№ 4.4 (2025) Zamonaviy biologiyaning dolzarb muammolari va rivojlanish istiqbollari

Jahonda g‘o‘zaning hosildorligi va uning sifatini yanada oshirish, seleksiya jarayonlarini jadallashtirish, yetishtirish texnologiyalarini takomillashtirish bilan bir qatorda introgressiv shakllarni duragaylash asosida g‘o‘za genotipini boyitishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu borada, eksperimental poliploidiya usullarini qo‘llagan holda genetik jihatdan boyitilgan introgressiv duragaylarni olish va mavjud navlarni xo‘jalik uchun qimmatli belgilarini uyg‘unlashuvi va yaxshilanishi, genetik asosga ega bo‘lgan manbalarni yaratish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.

Tirik organizmlarda bu o‘zaro ta’sirlar hujayraviy signal uzatish, metabolik yo‘llarni faollashtirish hamda farmakologik ta’sirlarni yuzaga chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotda ligand-retseptor bog‘lanishini aniqlash va baholash uchun AutoDock dasturiy ta'minotidan foydalanildi. Dastur yordamida turli ligandlar maqsad retseptor bilan molekulyar docking orqali modellashtirildi hamda ularning bog‘lanish energiyasi, affiniteti va faol markazlarga joylashuvi tahlil qilindi.

T-Coffee (Tree-based Consistency Objective Function for Alignment Evalluation) tekislanishni baholash uchun daraxtga asoslangan izchillik maqsadi funksiyasi progressiv yondashuvdan foydalangan holatda bir nechta ketma-ketlikni tekislash dasturidir. U bir necha ketma-ketlikni moslashtirishga rahbarlik qilish uchun juftlik hizalamalari kutubxonasini yaratadi.

Yuqori haroratli stress o'simliklarning o'sishi va rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan asosiy abiotik omil bo'lib, ayniqsa g'o'za (Gossypium spp.). Ushbu tadqiqot ikkita g‘o‘za navlari: Surxon-103 (an’anaviy ravishda yetishtirilgan) va Ravnaq-1 (marker yordamida seleksiya yo‘li bilan ishlab chiqilgan) peroksidaza fermenti faolligi va morfologik belgilariga issiqlik stressining (6 soat davomida 45°C) ta’sirini o‘rganishga qaratilgan. Natijalar issiqlikka chidamli “Surxon-103” navida peroksidaza faolligining sezilarli oshganligini (27,7 foizga) ko‘rsatdi, “Ravnaq-1” navida esa keskin pasayish (40 foiz) kuzatilganligi uning yuqori haroratga moyilligidan dalolat beradi. Morfologik tahlillar bu farqlarni yana bir bor tasdiqladi, Surxon-103 o'sish parametrlarini stress ostida saqlab qoldi, Ravnaq-1 esa o'simlik balandligi, ildiz uzunligi va biomassasining qisqarishini ko'rsatdi. Bu topilmalar g‘o‘zaning issiqlikka chidamliligining fiziologik va biokimyoviy asoslarini ko‘rsatib beradi va iqlimga chidamli navlarga qaratilgan naslchilik dasturlari uchun qimmatli ma’lumot beradi.

Ushbu ishda aminokislotalar ketma-ketligining oqsillarning fazoviy strukturasi shakllanishidagi roli o‘rganilgan. Fazoviy struktura darajalari – birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi strukturalarning shakllanishi va ular orasidagi bog‘liqliklar ilmiy asosda yoritilgan. Shuningdek, zamonaviy oqsil modelini yaratish texnologiyalari va ularning amaliy ahamiyati tahlil qilingan.

Irsiy kasalliklar – genetik informatsiya (irsiy axborotning buzilishi natijasida kelib chiqadigan kasalliklar; asosan, xromosomalar yoki genlardagi mutatsiyalar tufayli paydo bo‘lib, avloddan-avlodga o‘tadi. Mutatsiyalar tashqi muhit omillari (ionlashtiruvchi nurlar, ayrim biologik faol kimyoviy birikmalar) hamda organizm va hujayralardagi salbiy ta’sirlar oqibatida mutatsiya ro‘y berishi mumkin.
Irsiy kasalliklar asosan, klinik-genealogik usul bilan o‘rganiladi, bunda avlodlar shajarasi tuziladi. Bu usul yordamida irsiy kasalliklar autosomada-dominant, autosomada-retsessiv va jins bilan bog‘liq kasalliklarning turli yo‘llar bilan nasldan-naslga o‘tishi aniqlanadi.

Ushbu maqolada paxtachilikda seleksiya ishlari samaradorligini oshirish maqsadida Andijon viloyati sharoitida g‘o‘za duragaylarining nav sinash ko‘chatzoridagi qimmatli xo‘jalik belgilarini o‘rganish natijalari keltirilgan. Tajriba PSUEAITI Andijon ilmiy-tajriba stansiyasida amalga oshirildi. 92-T, 76-T, 106-T, 73-T, 968-T va 164-T tizimlari Andijon-35 andoza naviga nisbatan hosildorlik, tola sifati, ertapisharlik va iqtisodiy samaradorlik jihatidan baholandi

Ushbu maqolada Sceliphron avlodiga mansub S. deforme (F. Smith, 1856), S. distillatorium (Illiger, 1807) va S. madraspatanum (Illiger, 1807) turlarini aniqlash bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar haqida ma'lumot berilgan. Ushbu turlar Farg'ona vodiysida birinchi marta qayd etilgan bo‘lib, ularning morfologik hamda molekulyar-genetik identifikatsiyasi amalga oshirilgan.

Ushbu maqolada qorinoyoqli mollyuskalarning Chondrulopsina intumescens (Gissarika, Zarafshanika) turlari bo‘yicha molekulyar-genetik tekshiruv o‘tkazilib, ribosomal DNK ni 18S sohasi nukleotidlari solishtirib chiqilgan va ular asosida ma‘lumotlar keltirilgan.

Genetik tahlillarda nukleotid va aminokislotalar ketma-ketliklarini aniqlash va ular o‘rtasidagi o‘xshashliklarni aniqlash muhim amaliy vazifalardan biridir. Ushbu vazifa BLAST (Basic Local Alignment Search Tool) dasturida amaliy imkoniyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida ma’lum va noma’lum DNK ketma-ketliklari o‘rganilib, ularning BLASTn, MegaBLAST va boshqa variantlar yordamida qanday solishtirilgani ko‘rsatib beriladi.

Ushbu ilmiy tadqiqot ishida qoramollarning turli zotlarida beta-kazein sinteziga javobgar CSN2 genining polimorfizmlarini turli qoramol zotlarida PZR (Polimeraza Zanjiri Reaksiyasi) usulida tahlil qilishning ahamiyati va metodologiyasi ko‘rib chiqilgan. Qoramollarning Bushuyev, Simmental, Shvits zotlaridan 20 tadan qon namunasi olindi va DNK ajratilib, CSN2 geniga PZR o‘tkazildi va 1,5% agaroza gelida PZR mahsulotlarning elektroforez tahlili amalga oshirildi. CSN2 genini amplifikatsiya mahsulotlarning elektroferogrammalarini tahlil qilish natijasida barcha namunada PZR mahsulotlari mavjudligi aniqlandi, PZR mahsulotlarining uzunligi 9000 j. n. tashkil qildi. Shunday qilib, CSN2 genida va uning promoter regionida insertsion-deletsion polimorfizmlar aniqlanmadi. CSN2 genida SNP polimorfizmlarini aniqlash uchun keyingi bosqichda PCR mahsulotlarining sekvenslash amalga oshirish zarur

Anotatsiya: I-TASSER dasturida - oqsil strukturalarini modellashtirish uchun moʻljallangan bo‘lib, ular turli algoritmlarga asoslangan holda oqsilning uch o‘lchamli (3D) strukturasini aniqlashga yordam beradi. I-TASSER - Iterative Threading ASSEmbly Refinement dasturi oqsilning tuzilishini oldindan mavjud strukturaviy shablonlarga asoslangan holda threading - ip o‘tkazish usuli orqali bashorat qiladi.

RasMol dasturi oqsil molekulalarining fazoviy (uch o‘lchamli) tuzilishini vizualizatsiya qilish uchun foydalaniladi. RasMol orqali oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa biologik makromolekulalarning strukturasi chuqur tahlil qilinadi. Dastur Protein Data Bank (PDB) formatidagi fayllar asosida molekulalarning uch o‘lchamli modellari shakllarida ifodalanadi.

Maqolada DREB1b genining bugʻdoy namunalarda nukleotid ketma-ketliklari identifikatsiyasi, shuningdek sekvenirlangan ketma-ketliklar o‘zaro qiyosiy tahlil qilinib, undagi SNP (Single Nucleotide Polymorphism – yagona nukleotid polimorfizmi) hududlarining aniqlanganligi haqida ma’lumotlar bayon etilgan.

Цитогенетик усуллар замонавий тиббиёт, экология ва биотехнология соҳаларида кенг қўлланилади. Улар хромосомалардаги сон ва тузилиш аномалияларини аниқлаш, ирсий ва онкологик касалликларни ташхис қилиш ҳамда атрЦитогенетические методы широко используются в современной медицине, экологии и биотехнологии. Они позволяют выявлять числовые и структурные аномалии хромосом, диагностировать наследственные и онкологические заболевания, оценивать мутагенные эффекты факторов окружающей среды. Молекулярно-цитогенетические технологии, такие как FISH и GISH, имеют особое значение и применяются при отборе и мониторинге изменений генома. В статье обобщены современные подходы к цитогенетическому анализу и их практическое значение.ф-муҳит омилларининг мутаген таъсирини баҳолаш имконини беради. FISH ва GISH каби молекуляр-цитогенетик технологиялар алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, селекция ва геном ўзгаришларини мониторинг қилишда қўлланилади. Ушбу мақолада цитогенетик таҳлилнинг замонавий ёндашувлари ва уларнинг амалий аҳамияти умумлаштирилган.

Jahonda qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talab ortib borayotgan bir paytda, tezpishar, hosildor, tolasining sifati va chiqimi yuqori, shuningdek, kasalliklar, zararkunanda va muhitning salbiy omillariga chidamli g‘o‘za navlarini yaratish hamda nav turlarini ko‘paytirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu yo‘nalishda Gossypium L. turkumiga mansub poliploid turlarining genetik jihatdan boy va noyob bioxilma-xillik manbasi bo‘lgan resurslaridan oqilona foydalanish katta ahamiyatga egadir. G.barbadense L. turi turichi shakllarining morfobiologik va xoʻjalik belgilarining tavsifi keltirilgan.

Ushbu maqolada soyaning Sochilmas navining Genetik-1 navi va Rossiyaning Selekta-302 navi bilan to‘g‘ri va teskari retsiprok duragay o‘simliklarida dukkak soni belgisining irsiylanishini o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari keltirilgan. Soyaning Sochilmas navini Genetik-1 navi bilan chatishtirib olingan retsiprok duragay kombinatsiyalarida bir o‘simlikdagi dukkak soni belgisi asosan yuqori ko‘rsatkichli navning ijobiy dominantligi holatida irsiylanishi aniqlandi.

Abstrakt. Ushbu maqolada Andijon shahrida aniqlangan atmosfera zamburug'larining allergen sporalari bo'yicha birlamchi ma'lumotlar keltirilgan. Bioaerozol zamburug'larining tarqalishiga yordam beradigan mintaqaning iqlimiy va ekologik sharoitlari ko'rib chiqiladi. Aeromikrobiologik tahlil qiymatmetriya usuli yordamida sporalarni mikroskopik identifikatsiyalash orqali o'tkazildi. Shahar havosida eng ko'p uchraydigan allergen potentsiali yuqori bo'lgan zamburug'lar avlodlari aniqlandi. Natijalar allergik kasalliklarning oldini olish uchun atmosferaning qo'ziqorin florasini muntazam ravishda kuzatib borish zarurligini ta'kidlaydi.

INULA GRANDIS UCHUN BIOKLIMATIK MODELLASH NATIJALARI

: Ushbu maqolada O‘zbekiston hududida tarqalgan Leveillula turkumiga mansub un-shudring zamburug‘lari haqida ma’lumot berilgan. Tadqiqot davomida O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika instituti Mikologik gerbariy (TASM) fondida saqlanayotgan ushbu turkumdagi gerbariy namunalari inventarizatsiya qilindi. Ularning nomlari xalqaro mikologik ma’lumotlar bazalari – Index Fungorum va MycoBank asosida aniqlashtirildi hamda zamonaviy ro‘yxati shakllantirildi. Natijada 7 ta tur va 103 ta forma, jami 110 takson aniqlanib, o‘zaro sinonim bo‘lgan taksonlar ajratib ko‘rsatildi. Tadqiqot jarayonida mazkur zamburug‘lar 41 oila, 126 turkum va 188 xo‘jayin o‘simlik turlarida uchrashi aniqlandi. Eng ko‘p uchraydigan xo‘jayin o‘simliklar qatoriga Fabaceae, Compositae, Lamiaceae va Apiaceae oilalari vakillari kiradi.

Ushbu tadqiqotda Oʻrta Osiyo florasidagi Malvales turkumiga toʻliq taksonomik tavsif berilgan. U ikkita asosiy oilani - Malvaceae va Thymelaeaceae-ni aniqlaydi - taxminan 14 avlod va 44 tur bilan ifodalanadi. Tadqiqot ularning turli xil ekologik zonalarda, qurg'oqchil pasttekisliklardan to tog'li hududlargacha tarqalishini ta'kidlab, ularning ekologik moslashuvi va floristik ahamiyatini ta'kidlaydi. Malva va Althaea kabi keng tarqalgan kashshof taksonlarga va Dafne kabi ekologik jihatdan cheklangan avlodlarga alohida e'tibor qaratilgan. Bir nechta turlarning iqtisodiy, dorivor va ekologik ahamiyati, antropogen ta'sir va reliktual yashash joylaridagi roli muhokama qilinadi. Ushbu ish mintaqaning floristik va biogeografik tushunchasiga hissa qo'shadi va davom etayotgan saqlash va raqamli biologik xilma-xillik tashabbuslarini qo'llab-quvvatlaydi.

Ushbu tezisda o‘simlik organizmida fiziologik jarayonlarning integratsiyalashuvi, ya’ni turli tizimlarning o‘zaro bog’liqligi va muvofiqlashtirilgan ishlashi ko‘rib chiqiladi. O‘simliklardagi metabolik, gormonal va morfologik tizimlarning integratsiyasi organizm darajasida qanday kechishi, buning rivojlanishga va atrof-muhit omillariga moslashuvga ta’siri ilmiy asosda yoritiladi.

Antioksidantlar o‘simlik hujayralarida hosil bo‘ladigan erkin radikallar va reaktiv kislorod shakllarining (ROS) zararli ta’sirini bartaraf etishda muhim biologik moddalardir. Ular o‘simliklarning normal fiziologik jarayonlarini saqlab turish, stress sharoitlariga (masalan: qurg‘oqchilik, sho‘rlanish, ekstremal harorat va biotik stress) bardoshliligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada o‘simliklarda antioksidant tizimining asosiy komponentlari — fermentativ (superoksid dismutaza, katalaza, askorbat peroksidaza) va nofermentativ (askorbin kislotasi, glutation, tokoferol) antioksidantlarning vazifalari va ular ishtirokida kechuvchi himoya mexanizmlari tahlil qilinadi. Shuningdek, antioksidantlarning o‘sish, rivojlanish va ildiz hosil bo‘lish jarayonlaridagi fiziologik roli, ularning stressga qarshi adaptatsion strategiyalarni shakllantirishdagi ahamiyati yoritiladi. Maqola antioksidantlar bilan bog‘liq zamonaviy tadqiqotlar natijalariga asoslanadi va ularning qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini oshirishdagi potensial imkoniyatlarini ko‘rsatib beradi.

RasMol uch o'lchovli molekulyar tuzilmalarni ko'rish uchun kuchli, ammo ishlatish uchun qulay dasturdir. U biokimyo, molekulyar biologiya va kimyoda oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa makromolekulalarning fazoviy modellarini tahlil qilish va ifodalash uchun keng qo'llaniladi. RasMolning rivojlanishi 1990-yillarda boshlangan va shundan beri u tadqiqot va ta'lim sohasida muhim vositaga aylandi.

ORF Finder (Open Reading Frame Finder) dasturida ishlash bosqichlarida - DNK ketma-ketligidagi ochiq o‘qish ramkalarini aniqlash orqali oqsil kodlovchi qismlarni topishga yordam beradi. ORF Finder vositasidan foydalanish orqali genetik materialdagi potensial genlarni aniqlash, ularning kodlash imkoniyatini baholash va keyingi bioinformatik tahlillarga tayyorlash mumkin. Ushbu dastur ilmiy tadqiqotlar, ayniqsa genetik tahlil va genom annotatsiyasi sohalarida keng qo‘llaniladi.