№ 4.4 (2025) Zamonaviy biologiyaning dolzarb muammolari va rivojlanish istiqbollari

Maqolada qurg’oqchilikka chidamli bo‘lgan, ko‘kalamzorlashtirishda foydalanilayotgan va vertikal ko‘kalamzorlashtirishga tavsiya etish mumkin bo‘lgan ayrim turlarning tavsifi keltirilgan

Ushbu maqolada Xorazm sharoitida 2024 yil 20 aprelda, havo harorati urug‘lari 10 kun ichida 72%, S. betonicaeflora urug‘lari esa 70% unib chiqdi. Ijobiy haroratlar yig‘indisi +107,3ºS ni tashkil etdi. Umuman o‘rganilgan o‘simliklar urug‘larining unuvchanligi har ikkala ekologik sharoitda ham keskin farq qilmadi. Har ikkala (Laboratoriya va dala) sharoitda ham urug‘larning 70-80% unishi aniqlandi.

Ushbu tezisda isiriq o‘simligining biologik xususiyatlari, tarqalgan hududlari va uning dorivorlik jihatlari yoritilgan. Isiriq qadimdan xalq tabobatida keng qo‘llanilib kelgan bo‘lib, uning tarkibidagi efir moylari, organik kislotalar va boshqa biologik faol moddalar inson salomatligi uchun foydalidir. Tadqiqotda isiriqning yallig‘lanishga qarshi, antiseptik, og‘riq qoldiruvchi va tinchlantiruvchi xususiyatlari haqida ma’lumotlar keltirilib, uni xalq tabobatida va zamonaviy fitoterapiyada qo‘llash imkoniyatlari ko‘rib chiqilgan.

Maqolada O‘zbekiston florasida tarqalgan Colchicum kesselringii Regel ning morfologiyasi va biogeografiyasi to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. Tadqiqot natijasida tur Jizzax, Samarqand, Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo Surxandaryo va Toshkent viloyatlarida tarqalganligi aniqlandi C. kesselringii eng jich populyatsiyalari Jizzax viloyatida (Nurota va Molguzar tizmalarida) joylashgan. Shuningdek, turni tabiat muhofaza qilish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. IUCN Qizil ro‘yxatining toifalari va mezonlariga asoslanib, turning saqlanish holati baholangan.

Andijon viloyati Oʻzbekistonning Fargʻona vodiysi hududida joylashgan boʻlib, bu yerda bahorgi efemeroidlar, jumladan, Gagea minima (Liliaceae) turi keng tarqalgan. Ushbu maqolada aynan Gagea minima turining morfologik belgilariga, ekologik yashash muhitiga va ontogenetik rivojlanish bosqichlariga asoslangan holda uning populyatsiyasidagi ontogenetik spektri tahlil qilinadi. Dala tadqiqotlari 2025-yil bahorida Andijon viloyatining Bo‘ston tumani hududida oʻtkazildi. Tadqiqot davomida tur individlarining ontogenetik holatlari (embrional, yuvenil, immatur, virginil, generativ, senil) boʻyicha nisbiy ulushi aniqlangan. Tahlil natijalari Gagea minima populyatsiyasining barqaror yoki beqaror holatini baholash, shuningdek, tabiiy muhitga moslashuvchanligi va tahdid soluvchi omillarni aniqlashga xizmat qiladi.

Mazkur tezisda Tamarix L. turkumiga mansub o‘simlik turlarining xo‘jalikda va tabiiy ekotizimlarda tutgan o‘rni yoritilgan. Bu turlar yovvoyi sharoitda o‘suvchi, sho‘rlanishga, qurg‘oqchilikka va eroziyaga chidamli o‘simliklar bo‘lib, ular yerdan foydalanish, cho‘l zonalarini rekultivatsiya qilish hamda ko‘kalamzorlashtirishda katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, ular changni ushlovchi, biofiltr va eroziyaga qarshi yashil to‘siq sifatida ekotizimlarda barqarorlikni ta’minlaydi.

Tetradium daniellii (Benn.) T.G.Hartley o‘simliginidan o‘rmonzorlar tashkil etish va Evodiya o‘rmonzorlaridan olingan asal maxsulotlarini tijoratlashtirish imkoniyatlari yuqoriligini hisobga olingan. Urug‘ unuvchanligini orttishida stratifikatsiya usulini qo‘llash va normalarini sinash, introduksiya jarayoni, agrotexnik jarayonlar, asal tarkibini o‘rganish, urug‘dan moy olish va undan farmatsevtik maxsulot olish imkoniyatlarini shakllantirish kabi kelgusidagi rejalar ko‘zda tutilgan ilmiy muammolar qatoriga kiradi. Evodiya asosida “Yashil makon” umummillay loyihasini ijrosini ta’minlash, kelgusida katta miqdorda asal maxsulotini yaratib, oziq-ovqat havfsizligi muammosini hal etishga hissa qo‘shish ko‘zda tutilgan.

Ushbu maqola Farg‘ona vodiysining adir hududlaridagi antropogen bosim va muhit sharoiti ta’sirida Acanthophyllum albidum o‘simligi senopopulyatsiyalarining shakllanishini o‘rganildi. Tadqiqotda o‘simlikning populyatsiya strukturasi, tarqalish xususiyatlari, reproduktiv muvaffaqiyati va ekologik moslashuvi aniqlandi. Antropogen omillar, xususan, yerdan foydalanish, qishloq xo‘jaligi faoliyati senopopulyatsiyalarning o‘zgarishiga olib keladi. Tadqiqot natijalari Acanthophyllum albidum o‘simligini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish bo‘yicha takliflar shakllantirishga xizmat qiladi.

Taraxacum officinale (dorivor qizilbosh) O‘zbekiston hududida keng tarqalgan, ekologik jihatdan moslashuvchan va dorivor xususiyatlarga boy o‘simlikdir. Ushbu tadqiqotda mazkur o‘simlikning morfo-fiziologik va anatomik tuzilishi chuqur o‘rganildi. Ildiz tizimi, poya va urug‘larning morfologiyasi, ularning tarqalish mexanizmlari, ekologik moslashuvchanligi hamda in vitro sharoitida biotexnologik va farmatsevtik ahamiyati ilmiy asosda tahlil qilindi.

Arctium Schmalhausenii (Winkl) Kuntze Asteraceae oilasiga mansub bo‘lgan ko‘p yillik o‘simlik. Schmalgausen arktiumining ayrim bioekologik xususiyatlari va qimmatli xo‘jalik belgilari o‘rganildi va uni tog' hamda tog’ oldi hududlari (adir) sharoitida yangi yem-xashak, asal beruvchi va moyli o‘simlik sifatida madaniylashtirish ustida ishlar borildi.

Maqolada Turkiston tizmasining shimoliy-g‘arbiy qismidagi chuchuk suvli gastropodlarning malakofaunasi, shuningdek, mollyuskalarning ekologik tahlili va balandlik bo‘yicha taqsimlanishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Faunistik va ekologik tahlil shuni ko'rsatadiki, bu hududning chuchuk suv malakofaunasi asosan endemik turlardan tashkil topgan.

Tiniqqanotli kapalaklar tashqi ko‘rinishi asalarilarga o‘xshash, shaffof qanotlarga ega bo‘lgan kapalaklar turi sanaladi. Ular dunyoning turli mintaqalarida keng tarqalgan bo‘lib, hayot tarzi bevosita o‘simliklar bilan trofik bog‘langan. Ushbu oilaga mansub turlarning lichinkalari o‘simliklarning poya va ildizlarini jiddiy zararlab, manzarali daraxtlari hamda qishloq xo‘jaligi uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu tezisda tiniqqanotli kapalaklarning biologiyasi va tarqalishi haqidagi ilmiy adabiyotlarda keltirilgan muhim ma’lumotlar yoritilgan.

Mazkur maqolada kapalaklar turkumiga mansub, Cossidae oilasiga kiruvchi hidli daraxtxo‘r (Cossus cossus L.) zararkunandasi haqida so‘z boradi. Ushbu hasharot Markaziy Osiyoda, xususan O‘zbekistonda keng tarqalgan bo‘lib, ayniqsa terak va tol daraxtlariga jiddiy zarar yetkazadi. Mualliflar 2018–2020 yillarda Andijon, Farg‘ona, Namangan, Toshkent viloyatlarida dala kuzatuvlari o‘tkazib, ushbu zararkunandaning tarqalishi va zarar darajasini baholaganlar. Hidli daraxtxo‘rning biologiyasi, rivojlanish sikli va unga qarshi samarali kurash choralariga oid tavsiyalar keltirilgan.

2022–2025 yillarda Andijon viloyatining Marhamat, Jalaquduq, Xo‘jaobod va Izboskan tumanlarida ninachilar (Odonata) populyatsiyalariga antropogen ta’sir o‘rganildi. Transekt va kvadratura usullari bilan Calopteryx splendens, Ischnura elegans va Enallagma cyathigerum turlari tahlil qilindi. Jalaquduqda Calopteryx splendens soni 4,5 birlik, Marhamatda 3,0, Izboskanda 2,0 bo‘lsa, Xo‘jaobodda Ischnura elegans 4,0 birlikni tashkil etdi. Qamishlarni yoqish va suv ifloslanishi salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ekologik nazorat va yashash joylarini muhofaza qilish tavsiya qilinadi.

: Kanalda olib borilgan tadqiqotlar natijasida 2 turkum, 4 turkumga mansub 8 tur va 2 kenja tur keng tarqalganligi aniqlandi. Aniqlanishicha, Colletopterium bactrianum, Colletopterium cyreum sogdianum, Corbicuila cor, Corbicuila fluminalis kamdan-kam uchraydigan stenabiontlar, Sinanodanta gibba, Sinanodanta ruerorum, Sinanodanta orbcularis, Colletopterium ponderosum volgense, Corbiculina tijani, Corbiculina tigʻi keng tarqalgan. evribionlarning turlari. Tarqalishi boʻyicha toshloq tuproqlarda 20% ga 2 xil, qumloq tuproqlarda 30% ga 3 xil va gil tuproqlarda 50% ga 5 xili borligi aniqlandi.

O‘zbekiston va Markaziy Osiyoda mevali daraxtlar agrotsenozlarida uchraydigan fitoparazit nematodalar faunasi haqida adabiyotlar sharxi keltirilgan. Tadqiqotlar olma, nok, shaftoli, o‘rik, gilos kabi daraxtlar rizosferasida tarqalgan zararli nematodalar (Pratylenchus, Meloidogyne, Xiphinema, Longidorus, Helicotylenchus) va ularning salbiy ta’siriga qaratilgan. Farg‘ona vodiysi, Toshkent, Surxondaryo va boshqa viloyatlar hamda Tojikistonda olib borilgan izlanishlar tahlil qilinadi.

Ushbu tadqiqotning maqsadi Farg‘ona vodiysi hududida Toxocara canis Werner (1782) nematodasining tarqalishi va morfologik xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Tadqiqot natijalari Oltinko‘l, Quva va Izboskan tumanlarida itlarning yuqori zararlanish darajasini ko‘rsatdi. Nematodaning erkak va urg‘ochi vakillarining asosiy morfometrik ko‘rsatkichlari aniqlanib, toksokarozning epizootik holatini baholash uchun ilmiy asos yaratildi.

Pista (Pistacia vera L.) entomokompleksi tarkibini, zararli va foydali hasharotlarning bioekologik xususiyatlarini hamda ularning o‘simlik fiziologiyasiga ta’sirini o‘rganishga qaratilgan. Zararli organizmlarga qarshi ekologik xavfsiz kurash usullari, jumladan, biologik va agrotexnik tadbirlar asosida samarali tavsiyalar ishlab chiqarish. Olingan natijalar asosida pista plantatsiyalarining hosildorligini oshirish va zararli hasharotlarning iqtisodiy zarar yetkazish darajasini pasaytirishga xizmat qiladigan ma’lumotlar bilan yoritilgan.

Sudralib yuruvchilar quruqlikdagi umurtqali hayvonlarning eng qadimgi guruhlari bo'lib, juda keng tarqalgan, ammo kam e'tiborga olingan va etarlicha o'rganilmagan. Bu hayvonlarning ekotizim va inson hayotidagi roli katta va xilma-xildir. Ular juda ko'p turli xil umurtqasiz hayvonlarni, shu jumladan "zararkunandalar" ni iste'mol qiladilar va o'zlari ko'plab qushlar va hayvonlar uchun oziq-ovqat bo'lib xizmat qiladi.

Ushbu maqolada муҳим афидофаглар (Aphidius ervi, Lysiphlebus fabarum, Aphelinus mali)ning morfologiyasi, iqlimga moslashuvi va zararkunanda populyatsiyasini pasaytirish tajribalari tahlil qilingan. Ekotizimga zarar yetkazmay, foydali entomofaunani asrash va insektitsid iste’molini kamaytirish imkoniyati bilan ahamiyatli. Bu metod an’anaviy insektitsidlar o‘rniga ekologik xavfsiz va samarali tanlov sanaladi. O‘zbekiston sharoitida ham ommaviy tatbiq etish istiqbolli ekani ta’kidlangan.

Ushbu maqolada shiralar polimorfizmining (qanotli va qanotsiz morflar, jinsiy va partenogenetik avlodlar) entomofaglar (xonqizi, sirfida, chrysopalar) ta’sirida shakllanish jarayoni yoritiladi. Farg‘ona vodiysi sharoitida mazkur fenotipik o‘zgarishlarning genetik va ekologik omillari, zararkunandalar tarqalishi hamda biokurash choralariga ta’siri tahlil qilinadi. Polimorfizmning evolyutsion ahamiyati va urg‘ochi shiraning avlod fenotipini boshqarish roli ko‘rib chiqiladi.

Ushbu maqolada Farg‘ona vodiysida Erebidae oilasiga mansub kapalaklarning invaziv tarqalishi, polifaglik xususiyatlari hamda qishloq xo‘jaligi va tabiiy ekotizimlarga keltiradigan zararlari o‘rganilgan. Tadqiqot davomida Lymantria dispar, Euproctis chrysorrhoea, Hyphantria cunea kabi turlar eng zararli zararkunanda sifatida qayd etilib, ularning fenologik ko‘rsatkichlari hamda tez ko‘payish omillari tahlil qilindi.

Ushbu maqolada terak bargxo‘ri (Chrysomela populi Linnaeus, 1758) ning Farg‘ona vodiysi sharoitidagi tarqalishi, biologik rivojlanish bosqichlari va populyatsiya dinamikasi o‘rganildi. Entomologik kuzatuvlar davomida bu zararkunanda yiliga bir necha avlod beradi, lichinka va imago holatlarida barglarga sezilarli zarar yetkazadi. Ch. populi ning rivojlanishiga iqlim sharoitlari, fitotsenoz turi va agrotexnik omillar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Maqolada zararkunandaning fenologik xususiyatlari, morfologik belgilari va qishlov davri to‘g‘risida aniq ma’lumotlar keltirildi. Integratsiyalashgan kurash choralarini ishlab chiqishda bu ma’lumotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot natijalari Farg‘ona vodiysida terak plantatsiyalarini muhofaza qilishda zarur bo‘lgan ekologik va amaliy asoslarni shakllantiradi.

Mazkur maqolada Farg‘ona vodiysida yashovchi shiralar (Aphididae) populyatsiyalarida kuzatiladigan fiziologik polimorfizm (qanotli va qanotsiz shakllar, jinsiy va partenogenetik avlodlar, hayot sikllarining turlicha namoyon bo‘lishi)ning sabablari, mexanizmlari va evolyutsion ahamiyati tahlil qilingan. Mualliflar dalada kuzatuvlar, laboratoriya tajribalari hamda molekulyar tadqiqot usullaridan foydalangan holda shiralarning yuqori moslashuvchanlik imkoniyatlari, ya’ni bir xil genotipda turli fenotiplar hosil bo‘lishini ta’minlaydigan asosiy omillarni aniqlashga intilgan.

Ushbu maqolada katta qora archa shirasi (Cinara piceae Panzer, 1800) turining Farg‘ona vodiysi sharoitidagi ekologik xususiyatlari va oziqlanish spektri o‘rganildi. Tadqiqotlar davomida ushbu shira asosan Picea abies, P. tianschanica va P. schrenkiana daraxtlarida keng tarqalganligi, Pinus va Juniperus turlarida esa kamroq uchrashi aniqlangan. C.piceae koloniya hosil qilgan joylarda daraxtlarning fotosintez faoliyati pasayadi va o‘sish sur’ati susayadi.