About romantic and romantic tales in Afghan (Pashtun) folk art

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

66

ÀÄÀÁÈ

Ё

ÒØÓÍÎÑËÈÊ // ËÈÒÅÐÀÒÓÐÎÂÅÄÅÍÈÅ //

STUDY OF LITERATURE

МАННОНОВ

АБДУРАҲИМ

Филология

фанлари

доктори

,

профессор

,

ТошДШИ

Афғон

(

паштун

)

халқ

оғзаки

ижодиётидаги

ишқий

-

романтик

эртакларга

доир

Аннотация

.

Ушбу

мақолада

Афғонистонда

давлат

тилларидан

бири

бўлган

пашту

тилида

яратилган

халқ

оғзаки

ижодиётининг

насрий

турлари

сирасига

кирадиган

ишқий

-

романтик

эртак

-

қиссалар

ҳақида

сўз

юритилади

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

халқ

оғзаки

ижоди

,

наср

,

эртак

,

эпос

,

сюжет

,

қаҳра

-

мон

,

поэтик

тимсол

.

Аннотация

.

В

этой

статье

говорится

об

одном

из

прозаических

видов

фоль

-

клора

романтических

сказках

-

повестях

,

написанных

на

одном

из

государственных

языков

Афганистана

–

на

пушту

.

Опорные

слова

и

выражения

:

фольклор

,

проза

,

сказка

,

эпос

,

сюжет

,

герой

,

поэтический

образ

.

Abstract.

The article speaks about one of the types of folklore prose the romantic

story-tales in Pashto one of the state languages of Afghanistan.

Keywords and expressions:

folklore, prose, tale, epos, topic, hero, poetic poetic image.

Афғонистон

жаҳон

маданияти

ва

тарихининг

кўҳна

ўчоқларидан

бири

ҳи

-

собланади

.

Баланд

-

баланд

чўққили

тоғлар

орасида

макон

топган

сўлим

,

кўка

-

ламзор

водийлар

,

тошлардан

тошларга

урилиб

пастга

шошаётган

шўх

-

шўх

сой

-

лар

,

дарёчалар

,

сувсизликдан

қақраб

ётган

жазирама

дашту

-

биёбонлар

,

харо

-

базорлар

қўйнида

сақланиб

қолган

қадимий

топилмалар

,

ноёб

асори

атиқалар

,

архитектура

ёдгорликлари

,

диний

-

тарихий

обидалар

,

бу

ерда

яшовчи

халқ

ва

элатларнинг

узоқ

ўтмишидан

далолат

берувчи

оғиздан

-

оғизга

,

авлоддан

-

авлод

-

ларга

ўтиб

келаётган

қадимий

мифлар

,

эртаклар

,

афсоналар

,

ривоятлар

,

қаҳра

-

монлик

эпослари

,

қўшиқлари

бунинг

ёрқин

далилидур

.

Афғонистон

кўпмиллатли

мамлакат

.

Ҳозирда

бу

мамлакат

ҳудудида

30

дан

зиёд

катта

ва

кичик

халқлар

ва

элатлар

,

этник

гуруҳлар

,

жумладан

,

паштунлар

(

афғонлар

),

дарийзабонлар

,

ўзбеклар

,

хазоралар

,

тожиклар

,

чо

-

раймоқлар

,

туркманлар

,

нуристонликлар

,

балужлар

,

ҳиндлар

ва

бошқалар

истиқомат

қиладилар

.

Бу

халқ

ва

элатларнинг

шаклланган

муштарак

мада

-

нияти

,

тарихи

,

диний

қарашлари

,

урф

-

одатлари

билан

бирга

ҳар

бирининг

ўзига

хос

қисмати

,

турмуш

тарзи

,

урфи

,

фольклори

мавжуд

.

Лекин

шуни

таъкидлаш

керакки

, “

Афғонистон

”

атамаси

,

дастлаб

, XIII–

XIV

асрларга

оид

манбаларда

учрайди

.

Бироқ

бу

атама

у

даврларда

ҳозирги

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

67

географик

ҳудудга

эга

бўлган

Афғонистон

мамлакати

маъносида

эмас

,

балки

шу

кундаги

Афғонистон

ва

Покистон

ўрталаридаги

муштарак

чегаранинг

икки

томонида

жойлашган

Сулаймон

тоғлари

ва

улардан

то

Ҳинд

дарёси

-

гача

уланиб

кетган

ҳудудларда

яшовчи

“

афғонлар

(

паштунлар

)

ўлкаси

”

маъ

-

носида

ишлатилган

.

Мамлакатнинг

аксарият

аҳолиси

пашту

,

дарий

(

форсий

-

кобулий

)

ва

ўзбек

тилларида

сўзлашадилар

.

Паштун

(

афғон

)

халқининг

оғзаки

ижодиёти

намуналари

,

дарҳақиқат

,

бой

,

сермазмун

,

ўзига

хос

ва

бетакрор

бўлиб

,

уларнинг

илдизлари

узоқ

ўт

-

миш

замонларга

бориб

тақалади

.

Бу

халқ

оғзаки

ижодиётида

асрлар

давоми

-

да

бошқа

қўшни

халқлар

фольклори

асарларидан

мутлақо

фарқ

қиладиган

юзлаб

насрий

намуналари

,

минглаб

маросим

ва

маросим

билан

боғлиқ

бўл

-

маган

оғзаки

шеърият

намуналари

яратилган

.

Хусусан

,

паштунларнинг

маш

-

ҳур

икки

мисрали

шеъри

–

ландэйлар

ёки

нимакэй

,

бўгатэй

,

бабулола

,

лўба

,

норе

каби

шеър

ва

қўшиқ

турлари

,

ўнлаб

қисса

-

эртаклари

бошқа

ҳеч

қайси

халқ

фольклорида

учрамайди

.

Ўзига

хос

бадиий

тизим

,

тасвир

,

композиция

ва

ҳикоя

қилиш

услубига

асос

-

ланган

ушбу

эртак

,

қисса

ва

ҳикоятлар

,

ривоятлар

,

шеърлар

,

қўшиқлар

мисолида

паштунларнинг

ўзига

хос

турмуш

тарзи

,

дунёқараши

,

тарихи

,

урф

-

одатлари

,

маишати

,

интилишлари

,

орзу

-

умидлари

,

гўзаллик

,

севги

-

муҳаббат

,

инсонийлик

,

қаҳрамонлик

,

ватанпарварлик

,

одамийлик

,

вафодорлик

каби

ижтимоий

-

эстетик

,

фалсафий

қарашлари

ҳақида

анчайин

тасаввурга

эга

бўламиз

.

Шу

билан

бирга

улар

фольклорининг

аксарият

намуналари

Шарқ

халқлари

,

хусусан

,

Марказий

Осиё

,

Эрон

,

Покистон

,

Ҳиндистон

халқларининг

фольклор

асарлари

билан

жуда

яқин

ва

ўхшашлигини

ҳам

кўрамиз

.

Буни

,

аввало

,

халқ

оғзаки

ижодининг

энг

қадимий

,

оммавий

ва

кенг

тарқалган

турларидан

бири

–

эртакларда

,

уларнинг

сайёр

сюжет

ва

айнан

ўхшаш

образлари

тизимида

кўри

-

шимиз

мумкин

.

Ўхшаш

сюжетли

эртак

ва

достонларда

,

гарчи

,

воқеа

ва

персо

-

нажлар

,

аниқ

жойларнинг

номлари

,

бадиий

шакл

ва

талқин

,

тил

воситалари

,

миллий

,

маҳаллий

кайфият

,

хусусият

касб

этмасин

ва

афғонларнинг

бошқа

,

ўзигагина

хос

омиллари

,

урф

-

одатлари

иштирок

этмасин

,

бу

хил

эртаклар

баъзи

ҳолларда

қўшни

мамлакатлар

эртакларидан

деярли

фарқ

қилмайди

.

Бунга

жуда

кўп

мисолларни

келтириш

мумкин

.

Паштунларнинг

фольклори

ҳақида

XIX

асрда

европаликлардан

биринчи

бўлиб

маълумот

берган

англиялик

офицер

Э

.

Эльфинстон

юқорида

зикр

этилган

“

Кобул

қироллигининг

тавсифи

...”

1

номли

хотиралар

китобида

бу

халқнинг

ўша

пайтдаги

урф

-

одатлари

ва

оғзаки

адабиёти

ҳақида

сўз

юритиб

,

афғонлар

(

паштунлар

)

орасида

фольклор

қўшиқларининг

ўзига

хослигини

таъкидлайди

ва

халқ

ашулаларидан

ташқари

қасидагўйлик

ҳамда

ашулага

яқин

фольклор

намуналари

борлигини

кўпроқ

қишлоқ

аҳолиси

,

деҳқонлар

орасида

учратганини

айтади

.

Афғонларнинг

эртакларга

бўлган

меҳри

ҳақида

1

Elphinstone M. An Account of the Kingdom and its dependencies in Persia, Tartury and India

ect. – London, 1815. – P. 236.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

68

у

шундай

ёзади

: “

Тушликдан

сўнг

улар

ўтириб

олиб

чекишади

ва

эртак

ҳам

-

да

қўшиқ

айтиш

учун

давра

қуриб

олишади

.

Кексалар

–

эртак

айтишга

мо

-

ҳир

.

Афғон

эртаклари

подшоҳ

ва

вазирлар

,

жин

ва

парилар

ҳақида

,

энг

асо

-

сийси

,

севги

ва

уруш

ҳақида

бўлади

.

Эртаклари

,

кўпинча

,

қўшиқ

ва

шеърлар

,

панд

-

насиҳатлар

билан

якунланади

.

Эртакни

нафас

ютиб

тинглайдилар

,

тугаши

биланоқ

, “

Шо

бас

” – “

яшавор

”

дея

хитоб

қиладилар

ва

бу

билан

ўз

завқларини

изҳор

этадилар

”.

Эльфинстоннинг

ёзишича

,

паштунлар

орасида

энг

севиб

ўқиб

,

тингланадиган

эртак

“

Одамхон

ва

Дурханой

”

дир

.

Турли

ҳажмдаги

ишқий

-

романтик

,

саргузашт

,

ҳаётий

-

маиший

,

сеҳр

-

жо

-

ду

,

қаҳрамонлик

ва

ҳайвонлар

ҳақидаги

эртак

-

қиссалари

,

афсоналар

,

ривоят

-

лар

,

фалсафий

ва

ҳикматли

ҳикоятлар

,

ҳажвий

-

юмористик

ва

сатирик

лати

-

фалар

,

мақол

ва

маталлар

каби

насрий

оғзаки

ижод

намуналари

паштун

хал

-

қи

фольклорининг

салмоқли

қисмини

ташкил

қилади

.

Шу

билан

бирга

бу

насрий

тур

ва

жанрлар

оғзаки

ижодиётнинг

узоқ

вақт

давомида

ягона

бир

йирик

системасини

ташкил

қилиб

келган

бўлса

-

да

,

ле

-

кин

улар

ўзларининг

ички

ва

ташқи

тизими

,

жанрий

белгилари

,

мазмуни

,

ҳажми

,

воқеликка

ёндашув

принциплари

,

ҳаётий

ва

хаёлий

қамрови

,

эпик

шакли

,

поэтикаси

,

эстетик

функциялари

,

ижро

кўринишлари

билан

бир

-

биридан

фарқланадилар

,

алоҳида

-

алоҳида

гуруҳ

,

бўлакларга

,

турларга

ва

жанрларга

ажраладилар

.

Паштун

халқ

оғзаки

ижодиёти

насрий

турларнинг

йирик

бўлагини

қисса

-

эртаклар

ташкил

этади

.

Афғонистонлик

ва

покистонлик

фольклоршунослар

,

умуман

,

оддий

халқ

эртак

,

достон

,

афсона

каби

халқ

оғзаки

ижоди

намуналарини

“

қисса

” (

ﻪﺼﻗ

),

“

кисса

” (

ﻪﺴﻴک

),

баъзан

“

нақл

” (

ﻞﻘﻧ

)

деб

атайдилар

1

.

Паштун

халқи

ҳаётий

-

маиший

эртак

-

қиссалари

орасида

сюжет

тизими

,

об

-

разлари

талқини

ва

қиёфаси

,

мантиқнинг

изчиллиги

,

тасвир

кўлами

кабилар

билан

энг

мароқли

қисмини

ишқий

-

саргузашт

,

романтик

мавзулар

билан

боғлиқ

ҳикоялар

ташкил

этади

.

Афғонистон

ва

Покистон

олимлари

бу

тоифа

эртакларни

“

достон

”, “

қис

-

са

”,

баъзан

“

нақл

”,

хатто

“

рўмон

”

атамалари

билан

номлайдилар

.

Халқ

орасида

оғиздан

-

оғизга

ўтиб

юрган

40

дан

ортиқ

ишқий

мавзудаги

катта

-

кичик

эртак

-

қиссаларнинг

,

илгари

эслатганимиздек

,

икки

тури

мав

-

жуд

:

бири

–

оғзаки

,

асосан

насрий

шаклдаги

қиссалар

,

иккинчиси

–

назмий

шаклдаги

оғзаки

ва

ёзма

қисса

-

достонлардир

.

Афғон

олимлари

ишқий

мавзудаги

қисса

-

эртакларни

миллий

,

яъни

паштун

-

ларнинг

ўзига

хос

,

улар

томонидан

ижод

қилинган

ҳамда

бошқа

халқларнинг

,

кўпроқ

ёзма

адабиётидан

кириб

келган

,

таржима

достон

-

қиссаларга

бўладилар

.

1

“

Қисса

”

атамаси

Афғонистон

ва

Покистонда

нафақат

халқ

оғзаки

ижодиётининг

наму

-

налари

ҳисобланган

эртак

,

достон

ёки

афсоналарга

нисбатан

,

балки

ёзма

адабиётга

мансуб

лиро

-

эпик

шаклдаги

поэма

(

маснавий

),

турли

кичик

ва

катта

ҳажмдаги

насрий

асарлар

,

жумладан

,

ҳикоя

,

эссе

,

новелла

,

повесть

ва

хатто

роман

каби

адабий

асарларга

нисбатан

ҳам

умумий

тарзда

қўлланилиб

келинади

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

69

Паштунларнинг

миллий

ишқий

-

романтик

эртаклари

ҳақида

гап

кетганда

,

албатта

,

биринчилардан

бўлиб

халқ

орасида

бир

неча

асрлардан

бери

оғиз

-

дан

-

оғизга

ўтиб

,

алоҳида

эътиборга

лойиқ

бўлган

“

Одамхон

ва

Дурханой

”

қиссаси

тилга

олинади

.

Дарҳақиқат

, “

Одамхон

ва

Дурханой

”

ҳақидаги

покиза

ва

садоқатли

муҳаббат

қиссаси

афғонлар

-

паштунлар

орасида

энг

кўп

тарқалган

оғзаки

ижод

намунаси

ҳисобланади

.

Бу

эртакнинг

дастлабки

содда

насрий

намуналари

XVI

асрларда

Юсуфзай

қабиласи

яшайдиган

Свот

ўлкасида

шаклланганлиги

маълум

.

Кейин

-

чалик

бу

эртак

ўз

қабиласи

ҳудудларидан

ташқарига

чиқиб

,

барча

афғонларнинг

умумий

ва

севимли

эртагига

айланиб

қолади

. “

Одамхон

ва

Дурханой

”

қиссаси

барча

афғонлар

учун

таниш

,

эртакни

ўлканинг

барча

бурчакларида

ўқишади

,

ай

-

тиб

юришади

ва

куйлашади

.

Одамхон

ва

Дурханойнинг

самимий

ишқ

-

муҳаббати

ҳаётнинг

барча

қийин

-

чиликлари

синовидан

ўтган

вафодорлик

тимсоли

бўлган

пок

севгиси

,

уларнинг

фожиали

ўлими

насрий

шаклда

авлоддан

-

авлодга

ўтиб

келаётган

бу

олижаноб

эртаги

кейинчалик

ўнлаб

шоирлар

томонидан

шеърий

достонлар

тарзида

қайта

ишланиб

,

поэтик

сайқал

берилиб

келинган

.

Эртакнинг

энг

мукаммал

,

шаклида

қайта

ишланган

дастлабки

варианти

муаллифи

XVII

аср

машҳур

афғон

мумтоз

шоири

Садрхон

Хатак

эди

(1712

йилдан

сўнг

вафот

этган

).

Аммо

бу

эртакнинг

бевосита

халқ

орасида

оғиздан

-

оғизга

ўтиб

юрган

,

яъни

профессионал

адиблар

томонидан

ишланмаган

насрий

вариантини

XX

асрнинг

30-

йилларида

ёзиб

олиб

,

ўзининг

машҳур

“

Миллий

ҳиндора

”

(“

Халқ

кўзгуси

”)

тўпламида

чоп

этган

киши

Муҳаммадгул

Нурий

эди

1

.

М

.

Нурий

томонидан

ёзиб

олинган

бу

эртакнинг

оғзаки

варианти

унинг

энг

тўла

матни

ҳисобланади

ва

унинг

оғзаки

анъаналар

асосида

яратилган

бошқа

вариантлари

ичида

сюжети

,

лексик

таркиби

,

тасвир

воситалари

ва

мураккаб

композициясининг

барча

муҳим

хусусиятларини

дастлабки

шакл

-

да

тўлалигича

сақланиб

қолганлиги

олимлар

тарафидан

эътироф

этилган

2

.

Эртак

мазмунининг

асос

-

негизи

,

кўпгина

сюжет

ҳаракатлари

,

воқеалар

ривожи

,

бош

қаҳрамонлар

тақдири

,

тўқнашувлари

,

хатто

эртакнинг

фожиали

ечими

–

буларнинг

барчаси

ташқаридан

қараганда

,

бошқа

халқлар

фолькло

-

рида

учрайдиган

эртак

-

қиссаларга

,

масалан

,

арабларнинг

“

Лайли

ва

Маж

-

нун

”,

ўзбек

ва

туркманларнинг

“

Тоҳир

ва

Зуҳра

”,

хатто

Шекспирнинг

“

Ро

-

мео

ва

Жульетта

”

ҳақидаги

қиссаларига

жуда

яқинлигини

кўрамиз

.

Эътиборлиси

шундаки

, “

Одамхон

ва

Дурханой

”

қисса

-

эртагининг

ҳам

бошқа

халқларнинг

,

масалан

,

ўзбек

халқининг

“

Тоҳир

ва

Зуҳра

”

эртаги

сю

-

жет

чизиғидаги

воқеанинг

аввал

бошданоқ

тугундан

бошланишини

кузата

-

миз

.

Унда

фарзандсизликдан

ғуссага

ботган

икки

қишлоқлик

хон

(

ўзбек

версиясида

шоҳ

ва

вазир

)

бир

фақир

(

пир

)

билан

учрашиб

,

у

буларга

сеҳрли

1

ﻒﻨﺼﻣ

،

ﻩراﺪﻨه

ﯽﻠﻣ

:

ﻪﻝﺎک

ﻪﻝ

ﯥﺑ

،

رﻮ ﻴﭘ

،

ﺪﻤﺤﻣ

لﻮ

ﯼرﻮﻧ

2

Гирс

Г

.

Ф

.

Сюжет

об

Адам

-

хане

и

Дурханай

в

художественной

словестности

афганцев

.

Статья

напечатана

в

кн

.:

Афганистан

.

Экономика

,

политика

,

история

. – M., 1984. – C. 201–202.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

70

хурмо

(

олма

)

беради

ва

бир

қанча

вақт

ўтиши

билан

эртакларнинг

бош

қаҳ

-

рамонлари

туғиладилар

.

Бу

икки

эртак

-

қиссанинг

типологик

яқинлигини

осонгина

пайқаб

олиш

мумкин

.

Бу

типологик

яқинлик

,

аввало

,

улардаги

сюжетнинг

романтик

-

па

-

фос

билан

йўғрилганлигида

,

бу

эртакларда

иштирок

этаётган

бош

қаҳрамон

-

лар

ва

бошқа

персонажларнинг

ўрни

,

хатти

-

ҳаракатларида

,

бош

қаҳрамон

-

ларнинг

тақдирига

алоқадор

бўлганлигида

(

масалан

,

уларнинг

ота

-

оналари

,

дўстлари

,

энагалари

,

рақиблари

ва

бошқа

бир

қатор

персонажлар

),

сюжет

қурилишининг

кўп

қирраларини

яқинлигида

ва

хатто

бир

хиллигида

кўрина

-

ди

.

Масалан

,

Одамхон

ва

Тоҳир

болалигидан

ўз

маҳбубаларига

унаштириб

қўйилган

бўлади

,

иккаласи

ҳам

воқеалар

давомида

ота

-

оналарининг

ихтиёри

билан

ўз

маҳбубалари

билан

эмас

,

балки

бошқа

-

бошқа

қизлар

билан

турмуш

қуришади

.

Аммо

Одамхон

ва

Дурханой

,

Тоҳир

ва

Зуҳра

каби

ўзларининг

се

-

вишганларига

оташин

севгилари

билан

охирги

дамларигача

садоқат

сақ

-

лашади

.

Сюжетнинг

энг

таъсирли

хотимаси

ҳам

бир

хил

:

ҳар

икки

севишган

жуфтлик

ўз

севганларини

деб

фожиавий

ўлим

топадилар

.

Г

.

Ф

.

Гирснинг

таъкидлашича

,

паштун

эртаги

“

Одамхон

ва

Дурханой

”

ҳамда

ўзбек

эртаги

“

Тоҳир

ва

Зуҳра

”

нинг

композицион

қурилиши

,

сюжетлар

тўқимаси

,

образлар

тизимидаги

ўхшашликлар

,

қандайдир

эпизод

ва

вазият

талқинидаги

тасодифий

мувофиқ

келишлар

эмас

,

балки

кўпроқ

бир

мавзудаги

асарларнинг

икки

турли

хил

тилда

ва

ареалда

тарқалишидан

далолат

беради

1

.

Бу

ҳолат

қадим

-

да

кўпгина

турли

тиллилар

учун

у

ёки

бу

вақтда

маҳаллий

шароитларда

ўзига

хос

талқинлар

касб

этган

,

ўзга

халқларнинг

муайян

ўзига

хос

миллий

тарихи

,

турмуш

-

тарзи

,

менталитети

ва

урф

-

одатларини

ўзига

шимдирган

бошланғич

просюжет

анъанасининг

умумий

тарзда

мавжуд

бўлиши

мумкинлигининг

таҳ

-

мин

қилинишига

ўринли

асос

беради

.

Аммо

бундай

ўхшашликлар

кўплаб

фольк

-

лор

асарларига

хос

бўлиб

,

ҳеч

қачон

бирини

биридан

устун

қўйиш

ёки

ориги

-

наллигини

камситиш

,

дегани

эмас

.

Аксинча

,

бу

ҳолат

қадимдан

бутун

бир

мин

-

тақада

ўзаро

маданий

алоқаларнинг

мавжуд

бўлганлигини

,

турмуш

икир

-

чикир

-

ларининг

ўзаро

таъсири

натижаси

эканлигини

таъкидлайди

.

“

Одамхон

ва

Дурханой

”

эртак

-

қиссаси

сюжетининг

асосий

коллизиялари

унинг

бош

қаҳрамонлари

–

Одамхон

ва

Дурханой

ҳаётидаги

,

тақдиридаги

бурилиш

нуқталари

билан

боғлиқ

.

Эртакдаги

воқеалар

бобурий

шоҳ

Акбар

замонида

бўлиб

ўтади

.

Афғонлар

-

нинг

Юсуфзай

қабиласининг

Мутахел

шаҳобчасига

тегишли

фарзандсизликдан

азоб

чекиб

юрган

икки

қишлоқнинг

хонлари

–

Ҳасанхон

ва

Таузхонлар

дарвеш

туҳфа

қилган

хурмо

мевасини

еб

,

тўққиз

ой

тўққиз

кун

тўққиз

соат

ўтиши

билан

фарзанд

кўрадилар

.

Тангри

Таоло

Ҳасанхонга

ўғил

,

Таузхонга

эса

қиз

ато

этади

.

Ўғилга

Одамхон

,

қизга

Дурханой

деб

исм

қўядилар

.

Одамхон

ниҳоятда

кўркам

,

бақувват

,

хушбичим

,

довюрак

,

билимли

,

илм

-

ли

,

адолатпарвар

,

оқкўнгил

,

виждонли

бўлиб

етишади

.

У

рубоб

чалишни

,

чавандозликни

яхши

эгаллайди

,

хушовоз

қўшиқчи

ҳам

бўлиб

танилади

.

1

Там

же

. –

С

. 201–202.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

71

Дурханой

ҳам

бениҳоя

гўзал

,

ҳусни

латофатли

,

шоиртабиатли

,

билимдон

,

хушфеъл

,

иффатли

,

ориятли

,

иболи

,

ақлли

,

эътиқодли

,

маърифатли

қиз

бў

-

либ

вояга

етади

.

Улар

биринчи

бор

мактабда

ўқишга

борганларида

учрашиб

қоладилар

ва

шу

кездан

эътиборан

ҳаётларининг

сўнгги

дақиқаларигача

куч

-

ли

эҳтирос

билан

бир

-

бирларини

севиб

қоладилар

.

Шу

учрашув

боис

Одамхон

ичида

туғён

ураётган

ишқ

дардини

ҳеч

кимга

айтолмай

ғамга

ботади

,

ранги

сўлғин

тортиб

,

камгап

бўлиб

қолади

.

Унинг

Дурханойни

севиб

қолиб

,

шу

кўйга

тушиб

қолганини

хатто

дўстлари

Миро

ва

Билодан

ҳам

сир

тутади

.

Аммо

Одамхоннинг

отаси

Ҳасанхоннинг

хатти

-

ҳаракати

воқеалар

тизи

-

ми

,

севишганлар

тақдирини

бутунлай

ўзгартириб

юборади

.

Ҳасанхон

ўғлини

Дурханойга

аҳду

паймон

қилинганлигини

унутиб

,

уни

бошқа

бир

хоннинг

қизи

–

Тўтияга

уйлантириш

ниятига

тушади

ва

бу

билан

эртакдаги

конфликт

чизиғини

бошлаб

беради

ҳамда

сюжет

воқеаларининг

қай

йўсинда

ривож

-

ланишига

таъсир

кўрсатади

.

Тўтиянинг

ота

-

онаси

дастлаб

,

Ҳасанхоннинг

совчиларига

розилик

билди

-

ради

.

Аммо

Одамхоннинг

Дурханойни

севишини

эшитганидан

сўнг

ўз

ваъ

-

даларидан

қайтадилар

.

Ҳасанхон

эса

ўз

ниятидан

қайтмай

,

Одамхоннинг

дўстлари

Миро

ва

Билони

ишга

солиб

,

Тўтияни

қишлоғидан

ўғирлаб

кетишади

.

Тўтиянинг

ота

-

си

ва

акаси

Бозид

атрофига

қўшин

тўплаб

,

Ҳасанхон

қишлоғига

йўл

олади

-

лар

.

Қаттиқ

жанг

натижасида

Бозиднинг

кўп

аскарлари

нобуд

бўлади

ва

охири

Одамхон

аскарлари

ғолиб

чиқади

.

Одамхон

кўп

ўтмай

ўз

қилмишларидан

пушаймон

бўлиб

,

Тўтиянинг

ака

-

си

ҳузурига

бориб

,

кечирим

сўрайди

ва

ўртада

ярашишга

келишилади

ва

Тўтияни

Одамхонга

никоҳлашади

.

Одамхон

эса

ўз

изтироблари

билан

кундан

-

кунга

Дурханой

ишқида

сўлиб

боради

.

Бундан

хабар

топган

отаси

якка

-

ю

ягона

ўғлига

Дурханойни

олиб

беришга

аҳд

қилади

.

Лекин

вақт

ўтган

эди

.

Дурханойнинг

отаси

ўзига

яраша

катта

обрўга

эга

танилган

бой

ва

кучли

хонлардан

бўлганлиги

учун

Ҳасан

-

хоннинг

совчиларига

рад

жавобини

беради

.

Қизи

Дурханойни

Одамхон

қаттиқ

севишидан

хабар

топса

ҳам

,

охири

қизини

бошқа

бир

қишлоқнинг

хони

Паявхонга

беришга

рози

бўлади

.

Отасининг

бу

ҳаракатидан

қаттиқ

норози

бўлган

Дурханой

онасига

Одамхондан

бошқани

мутлақо

севмаслигини

,

ундан

бошқасига

беришса

,

жо

-

нига

қасд

қилишини

айтади

ва

уйига

беркиниб

олиб

гўшанишин

ҳаёт

кечира

бошлайди

.

Кунлар

ўтиб

,

Дурханой

амакисининг

қизи

Баский

уни

ўз

тўйига

таклиф

қи

-

лади

ва

Дурханой

хонасидан

чиқиб

,

уни

ҳеч

нарса

қизиқтирмаслигини

айтади

.

Аммо

Баский

қўярда

қўймай

уни

тўйга

боришга

кўндиради

ва

уйида

Дурханой

-

га

ҳеч

ким

кўрмасин

деб

,

алоҳида

чодирхона

ҳам

ажратиб

беради

.

Дурханойни

ўз

уйидан

чиқиб

,

тўйга

кетгани

овоза

бўлади

ва

бу

хабар

Одамхонга

ҳам

етиб

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

72

боради

.

У

дўстлари

билан

Дурханой

турган

чодир

томон

боради

ва

рубоб

чалиб

,

хуш

овоз

билан

қўшиқ

айтади

ва

унинг

овозини

таниган

Дурханой

эна

-

гаси

Нармийнинг

қаршилигига

қарамасдан

чодирдан

чиқиб

кетганини

ўзи

бил

-

май

қолади

.

Узоқ

вақт

Дурханой

ишқида

азоб

чеккан

Одамхон

севгилисини

кўриб

хушидан

кетади

,

унга

сув

сепадилар

.

Унинг

бу

ҳолидан

ҳамма

ҳайрон

,

фақат

Дурханойгина

Одамхоннинг

ҳолига

,

унинг

қалбидаги

изтиробга

тушуна

-

ди

ва

унинг

юзига

сув

сепади

.

Маҳбубасининг

эътиборини

сезган

Одамхон

ўзига

келади

ва

ҳижолат

чекади

.

Охири

ўзи

билан

келган

устози

Пири

Солиҳга

қараб

: “

Мен

севгилимни

кўрдим

,

аммо

кўпчилик

олдида

шарманда

бўлдим

”,

дея

изтироб

чекади

ва

қайтиб

кетишга

отланади

.

Буни

кўрган

гўзал

Дурханой

андуҳга

ботиб

,

хушидан

кетади

.

Уни

ўзига

келтириб

,

Баскийнинг

онаси

–

аммаси

“

Сенга

нима

бўлди

?”

деб

сўрайди

.

Дурханой

беҳол

юраги

нидосини

шеър

–

норе

билан

шундай

изҳор

қилади

:

ﻪﻴﻧﻮﻴﻟ

ﻪﻧ

ﻢی

ﻪﻏور

ﻪﻏد

مﺮﻣ

ﻪﺑ

ﺲپ

مدﺁ

ﻪپ

ﻪی د

ﻢﻠﻏار

ﻪ ﻣ

د

غور

ﻪﺘﻟد

ﻪیﻮ ﻟ

ارروا

سوا

ﻪﻨﻴﻣ

مدﺁ

د

(

Ақлим

бус

-

бутундир

,

телба

ҳам

эмасман

,

Одамхонсиз

[

бу

дунёда

]

менга

ҳаёт

йўқ

.

Келдим

бу

ерларга

соғ

-

омон

,

[

Бироқ

кетган

]

Одамхон

ишқи

ёндирар

мени

...)

1

Шу

воқеалардан

кейин

Дурханой

дугоналари

билан

ўз

қишлоғига

қайта

-

ётганидан

хабар

топган

Одамхон

уларга

етиб

олиб

,

қизлар

тўдасига

қарата

шеър

айтиб

,

Дурханойдан

ўзини

намоён

қилишни

сўрайди

.

Дурханой

севгилисининг

сўзларини

таниб

,

унга

энагаси

Нармий

орқали

рў

-

молча

ва

гул

юборади

.

Одамхон

совғаларга

жавобан

умрининг

охиригача

Дур

-

ханойга

содиқ

қолишини

билдиради

.

Ҳижрон

ўти

Одамхонни

куйдириб

борар

эди

.

У

дўстлари

Миро

ва

Билони

чақириб

,

Дурханой

турадиган

қалъа

ва

у

ердаги

соқчиларни

билиб

келишни

топширади

.

Охири

тунда

ҳамма

тўсиқлардан

ўтиб

,

дўстлари

ёрдамида

баланд

қалъа

деворидан

ошиб

тушади

ва

ухлаб

ётган

Дурханой

тепасига

келади

.

Дурханой

уйғониб

,

икки

севишганлар

висол

онларидан

узоқ

суҳбатга

туша

-

дилар

,

ўзаро

ҳасратларини

айтадилар

.

Ҳеч

бир

-

биридан

ажралгиси

йўқ

.

Лекин

тонг

хўрози

қичқирганда

Одамхон

ва

Дурханой

ноилож

бир

-

бирлари

билан

видолашадилар

.

Аммо

Одамхон

қалъадан

узоққа

кетолмайди

ва

эртаси

боққа

чиққан

Дурханойнинг

висолига

яна

етади

.

Бир

-

бирларига

оташин

севги

изҳор

этадилар

.

Бир

томондан

Дурханойнинг

энагаси

,

иккинчи

томондан

Одамхон

-

нинг

дўстлари

қистови

билан

яна

ноилож

қалб

амрларига

зид

бир

-

бири

билан

видолашадилар

.

Дурханой

айрилиқдан

яна

хуш

-

нохуш

бўлади

ва

ҳижрон

азо

-

бига

чидай

олмай

,

ўз

табиби

орқали

Одамхонга

яна

узук

совға

қилиб

юборади

.

Ҳижрон

азобида

эзилаётган

,

камгап

ва

ғамгин

бўлиб

қолган

Одамхон

узукни

1

Миллий

ҳиндора

. 97-

б

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

73

олиб

,

кўкси

беҳад

қувончга

тўлади

.

Кўп

ўтмай

Дурханой

Одамхонга

каниза

-

гини

юбориб

,

севгилисини

чорлайди

.

Одамхон

Дурханойнинг

олдига

учиб

боради

,

яна

висол

суҳбати

давом

этади

.

Шу

орада

Дурханой

унаштириб

қўйилган

Паявхоннинг

амакиваччаси

уни

кўриб

қолиб

,

унга

тўйни

чўзиб

юборганлигини

писанда

қилиб

,

Одамхон

Дурханойнинг

олдига

келиб

-

кетиб

юрганини

айтади

.

Бундан

дарғазаб

бўл

-

ган

Паявхон

пайт

пойлаб

,

Дурханойнинг

олдига

йўл

олган

Одамхонга

қарата

камон

отади

.

Одамхон

қаттиқ

яраланади

ва

ўз

қишлоғига

базўр

етиб

боради

.

Паявхон

тўйни

бошлаб

юборади

.

Аммо

никоҳ

кечаси

Дурханой

унга

“

Агар

менга

қўл

теккизсанг

,

ўзимни

ўлдираман

”

дейди

.

Яхшиси

ўн

кунча

чидаб

тур

дейди

ва

шу

орада

Одамхонга

яширин

мактуб

юборади

.

Одамхон

Дурха

-

нойни

олиб

кетади

.

Бундан

хабар

топган

Паявхон

қўшин

тўплаб

,

Одамхон

устига

юриш

қилади

.

Аммо

Одамхон

ва

унинг

дўстлари

бу

жангда

мардона

жанг

қилиб

,

оғир

ярадор

бўладилар

.

Одамхон

қийналиб

,

уйига

етиб

келади

ва

кечга

томон

бу

ёруғ

дунёдан

кўз

юмади

.

Одамхоннинг

ўлимини

эшитган

Дурханой

дод

-

фарёдлар

солиб

,

юм

-

юм

йиғлайди

ва

Паявхондан

илтимос

қилиб

,

Одамхоннинг

қабрига

олиб

бориш

-

ни

сўрайди

.

Паявхон

рози

бўлади

ва

Дурханойни

энагаси

Нармий

билан

туяга

ўтқизиб

,

Одамхон

қабрига

олиб

боради

.

Қабрга

етганда

Дурханой

туядан

тушиши

билан

Одамхон

қабрини

қучоқлаб

,

худодан

унинг

ҳам

жонини

олишни

сўраб

ёлворади

,

нола

қилади

.

Унинг

ноласи

худога

етиб

боради

.

Дурханой

ҳам

Одамхоннинг

қабри

ёнида

жон

таслим

қилади

.

Унинг

кетидан

энагаси

Нармий

ҳам

дунёдан

кўз

юмади

.

Паявхон

шу

аснода

Одамхон

ва

Дурханой

ўртасидаги

оташин

муҳаббат

,

вафодорлик

қанчалик

кучли

эканлигини

тушуниб

етади

.

Икки

севишганлар

жасади

бир

қабрга

қўйилади

.

Шу

дамдан

бошлаб

Одамхон

ва

Дурханойнинг

оташин

севги

-

маҳаббати

ҳақидаги

қисса

қишлоқ

-

ма

-

қишлоқ

кезиб

юра

бошлайди

.

“

Одамхон

ва

Дурханой

”

ишқий

-

романтик

эртагида

бош

қаҳрамонлардан

ташқари

ўнлаб

ижобий

ва

салбий

персонажлар

иштирок

этиб

,

уларнинг

ҳар

бири

эртак

сюжетининг

,

ундаги

воқеаларнинг

ривожига

маълум

ҳисса

қўша

-

дилар

,

унинг

бадиий

қимматини

оширадилар

.

Хусусан

,

ижобий

персонажлар

сифатида

тасвирланган

Одамхоннинг

дўстлари

,

садоқатли

хизматкорлари

Миро

ва

Било

каби

йигитлар

,

устози

Пири

Солиҳ

,

Шамшалхон

каби

маъна

-

вий

ҳамдардлари

,

ҳамроҳлари

,

унинг

Дурханой

ишқида

тортган

барча

изти

-

роблари

,

қийинчиликлари

,

дуч

келган

тўсиқларни

енгиллатишга

,

бартараф

этишга

доим

тайёр

турадилар

,

керак

бўлса

,

Одамхон

учун

жонларини

ҳам

аямасликка

ҳозир

эканликларини

кўрсатадилар

.

Дурханойнинг

ҳам

Нармий

каби

меҳрибон

,

доимий

йўлдош

энагаси

,

Бас

-

кий

каби

қадрдон

амакиваччаси

,

муштипар

онаси

,

канизаклари

,

садоқатли

хизматкорлари

,

соқчилари

ижобий

персонажлардир

.

Эртакдаги

ўз

орзу

-

ҳаваси

,

севишганларнинг

пок

ҳис

-

туйғулари

билан

ҳисоб

-

лашмай

, “

ўз

ҳукмимни

ўтказаман

,

менинг

айтганим

айтган

”

деган

қадимдан

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

74

шаклланиб

,

жорий

этилиб

келаётган

қоидани

оиласида

қонун

қилиб

олган

Одам

-

хоннинг

отаси

Ҳасанхон

,

қизининг

хоҳишини

менсимай

,

Дурханойни

унинг

их

-

тиёрига

хилоф

равишда

бошқага

унаштирган

отаси

Таузхон

ҳамда

Дурханой

унаштирилган

бўлғуси

эри

золим

,

номард

ва

айёр

Паявхон

ёки

сотқин

Мирали

-

лар

эртакда

салбий

образлар

сифатида

тасвирланадилар

.

Бу

ижобий

ва

салбий

образлар

,

персонажлар

иштирокида

яхшилик

билан

ёмонлик

,

қаҳрамонлик

билан

мунофиқлик

,

адолат

билан

разолат

,

ёвузлик

ўртасида

узлуксиз

кураш

,

тўқнашув

вужудга

келади

.

Соф

,

гўзал

,

беғубор

ва

самимий

туйғулар

устидан

разил

ният

,

жамиятда

қотиб

қолган

урф

-

одатлар

ғолиб

келади

ва

оқибатда

икки

севишганлар

бир

-

бирларига

етиша

олмай

ҳалок

бўладилар

.

“

Одамхон

ва

Дурханой

”

эртаги

сюжетининг

ривожида

яна

бир

муҳим

эле

-

мент

иштирок

этади

.

Бу

қисса

-

эртакда

кўплаб

учрайдиган

ва

бир

вақтнинг

ўзида

бир

неча

вазифаларни

бажаришга

йўналтирилган

,

асосан

,

севишганлар

ва

улар

-

нинг

ҳамдардлари

тилидан

изҳор

этиладиган

шеърий

қистирмалардир

.

Бу

шеъ

-

рий

қистирмалар

фақат

паштунларнинг

фольклорида

учрайдиган

алоҳида

,

ўзига

хос

жанр

сифатида

шаклланган

ва

“

хитоб

”, “

қалб

нидоси

,

қичқириғи

”

каби

маъ

-

ноларни

билдирадиган

“

норе

”

лардир

.

Эртакда

“

норе

”

лар

аксарият

ҳолларда

икки

байтдан

иборат

бўлиб

,

воқеаларнинг

насрий

баёни

ва

тафсилоти

орасида

эртак

қаҳрамонлари

ҳиссиёти

ва

кайфиятини

,

у

ёки

бу

тарздаги

ҳолатини

,

ўзаро

дил

изҳорини

ифода

этувчи

ҳамда

насрий

тафсилотларнинг

эмоционал

таъсирини

кучайтириш

ва

бир

-

бири

билан

боғлаб

турувчи

муҳим

оҳангдор

шеърий

восита

сифатида

қўлланилади

.

Эртакда

Одамхон

ва

Дурханой

ҳамда

иккинчи

даражали

қаҳрамонлар

то

-

монидан

бир

-

бирларига

мурожаат

қилиб

айтилган

“

норе

”

ларнинг

умумий

сони

140

тага

яқин

бўлиб

,

улар

“

норе

”

лар

Одамхон

ва

Дурханойнинг

бирин

-

чи

танишувидан

то

уларнинг

фожиали

қисматларигача

,

уларнинг

дўстла

-

рига

,

яқин

қариндошлари

,

душман

ва

ҳасадчиларига

доимо

ҳамроҳ

бўлиб

боради

.

Бу

“

норе

”

лар

насрий

матн

бўлаклари

орасида

келиб

,

уларни

тўл

-

дириб

,

севишганларнинг

кўпроқ

ғам

-

ғуссага

ботган

чоғларидаги

эҳтиросли

дил

нолалари

,

изҳорлари

ва

бир

-

бирлари

билан

ўзаро

шеърий

баҳс

,

торти

-

шувлари

,

кинояномуз

таъналари

,

эътироз

ва

шикоятнамо

қочиримлари

садо

-

сини

ифодалайди

1

.

Эртакда

“

норе

”

ларнинг

биринчи

намунасини

Дурханойнинг

тилидан

эшита

-

миз

.

Бу

шеър

унинг

ўз

отаси

Таузхон

ташкил

қилган

мактабда

сабоқ

олиш

учун

келган

Одамхон

билан

илк

бор

тасодифий

учрашиб

қолганларида

айтилган

эди

.

Дурханой

ўзининг

Одамхонга

бўлган

дастлабки

севги

изҳорини

чиройли

“

пардали

”

тарзда

“

норе

”

орқали

қуйидагича

билдиради

:

ﯼ ﻴﻬﺑ

ﯽﺘ ﻟ

نﻮﻏرز

ﻮی

ﯼ ﯧ ﻟ

غﺎﺑ

ﻪپ

مدﺁ

د

ﯥی

ﺮﺳ

ﻪﻏد

ﯼد

ﻧﻮﻟ

ﯥی

ﯽﻟﺮک

ﻪپ

ﯼ ﯧﻧﻮﻏرز

ﻪپ

ﻢه

ﯥﭼ

ﻻ

ﻪیاﺪﺧ

ﻪیﻮﻟ

1

Гирс

Г

.

Ф

.

Сюжет

об

Адам

-

хане

и

Дурханай

в

художественной

словестности

афганцев

.

Статья

напечатана

в

кн

.:

Афганистан

.

Экономика

,

политика

,

история

. – M., 1984. – C. 208.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

75

(

Мовий

бир

сой

Одамхон

боғи

томон

оқмоқда

.

Сойда

[

оқар

]

чинни

гул

,

Ё

раб

!

Гулдан

гўзал

мовий

сой

)

1

.

Эртакда

айтилишича

,

бу

шеърнинг

маъноси

“

Мен

сени

севиб

қолдим

!

Мен

гўё

мовий

сув

,

муҳаббат

бўстонингни

суғормоқдаман

”

дир

2

.

Одамхон

эса

ҳозиржавоблик

билан

шеърида

ўз

ишқини

очиқ

билдиради

:

نﺎﺨﻣدﺁ

ﻢی

نﺎﺧ

ﻢی

نﺎ

ﻪپ

ﻩﺮﻏ

م ک

ﻪﻨﻴﻣ

ﻪﻠﭙﺨپ

ﻩز

ﻣ

ﻪﻟﻮﺳ

ﻪﻧ

ګﺮﻣ

ﯽﻣ

ﻪک

ﻪﻧﺎﻴ

ﻢی

نﺎﺧزو

ﺎﺕ

د

موز

ﻪﺑ

ﻩز

ﻪﻴﻧﺎﺧرد

(

Мен

–

хон

эрурмен

,

Одамхон

,

Ишқ

мени

осмонларга

олиб

чиқди

.

Ўлмай

қолсам

гар

Дурханой

ишқида

[

беармон

],

Таузхонга

бўлгум

куёв

албат

)

3

.

Бу

икки

шеър

икки

севишганлар

орасида

пайдо

бўлган

севги

ипларини

боғлайди

ва

ишқий

саргузаштга

асосланган

сюжетнинг

бош

чизиғи

ривожи

-

ни

бошлаб

беради

.

Дурханой

уйиган

қайтгач

,

ғамгин

бўлиб

қолади

,

ўхтин

-

ўхтин

яширин

йиғлайди

,

камгап

бўлиб

қолади

,

унинг

учун

Одамхонсиз

дунёнинг

лаззати

,

қизиғи

йўқ

бўла

бошлайди

.

Одамхон

ҳам

ғамга

ботади

,

ақлу

-

хушини

йўқо

-

тиб

,

оромини

йўқотади

.

Икки

ошиқ

ҳам

ўз

севгиларини

сир

тутадилар

.

Аммо

ишқ

,

ҳижрон

ўти

уларни

тинч

қўймайди

.

Эртакда

бу

учрашувдан

узлатга

тушган

Дурханой

амакисининг

қизи

Бас

-

кийнинг

қистови

билан

тўйига

боришга

мажбур

бўлиши

эпизоди

юқорида

айтилган

эди

.

Мана

шу

тўй

маросимига

Дурханойни

кетганини

эшитган

Одамхон

у

ерга

рубоби

билан

бориб

,

ҳозир

бўлганлар

ҳузурида

бениҳоя

хуш

овози

билан

севгилисига

қарата

қуйидаги

“

норе

”

ни

куй

қилиб

атади

:

ﯽﺴک

ﻮ

ﺮﺘﺳ

د

ﻮﺧرد

د

ﺕ

د

ﯽﺴک

ﻪپ

ﻩﺪﻴﻟو

ﯽﻣ

توﺮﺕ

ﻮﺒﻨ

ﯥک

ﺶک

ﯥی

ﯽ ړز

مد

اد

ﯽﺴﻴﻧ

ﯽﻠﺨﺑ

ﯽﻠ ﻣ

ﯼرﻮپ

ﯽﻧﺎ

ﯥی

اد

(

Гўзал

Дурханойнинг

[

жоду

]

кўзлари

,

Эшик

тирқишидан

кўриниб

қолди

.

Одамнинг

юрагини

олган

бу

[

қизни

],

Холи

қўймаслар

ушлаб

[

қўлидан

]

энагалар

)

4

.

Дурханой

бу

қўшиқни

ўзи

ҳақида

эканлигини

билиб

қолиб

,

Одамхон

ҳузу

-

рига

чиқиш

иштиёқида

ёнади

.

Лекин

чиқа

олмайди

,

бутун

вужудини

севги

ўти

куйдира

бошлайди

.

Одамхон

қўшиқдан

сўнг

умидсизларча

тўйдан

чиқиб

кета

-

1

Миллий

ҳиндора

. 98-

б

.

2

Миллий

ҳиндора

. 98-

б

.

3

Ўша

манба

. 116-

б

.

4

Ўша

манба

. 116-

б

.