жавобгарлик белгилаш, ахборот хавфсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти сифатида муҳофаза қилиш, ахборот соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг комплекс чора-тадбирларини ишлаб чиқиш долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Диссертация тадқиқоти Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси (1994), Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги 467-1-сон, 2003 йил 11 декабрдаги «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 560—II- сон, 2014 йил 14 майдаги «Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида»ги ЎРҚ-371-сон Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги ПҚ-3723- сон «Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилиги тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва бошқа соҳадаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган вазифаларни комплекс тарзда амалга оширишга хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши- нинг устувор йўналишларига боғлиқлиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. «Демократик ва ҳуқуқий жамиятни маънавий-ахлоқий ва маданий ривожлантириш, инновацион иқтисодиётни шакллантириш» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.
Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий-тадқиқотлар шарҳи. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштириш бўйича комплекс тадқиқотлар етакчи илмий-таҳлилий марказлар ва олий таълим муассасаларида, жумладан, University of Alabama (АҚШ), Faculty of Law, University of Turku (Финляндия), Chaitanya Bharathi Institute of Technology, Osmania University, Hyderabad (Ҳиндистон), Environment and E-Application Department, ITU Telecommunication Development Bureau (Швейцария), Department of Political Science at Tel Aviv University (Исроил), М.В.Ломоносов номидаги МДУ Ахборот хавфсизлиги муаммолари институтида (Россия Федерацияси), Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академиясида, Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказида, Тошкент ахборот технологиялари университетида (Ўзбекистон) амалга оширилмоқда.
Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришга оид илмий тадқиқотлар натижасида: кибержиноятчиликка қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятида ахборот технологияларидан фойдаланишни такомиллаштириш чоралари ишлаб чиқилган (University of Alabama, АҚШ); ҳуқуқий тизимларни унификация қилиш ва уйғунлаштириш орқали халқаро миқёсда кибержиноятчиликка қарши курашиш механизмлари такомиллаштирилган (Faculty of Law, University of Turku, Финляндия); ахборот инфратузилмасинининг киберхавфлардан ҳимоя қилинганлигига салбий таъсир кўрсатувчи ижтимоий-ҳуқуқий: фойдаланувчиларнинг бепарволиги, ахборот соҳасидаги билимларнинг етишмаслиги, ҳуқуқбузарлик содир этганларнинг жавобгарлигини таъминловчи ҳуқуқий механизмнинг кучсизлиги каби омиллар аниқланган (Chaitanya Bharathi Institute of Technology, Osmania University, Hyderabad, Ҳиндистон); ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликни кучайтириш лозимлиги асослантирилган (Environment and E-Application Department, ITU Telecommunication Development Bureau, Швейцария, Россия Федерацияси Ички ишлар Академияси Санкт-Петербург университети); кибержиноятчиликка қарши курашиш миллий хавфсизликни таъминлаш омилларидан эканлиги изоҳланган (Department of Political Science at Tel Aviv University, Исроил), кибержиноятчилик, компьютер терроризми ва ахборот- коммуникация технологияларини (АКТ) давлатлараро низоларда қўлланишига қарши курашиш лозимлиги асослантирилган (М.В.Ломоносов номидаги МДУ Ахборот хавфсизлиги муаммолари институти, Россия Федерацияси); ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришга оид таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган (Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси), “Хавфсиз шаҳар” дастурининг амалга оширилиши бўйича тизимли равишда амалий тадқиқотлар олиб борилмоқда (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш маркази), ахборот ҳимоясини таъминлашнинг дастурий-техник воситалари ва моделлари, криптографик чоралари ва усуллари тизими яратилган (Тошкент ахборот технологиялари университети).
Бугунги кунда жаҳон миқёсида ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашиш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ муаммолар ечимини топишга қаратилган қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тадқиқот ишлари олиб борилмоқда: иқтисодиёт соҳасидаги кибержиноятларнинг юридик табиатини очиб бериш орқали улар учун жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаш; ахборот хавфсизлигини муҳофаза қилиш мақсадида махфий маълумотни ўз ичига олувчи компьютер ахборотидан ғайриқонуний фойдаланганлик, шахсий маълумотларни Интернет тармоғида тарқатиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик белгилаш орқали жиноят қонунчилигини такомиллаштириш; шахсни салбий ахборот таъсиридан ҳимоя қилиш мақсадида ўрганилаётган жиноятлар квалификациясини такомиллаштириш; ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларнинг криминологик тавсифини ўрганиш асосида мазкур жиноятларни барвақт олдини олишнинг самарали ва таъсирчан механизмини ишлаб чиқиш; кибержиноятларга қарши курашишда халқаро ҳамкорликни кучайтириш.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик жиҳатлари нафақат миллий, балки дунё жиноят-ҳуқуқий фанида янги йўналиш ҳисобланади. Мамлакатимизда мазкур муаммонинг жиноят- ҳуқуқий ва криминологик (Е.С.Абдурахманов, Р.Кабулов, М.Х.Рустамбаев, К.Р.Абдурасулова, М.Собиров, Н.С.Салаев, Д.И.Сафаров), шунингдек, криминалистик (А.С.Закутский, Т.Н.Бутунбаев) чораларининг умумий ҳуқуқий жиҳатлари тадқиқ этилган.
Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг таркиби, хусусиятлари, улар учун жиноий жавобгарлик, жиноятларни квалификация қилиш ва исботлаш масалалари, шунингдек жиноятларнинг виктимологик, криминологик, социологик (жиноят-статистик) жиҳатлари В.А.Бессонов, М.Ю.Дворецкий, С.Г.Спирина, B.C. Карпова, Д.Г.Малышенко, А.М.Доронин, А.А.Жмыхов, Т.Л.Тропина, Т.М.Лопатина, У.В.Зинина, А.В.Глушков, М.А.Зубова, Ю.М.Батурин, Ю.М.Жодзинский, Н.А.Селиванов, Н.С.Полевой, Д.А.Крылов, В.Б.Вехов, Б.В.Андреев, О.М.Сафонов, В.П.Хорст, Ю.В.Гаврилин, А.Л.Осипенко ва бошқалар томонидан ўрганилган. Шунингдек А.В.Мнацаканян, Д.А.Ковлагина, Г.И.Узембаеваларнинг ахборот хавфсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилиш, А.А.Шутова, М.А.Простосердов, М.Ю.Шаляпина, А.Ю.Чупрова, З.И.Хисамоваларнинг иқтисодиёт соҳасида ахборот воситаларидан фойдаланиб, содир этилган жиноятлар, Г.Г.Родионовнинг ушбу жиноятларнинг криминалистик тавсифи, И.Р.Бегишевнинг рақамли ахборот жиноятларига қарши курашиш, J.Howardнинг (АҚШ) Интернетга тармоқли хужумлар статистикасининг таҳлили, J^mith^^ (АҚШ) тармоқли хужумларнинг тергов қилиш техникаси; B.Collin (АҚШ), D.Denningларнинг (Великобритания) кибертерроризм ва ахборот хавфсизлиги, S.Furnell (Австралия), P.Grabosky (АҚШ), P.Himanenларнинг (Финляндия) кибержиноятчи ва хакер шахси, E.Hickey (Австрия), D.Parkerларнинг (АҚШ) кибержиноятларнинг криминологик жиҳатларига бағишланган тадқиқотларни таъкидлаш лозим.
Республикамизда ўзгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож қилганлик учун жавобгарлик (Х.Р.Очилов) мавзусида фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимоя қилинган. Ушбу тадқиқотда ўзгалар мулкини талон-торож қилиш билан боғлиқ жиноятларнинг сабаблари ва шароитлари, компьютер фирибгарлиги, ўғрилиги тадқиқ этилган. Аммо ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришга оид алоҳида монографик тадқиқот олиб борилмаган.
Диссертация мавзусининг диссертация бажарилаётган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги. Диссертация мавзуси Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академиясининг илмий-тадқиқот ишлари режаси ва «Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексини такомиллаштириш ва уни қўллаш амалиёти муаммолари», «Глобаллашув шароитида жиноятчиликка қарши курашишни такомиллаштириш муаммолари» илмий тадқиқотларининг долзарб йўналишлари доирасида амалга оширилган.
Тадқиқотнинг мақсади ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини янада такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқишдан иборатдир.
Тадқиқотнинг вазифалари:
жиноят ҳуқуқи доктринасини ривожлантириш бўйича аниқ таклифларни ишлаб чиқиш; жиноят қонунчилиги ва унинг самарадорлигини таъминлаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; ахборот соҳасидаги жиноятчилик, ахборот соҳасидаги янги хавф ва хатарларга қарши курашиш самарадорлигини ошириш мақсадида миллий ҳуқуқий базани такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва бошқа муассасалар фаолиятига халқаро стандартлар, қоидаларни имплементация қилиш имкониятларини кенгайтириш юзасидан тавсияларни бериш; ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар профилактикаси ва уларни олдини олишнинг криминологик чоралари самарадорлигини ошириш;
ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибасини ўрганиш асосида ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши жиноят-ҳуқуқий курашиш самарадорлигини ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; қонунни қўллаш амалиётини яхшилаш бўйича тавсияларни ишлаб чиқиш ҳисобланади.
Тадқиқотнинг объекти ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий, криминологик ва ташкилий чораларини тартибга солувчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади.
Тадқиқотнинг предмети ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этганлик учун Ўзбекистон Республикасида жиноий жавобгарликни тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, қонунни қўллаш амалиёти, амалдаги қонунчилик ва хорижий мамлакатлар амалиёти, шунингдек жиноят ҳуқуқи фанида мавжуд бўлган концептуал ёндашув, илмий қарашлар ва ҳуқуқий категориялардан иборат.
Тадқиқотнинг усуллари. Белгиланган вазифаларни амалга оширишда илмий тадқиқотнинг умумий ва махсус усуллари: тарихий, тизимли, аниқ- социологик, қиёсий-ҳуқуқий, таҳлилий, миқдорий таҳлил (контент-таҳлил), мантиқий-юридик ва бошқа усуллардан фойдаланилган. Мазкур усулларнинг барчаси маълум даражада диссертация тадқиқоти натижаларининг аниқлиги ва асосланганлигини таъминлашга хизмат қилди.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
шахсий ҳаёт дахлсизлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши, фуқароларнинг ҳуқуқлари муҳофаза қилинишини таъминлаш, шунингдек ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этишда шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгилаш зарурати асосланган; шахснинг шахсий ҳаёт дахлсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилиниши ва жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлашда шахсий ҳаёт дахлсизлигига тажовуз қилганлик учун Ўзбекистон Республикаси ЖК 1411- моддасида жавобгарлик белгилаш зарурати исботланган; жиноят қонунининг одиллик ва инсонпарварлик принципларини таъминлаш мақсадида ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларни содир этганларга нисбатан озодликни чеклаш тарзидаги жазони қўллаш мақсадга мувофиқлиги асосланган;айрим турдаги жиноятлар (пул маблағларини ва (ёки) бошқа мол- мулкни жалб этишга доир ноқонуний фаолиятни амалга ошириш (ЖК 1881- моддаси), жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш, сақлаш, тарқатиш ёки намойиш этиш (ЖК 2441- моддаси))нинг телекоммуникация тармоқлари ва интернет орқали содир этилишининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги исботланган;
телекоммуникация тармоқлари ва интернет орқали ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш, ўзини ўзи ўлдиришга ундаш учун жавобгарлик белгилаш зарурати асосланган; ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган интернет сайтларида салбий ахборотни тарқатганлик учун блогернинг жавобгарлигини қонунига киритиш кераклиги исботланган; электрон тижоратни амалга оширишда иштирокчиларнинг шахсий маълумотларидан шартномада белгиланмаган мақсадларда фойдаланиш, мазкур маълумотларнинг ошкор этилиши таъқиқланиши лозимлиги асосланган; ғайриқонуний хулқ-атворни оқлайдиган ва ҳуқуқбузарлик содир этилишига олиб келадиган, жамиятда бузғунчилик ғояларини тарғиб этувчи ахборотнинг болалар ўртасида тарқатилиши тақикданиши ва бундай ҳаракатлар учун жавобгарлик белгиланиши таклиф этилган;
ахборот соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан «ишончли мулоқот» услубининг қўлланиши мақсадга мувофиқлиги, уларнинг психологик ҳолатидан келиб чиқиб, суриштирув, тергов ва профилактик чора-тадбирларнинг амалга оширилиши лозимлиги кўрсатилган; ахборот технологиялари воситасида шахснинг ҳаёти, соғлиғи ва аҳлоқига салбий таъсир кўрсатилиши сабабли мазкур ҳаракатлар ижтимоий хавфли қилмиш сифатида тан олиниши лозимлиги таклиф этилган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат:
ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятчиликка қарши курашишда жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларни асосий восита сифатида тан олиш, шунингдек уларни миллий жиноят қонунчилиги ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга киритиш заруриятига оид тегишли таклифлар берилган;
ахборот соҳасидаги жиноятчиликка қарши курашишнинг ҳозирги ҳолатини, уларга қарши курашиш тизими ва механизмини чуқур ўрганиш асосида ахборот хавфсизлиги соҳасида концептуал норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилиш масаласи кўтарилган, хусусан, ахборот хавфсизлигининг ҳозирги ҳолати таҳлили асосида замоновий хавф ва таҳдидларни инобатга олган ҳолда ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича вазифалар қўйилган ва долзарб муаммолар аниқланган Ўзбекистон Республикасининг Ахборот хавфсизлиги концепцияси лойиҳаси ишлаб чиқилган;
Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш маркази ҳузурида махсус лабораториянинг ташкил этилишисинов ва тадқиқот ишларини амалга ошириш, шунингдек ахборот хавфсизлиги соҳасида ҳимоя воситаларини тестдан ўтказиш орқали ахборот хавфсизлиги соҳасидаги салбий ҳодисаларни аниқлаш ва тергов қилиш самарадорлигини оширишга хизмат қилиши асослантирилган (у компьютер вируслари, зарарли дастурлар, ноқонуний фойдаланиш ва бошқалардан муҳофаза қилишнинг янги воситаларни синовдан ўтказиш бўйича ўзига хос “полигон” функциясини бажаради);
Ўзбекистон Республикаси Ёшлар иттифоқи, Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳамкорлигида ва мутахассис, эксперт ва таҳлилчилар иштиркида «Ёш дастурчи- ватанпарварлар клуби»ни ташкил этиш зарурияти асослантирилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Тадқиқот натижалари халқаро ҳуқуқ ва миллий қонун нормалари, ривожланган давлатлар тажрибаси, қонунни қўллаш амалиёти, социологик тадқиқотларнинг анкета, интервью ва эксперт баҳолаш шаклларига асосланган бўлиб, статистик маълумотларни таҳлил қилиш натижалари умумлаштирилиб, олинган натижалар ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқланган ва амалиётга жорий қилинган.
Хулоса, таклиф ва тавсиялар апробациядан ўтказилиб, уларнинг натижалари етакчи миллий ва хорижий нашрларда эълон қилинган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Диссертация ишининг илмий аҳамияти ундаги илмий-назарий хулосалар, амалий таклиф ва тавсиялардан келгуси илмий фаолиятда, амалдаги жиноят қонунчилигини такомиллаштиришда, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг тегишли қарорларини ишлаб чиқишда, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятида ҳамда жиноят ҳуқуқи, ҳуқуқий кибернетика, криминалистика, ахборот ҳуқуқи, ахборот хавфсизлиги, тезкор- қидирув фаолияти, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятида ахборот хавфсизлиги, суд экспертизаси каби фанларни илмий-назарий жиҳатдан янада бойитишда фойдаланиш мумкинлигида намоён бўлади. Тадқиқот ишининг назарий жиҳатларига таяниш келгусида ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликни такомиллаштириш, мазкур жиноятларни олдини олиш самарадорлигини ошириш, ахборот хавфсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти сифатида тадқиқ этиш билан боғлиқ янги илмий тадқиқотлар олиб бориш имконини беради. Шунингдек, жиноят ҳуқуқи, ҳуқуқий кибернетика, криминалистика, ахборот ҳуқуқи, ахборот хавфсизлиги, тезкор-қидирув фаолияти, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятида ахборот хавфсизлиги, суд экспертизаси фанлари бўйича маъруза, мунозара ва амалий машғулотларда, ўқув ва методик қўлланмалар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштириш бўйича олинган илмий натижалар асосида: шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгилаш бўйича таклиф Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 23 сентябрдаги ЎРҚ-411-сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси МЖтК 461-моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2016 йил 28 сентябрдаги 06/1-05/1 148-вх-сон маълумотномаси). Мазкур ўзгартириш шахсий ҳаёт дахлсизлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши, фуқароларнинг ҳуқуқлари муҳофаза қилинишини таъминлаш, шунингдек ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этишга хизмат қилган; шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгилаш бўйича таклиф Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 23 сентябрдаги ЎРҚ-411-сонли Қонуни билан киритилган Ўзбекистон Республикаси ЖК 1411-моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд- ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2016 йил 28 сентябрдаги 06/1- 05/1148-вх-сон маълумотномаси). Шахсий ҳаёт дахлсизлигига тажовуз қилиш учун жиноий жавобгарлик белгиланиши шахснинг шахсий ҳаёт дахлсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилинишини ва жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаган;
ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга озодликни чеклаш жазосини қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 10 августдаги ЎРҚ-389-сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси ЖК 2781-2786-моддаларида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 06/1-05-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар учун муқобил жазо тайинланишига хизмат қилади; айрим турдаги жиноятларни телекоммуникация тармоқлари ва Интернет орқали содир этилишининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 25 апрелдаги ЎРҚ-405- сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси ЖК 1 881-моддаси, 2441- моддаси учинчи қисми «г» бандида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд- ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 06/1-05-сон маълумотномаси). Мазкур таклифга мувофиқ ахборот технологияларидан жиноий мақсадларда фойдаланиш учун жиноий жавобгарлик белгиланган;
телекоммуникация тармоқлари ва интернет орқали ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш, ўзини ўзи ўлдиришга ундаш учун Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 13 июндаги ЎРҚ-436-сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси ЖК 103- ва 1031-моддаларида жавобгарлик белгиланган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 06/1-05-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф инсон ҳаётига таҳдид солувчи турли ахборот ҳуружлари учун жиноий жавобгарлик белгиланишига хизмат қилган; ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган айрим турдаги салбий ахборотни Интернетда тарқатганлик учун блогернинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидалар Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 11 декабрдаги «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 560-11-сонли Қонунининг 3- ва 121- моддаларига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71- сон маълумотномаси). Мазкур таклиф интернет тармоғидан фойдаланиб, содир этиладиган турли жиноятларнинг олдини олишга хизмат қилади;
электрон тижоратни амалга оширишда иштирокчиларнинг шахсий маълумотларидан шартномада белгиланмаган мақсадларда фойдаланиш мумкин эмаслиги, мазкур маълумотларнинг ошкор этилмаслиги лозимлиги Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 22 майдаги «Электрон тижорат тўғрисида»ги ЎРҚ-385-сонли Қонунининг 18-моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф электрон тижорат иштирокчилари томонидан шахсий маълумотлардан ғайриқонуний фойдаланишнинг тақиқланишига асос бўлган;
ғайриқонуний ҳулқ-атворни оқлайдиган ва ҳуқуқбузарлик содир этилишига олиб келадиган, жамиятда бузғунчилик ғояларини тарғиб этувчи ахборотни болалар ўртасида тарқатилиши тақиқланиши ва бу ҳаракатлар жавобгарликка олиб келиши тўғрисидаги таклиф Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 8 сентябрдаги «Болаларни уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборотдан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги ЎРҚ-444-сонли Қонунининг 16-моддасига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф болалар орасида уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборот тарқатилишининг ғайриқонуний ҳаракат сифатида баҳоланишига хизмат қилган;
ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жиноий жавобгарликни такомиллаштиришга оид таклифлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги ПҚ-3723-сонли қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилигини ривожлантириш концепцияси доирасида таҳлилий маълумотларни тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминланишига хизмат қилган; ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан «ишончли мулоқот» услубининг қўлланиши мақсадга мувофиқлиги, мазкур шахсларнинг психологик ҳолатини инобатга олиб, суриштирув, тергов ва профилактик чора-тадбирларни амалга ошириш тўғрисидаги таклиф Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг тегишли таркибий бўлинмалари фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг 2018 йил 2 июлдаги 33/1985-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар профилактикаси самарадорлигини оширишга хизмат қилган; ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг сабабларини ўрганишда ташқи таъсирларни, ходимларнинг компетентлик ва амалий кўникмалари даражасини, ҳуқуқбузарлик мотивларини аниқлаш, шунингдек, ижтимоий тармоқлар мониторинги олиб борилиши лозимлиги тўғрисидаги таклифлар Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг тегишли таркибий бўлинмалари фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг 2018 йил 2 июлдаги 33/1985-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг сабабларини аниқлаш ҳамда уларни барвақт олдини олишга хизмат қилган; ахборот хавфсизлиги давлатнинг миллий манфаатлари билан бевосита боғлиқлиги сабабли жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти эканлиги Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топди (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот хавфсизлиги жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти сифатида ҳимоя қилинишига хизмат қилган;
ахборотни муҳофаза қилишда ахборот хавфсизлигини таъминлаш юзасидан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан комплекс чора- тадбирлар амалга оширилиши лозимлиги Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятининг ахборотни муҳофаза қилишга йўналтирилишини таъминлаб берган;
аҳборот хавфсизлигига таҳдид солувчи хавфларнинг шахс, жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказиши Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот таҳдидларининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилигини ва ахборот соҳасида жиноят содир этилишининг омили сифатида баҳолаш имконини берган; шахснинг онгига ахборот технологиялари воситасида таъсир кўрсатиш унинг ҳаёти, соғлиғи ва аҳлоқига салбий таъсир кўрсатиши сабабли шахсни ғайриқонуний ахборот таъсиридан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қоида Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ушбу ҳаракатларнинг ижтимоий хавфли қилмиш сифатида тан олинишига хизмат қилган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 10 та илмий-амалий анжуманда, хусусан, 5 халқаро ва 5 республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Тадқиқот мавзуси бўйича 27 илмий иш, шу жумладан 1 монография, 16 илмий мақола (4 таси хорижий нашрларда) чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация таркиби кириш, тўртта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертациянинг ҳажми 260 бетни ташкил этади.
ХУЛОСА
Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришни ўрганиш ва қуйилган вазифаларни бажариш натижасида қуйидаги таклиф ва тавсиялар шакллантирилган:
1. Ахборот соҳасидаги жиноятларга қасДДан ёки эҳтиётсизлик орқасида содир этиладиган, ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги ижтимоий муносабатларга жиддий зиён ёки моддий зарар етказадиган ёхуд уларни етказиш хавфини туғдирган, компьютер ахбороти ва ахборот ресурсларини хавфсиз ишлаб чиқиш, йиғиш, қайта ишлаш, сақлаш, қидириш, ўтказиш, тарқатиш, улардан фойдаланиш, ахборот- коммуникация технологиялари инфрратузилмасини хавфсиз фаолият юритиши, ахборот технологияларини, уларни таъминлаш воситаларини яратиш ва фойдаланиш, компьютер ахбороти ва ахборот тизимлари, тармоқлари ва ресурсларини ҳимоя қилиш, ахборот соҳасида шахс, жамият ва давлатнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари муҳофазасига таҳдид қилувчи ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик) деб таъриф берилган.
2. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг турдош объекти ахборот хавфсизлиги ва технологиялари соҳасидаги шахс, жамият ва давлатнинг хавфсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлардир.
3. Ахборот соҳасидаги муносабатларнинг ривожланиши ва уларнинг жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилинишининг таъминланиши уч босқичга ажратилган:
1) Компьютер соҳасидаги жиноятларнинг ижтимоий хавфлилигини англаш босқичи XX асрнинг 70-90 йилларини ўз ичига олиб,компьютер жиноятчилигининг пайдо бўлиши ва ривожланиши, айнан компьютерлардан бошқа жиноятларни, қоида тариқасида фирибгарлик ва маблағларни талон- торож қилишни қилганликнинг расмий қайд этилган ҳолатлари, компьютер инфратузилмасининг босқичма-босқич ривожланиши, ғайриқононуний фойдаланиш, компьютер саботажи каби компьютер жиноятларини (жиноий гуруҳларга фаол жалб қилинмаган ҳолда) содир этган хакер, кракер ва бошқа шахсларнинг пайдо бўлиши билан тавсифланади.
2) Интернет глобал тармоғида жиноятларнинг кўпайиш босқичи (XX аср охири - тахминан 2010 йилга қадар) компьютер жиноячилигининг глобаллашуви ва «халқаро кўламга эга бўлиши», мазкур жиноятчиликнинг глобал хавф (кибержиноячилик) сифатида тан олиниши, ахборот хавфсизлигига қарши таҳдидларнинг кучайиб бориши ва янги хавфларни вужудга келиши, шиддатли технологик ривожланиш, янги ахборот- коммуникация тизимлари ва инфратузилманинг, кибержиноятларнинг халқаро миқёсда содир этилишига имкон яратувчи «виртуал макон»нинг вужудга келиши, хакерлик ҳамжамиятларининг фаол жадаллашуви, уларнинг жиноий тармоқларга кенг жалб қилиниши билан тавсифланади.
3) Замонавий босқич - кибержиноятларнинг Давлатлараро, миллатлараро ва тузилмалараро курашишнинг кучли тизимли воситаси айланган ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга ўзгариши (2010 йилдан ҳозирги кунга қадар) бўлиб, бу давр нафақат шахс, жамият ва давлатга, балки умуман инсониятга хавф соладиган, ахборот таҳдидларининг мутлақ янги тури ҳисобланадиган ахборот ҳужумларининг кучайиши билан ифодаланади. Интернет глобал тармоғининг таъсири ва имкониятлари кўп ҳолатларда тартибга солинмайдиган бош- бошдоқликка, минтақавий уришлар ва қуролли можароларга, сиёсий тузумларнинг ўзгаришига, халқаро террористик ташкилотларнинг давлат институтларига айланишига, вазиятнинг халқаро ҳамжамият, давлат ва трансмиллий корпорацияларнинг назоратидан чиқиб кетишига, ўз вақтида таъсир кўрсатиш чораси сифатида қабул қилинган ва қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг амалиётдан ортда қолишига сабаб бўлмоқда.
4. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ахборот технологиялариа соҳасидаги муносабатларни муҳофаза қилишга оид жиноят-ҳуқуқий нормаларнинг ривожланиш тарихи ва тенденциялари шартли равишда уч босқичга бўлинган:
1) Мазкур босқич мустақилликка эришилгандан (1991 йил) Ўзбекистон Республикаси ЖК қабул қилингунча (1994 йил) вақтга қадар бўлган даврни ўз ичига олади. Мазкур босқичнинг ўзига хослиги шундаки, бу даврда ахборотлаштириш масалалари ва ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни умумий жиҳатдан тартибга солувчи қонун ҳужжатлари қабул қилинди (мисол учун, Ўзбекистон Республикасининг «Электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси тўғрисида»ги Қонуни), Ўзбекистон 1996 йилда Интернет халқаро тармоғига кирган.
2) Ушбу босқич 1994-2007 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда ахборотлаштириш қоидаларини бузганлик, компьютер техникаси воситалари ёрдамида содир этилган ўғрилик, фирибгарлик, ўзлаштириш ёки растрата йўли талон-торож қилиш учун жавобгарлик белгиланган Ўзбекистон Республикаси ЖК, шунингдек ахборот технологиялари соҳасидаги умумий қонунлар - «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги, «Телекоммуникациялар тўғрисида»ги, «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги Қонунлар қабул қилинди. Ахборотлаштиришнинг табиати аниқланиб, ушбу жараённи ҳимоя қилиш механизми ишлаб чиқилди, зарур ҳуқуқий асос яратилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ФК қабул қилиниб, ашё сифатида ахборотнинг юридик табиати аниқланди.
3) Мазкур босқич 2007 йилдан ҳозиргача бўлган даврни ўз ичига олади. Ахборотлаштириш ва компьютерлаштиришнинг мазкур даврида ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилиш механизми такомиллаштирилди. Айрим хорижий мамлакатларнинг ижобий тажрибасини инобатга олиб, ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг янги таркибини назарда тутувчи янги ХХ1-боби киритилди.
Жамият ривожининг ҳозирги босқичида шахс, жамият ва давлатнинг ахборот хавфсизлигига тажовуз қилувчи янги ижтимоий хавфли қилмишларни криминализация қилиш зарурати мавжудлиги асослантирилди.
5. Кибержиноятларга қарши курашиш бўйича хорижий мамлакатлар қонунчилиги ва Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг қиёсий-ҳуқуқий таҳлили асосида миллий қонунчиликда қатор бўшлиқлар, зиддиятлар ва камчиликлар мавжудлиги аниқланди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси ЖК 130- («Порнографик маҳсулотни тайёрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш»), 1301- («Зўравонликни ёки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни тайёрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш») 139- («Туҳмат»), 140- («Ҳақорат қилиш»), 1411- («Шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузиш»), 156- («Миллий, ирқий, этник ёки диний адоват қўзғатиш»), 158- («Ўзбекистон Республикаси Президентига тажовуз қилиш”), 159- («Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумига тажовуз қилиш»), 170-моддаларида («Алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан мулкий зарар етказиш») «оммавий ахборот воситалари, телекоммуникация ва ахборот-коммуникация тармоқларидан, шунингдек Интернет тармоғидан фойдаланиб содир этилган бўлса» каби оғирлаштирувчи ҳолатни назарда тутиш мақсадга мувофиқ. Ўзбекистон Республикаси ЖК 149-моддасини қуйидаги таҳрирдаги: «Муаллифлик ҳуқуқи объекти ҳисобланган компьютер ДастурлариДан, ёки ахборот-коммуникация технологиялари учун дастурлардан ғайриқонуний равишда фойдаланиш, шунингдек ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда муаллифликни ўзлаштириш» деган иккинчи қисм билан тўлдирилиши лозим.
6. Ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиб, содир этилаётган жиноятлар сонининг ортиб бораётганлигини инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси ЖК 56-моддасига қуйидаги таҳрирдаги оғирлаштирувчи ҳолатни киритиш мақсадга мувофиқлиги асослантирилган:
«оммавий ахборот воситалари, телекоммуникация ва ахборот- коммуникация тармоқларидан, шунингдек Интернет тармоғидан фойдаланиб».
7. Ёшларнинг ахборот-коммуникация маконига кенг жалб қилинганлиги, турли ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг вояга етмаганлар томонидан содир этилаётганлигини инобатга олиб, ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жиноий жавобгарлик ёшини 14 ёшгача камайтириш лозимлиги асослантирилган.
8. Жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси ЖК 64-моддасини қуйидаги таҳрирдаги: «Алоҳида ҳолларда суднинг қарорига асосанжавобгарликка тортиш муддатлари ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасида жиноят содир этган шахсларга нисбатан қўлланилмаслиги мумкин», деган саккизинчи қисм билан тўлдириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
9. Кибержиноятларнинг тез фош этилиши ва сифатли тергов қилинишини таъминлаш мақсадида диссертант ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар содир этилганида экспертиза тайинланиши ва ўтказилиши мажбурийлигини таъминлаш мақсадида ЖПК 173-моддасини қуйидаги таҳрирдаги ўнинчи банд билан тўлдириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
«ахборот тизимлари, тармоқлари ва ресурслари фаолияти бузилганлиги белгиларини, шунингдек компьютер ахбороти билан ғайриқонуний ҳаракатлар хусусияти ва ушбу ҳаракатлар амалга оширилганлигини кўрсатувчи ҳолатларни».
10. Янги вужудга келаётган ижтимоий муносабатларни жиноят- ҳуқуқий ҳимоя қилиш зарурияти мавжудлигини инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси ЖКга болаларни уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборотдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун нормаларини бузганлик, Интернет тармоғида ахборот жойлаштириш талабларини бузиш, давлат сирини ташкил этувчи компьютер ахборотидан ғайриқонуний равишда фойдаланиш, электрон тижоратни амалга ошириш қоидаларини бузиш учун жавобгарликни назарда тутувчи қатор янги моддаларни киритиш таклиф этилади. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси МЖтКга болалар орасида уларнинг соғлиғига зарар етказувчи маҳсулотни қасддан тарқатиш, электрон тижоратни амалга ошириш қоидаларини бузиш, электрон рақамли имзо тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, Интернет тармоғида ахборот жойлаштириш талабларини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгилаш лозимлиги таклиф этилган.
11. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар таснифидан келиб чиқиб, тадқиқот ишида Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг «Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар» номли ХХ1-боби негизида:
1) «Ахборот хавфсизлигига қарши жиноятлар» номли XX1;
2) «Стратегик ахборот инфратузилмаси хавфсизлигига қарши жиноятлар» номли XX2;
3) «Телекоммуникация ва алоқа соҳасидаги жиноятлар» номли XX3- боблардан иборат «Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги, телекоммуникация ва алоқа воситалари соҳасидаги жиноятлар» деб номланувчи еттинчи бўлимни киритиш мақсадга мувофиқлиги асослантирилган:
12. Ахборот таҳдидлари ва хавфларига қарши курашишда ахборот хавфсизлиги соҳасида концептуал норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилиш муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Ахборот хавфсизлиги концепцияси лойиҳаси ишлаб чиқилган.
13. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича ҳуқуқий чоралар Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришга оид давлат сиёсатидан келиб чиқиши лозим. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясидаги вазифалардан келиб чиқиб, киберхавфсизлик соҳасидаги норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш бўйича Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори лойиҳасини ишлаб чиқиш таклиф этилган.
14. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга криминологик тавсиф беришда уларнинг ҳулқ-атвори шаклланишига таъсир кўрсатувчи тўртта омил: шахснинг хусусиятлари, техник ноу-хау, ижтимоий хусусиятлар, рағбатлантирувчи омилларга эътибор берилиши лозимлиги кўрсатилган.
15. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар криминологик тавсифининг асосий жиҳатлари сифатида уларининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги, трансчегаравий хусусиятга эга эканлиги, стратегик инфратузилманинг муҳим элементи сифатида ахборот- технологик тизимнинг заифлиги, мавжуд қонун нормаларининг етарли самара бермаётганлиги ва сиёсий институтларнинг мукаммал эмаслиги, ходимлар профессионаллик даражаси пастлиги ва инсон омили кўрсатилган.
Шулардан келиб чиқиб, ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишда ҳуқуқий, ижтимоий, сиёсий, ташкилий-техник чоралар комплексини қўллаш зарурияти мавжудлиги кўрсатилган.
16. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги салбий ҳодисаларга қарши курашишга ихтисослаштирилган бўлинмаларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш муҳим вазифа ҳисобланади. Хусусан, текширув ва тадқиқот ишларини амалга ошириш, шунингдек ахборот хавфсизлиги соҳасида ҳимоя воситаларини тестдан ўтказиш мақсадида Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш маркази ҳузурида махсус лаборатория ташкил этилиши зарур (у компьютер вируслари, зарарли дастурлар, ноқонуний фойдаланиш ва бошқалардан муҳофаза қилишнинг янги воситаларни синовдан ўтказиш бўйича ўзига хос «полигон» функциясини амалга оширади).
17. Ахборот-коммуникация технологиялари ва киберхавфсизлик соҳасида зарур билим ва кўникмаларга эга бўлган истеъдодли ва креатив фикрловчи ёшларни йиғиб, мунозаралар олиб бориш ва кадрларни танлаш учун кўргазмали майдон ҳисобланувчи «Ёш дастурчи-ватанпарварлар клуби»ни ташкил этиш зарурати асослантирилган. Мазкур клубни Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Инновацион ривожланиш вазирлиги билан ҳамкорликда, мутахассис, эксперт ва таҳлилчиларни жалб этган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Ёшлар иттифоқи ҳузурида ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Мазкур клубни ташкил этиш ёшлар билан очиқ мулоқотнинг яққол намунаси, ахборот ҳуқуқбузарликларни олдини олиш ва уларни содир этишга мойил бўлган шахсларни аниқлаш бўйича профилактик марказ бўлиб, ёшларни ватанпарварлик, қонунга ҳурмат руҳида тарбиялашга хизмат қилади.
18. ахборот жиноятларига қарши курашишнинг умумий принциплари, фуқаролик ва жиноий жавобгарлик масалалари, жиноий жазо муқаррар бўлган қилмишлар рўйхати, ахборот жиноятларига қарши курашиш соҳасида халқаро ҳамкорлик ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари малакасини оширишнинг механизмлари, маълумотлар алмашинуви ва судда иш юритиш бўйича аниқ ишлаб чиқилган қоидаларнинг комплексини ўз ичига оладиган ягона Кибержиноятларга қарши курашиш ва глобал ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича БМТ Конвенциясини қабул қилиш лозим, деган таклиф илгари сурилган.
19. ШҲТ, ЕИ ва бошқа минтақавий ташкилотларга аъзо мамлакатлар ўртасида кибержиноятчилик ҳолати ва у бўйича ахборот алмашинувини таҳлил қилиш, миллий даражада амалга оширилган жиноятларнинг олдини олишга қаратилган ва тезкор чора-тадбирларни баҳолаш, шунингдек ҳуқуқни муҳофаза қилувчи, суд ва прокуратура органлари ходимларини махсус тайёргарликдан ўтказиш мақсадида Интерпол доирасида кибержиноятларга қарши курашиш бўйича глобал мувофиқлаштирувчи марказни ташкил этиш лозимлиги асослантирилган. Мазкур Марказнинг ташкил этилиши маълумотларни йиғиш ва қайта ишлаш, Интерполга аъзо мамлакатлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг тегишли бўлинмаларига ахборот, техник ва криминалистик ёрдам кўрсатиш, ўзаро текширувлари амалга ошириш, шунингдек. мутахассисларни тайёрлаш имконини яратади. Марказ зарур тадқиқотлар ўтказишга ва дастурий таъминот яратишга кўмаклашиши, мавжуд ва вужудга келиши мумкин бўлган хавфларни баҳолаш ва таҳлил қилиш, истиқболни белгилаш ва барвақт огоҳлантиришлар билан шуғулланиши мумкин.
Мақолада ички ишлар органлари (бундан кейин матнда - ИИО) томонидан етказилган зарарни қоплашга оид нормаларнинг шаклланиши, деликт муносабатларда ИИОнинг“давлат органи” ҳамда “юридик шахс” сифатида иштироки вабунинг аҳамияти ёритиб берилди. Шунингдек, ИИОнинг давлат органи ва юридик шахс сифатида фаолиятиоқибатида етказилган зарар учун жавобгарликнинг фарқланиши тушунтириб берилди.Давлат органи сифатидаги фаолияти оқибатида етказилган зарарни қоплаш мажбуриятидавлатбюджетидан, юридик шахс сифатидаги фаолияти натижасида етказилган зарарни қоплашмажбурияти эса, ИИОнинг бюджетдан ташқари маблағлари ҳисобидан тўланиши кераклиги асослантирилди.
Цивилист олимларнинг ИИО ва мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) оқибатида етказилган зарарни қоплаш масаласида билдирган фикрлари таҳлил қилинди.Хорижий давлатлардан, масалан Германия, Англия, Туркия, Украина, Россия Федерацияси ва МДҲнинг бир қатор мамлакатлари қонунчилиги ўрганилди.
Миллий қонунчилигимизда ИИОнинг маъмурий ва жиноий-ҳуқуқий нормаларни қонунга хилоф тарзда қўллаш натижасида етказилган зарарни қоплаш механизмини такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди.ИИО ва уларнинг мансабдор шахслари томонидан ҳокимият ваколатларини амалга ошириш жараёнида фуқарога ва юридик шахсга етказилган зарарни ўз вақтида ва тўлиқ қоплашни таъминлаш мақсадида давлатнинг махсус жамғармасини ташкил этиш кераклиги илмий асослаб берилди
Автотранспорт воситалари билан етказилган зарарни қоплаш субъекти сифатида фуқаролик қонунчилигида биринчи навбатда автотранспорт ташкилотлари назарда туилади. ФКнинг 999-моддаси 2-қисмига мувофиқ, зарарни тўлаш мажбурияти ошиқча хавф манбаига мулк ҳуқуқи, хўжалик юритиш ҳуқуқи ёки оператив бошқарув ҳуқуқи ёхуд бошқа ҳар қандай қонуний асосда (мулкий ижара шартномаси, транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқини берадиган ишончнома, тегишли органнинг унга ортиқча хавф манбаини топшириш тўғрисидаги фармойишига кўра ва ҳоказо) эгалик қилувчи юридик шахс ёки фуқарога юкланади.
Мақолада Германия, Россия, Франция, Буюк Британия, Венгрия, Аргентина каби давлатларда жиноят процессида фуқаровий даъвони ундиришнинг айрим масалалари кўрилган. Шунингдек, хорижий давлатлар жиноят-процессуал қонунчилигида жабрланувчиларни реабилитация қилиш ва зарарни ундиришнинг мавжуд механизмларини миллий қонунчилигимизга имплементация қилиш нуқтаиназаридан таҳлил қилинган.