Тасаввуф маънавий мероси бутун ислом олами халқларининг муштарак маънавий мероси саналади. Қолаверса, бу маънавий мерос бутун инсониятники ҳисобланади. Бугунги глобализация даврида кичик миллий маданиятларнинг қудратли давлатлар ва йирик маданиятларнинг кучли таъсири остида қолиб кетаётган пайтда, 1200 йилдан буён жаҳон цивилизациясининг ривожига улкан ҳисса бўлиб қўшилган суфизм таълимотини илмий жиҳатдан ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади. Тасаввуф – бу минтақа халқларининг тарихий борлиғи, фалсафий ва бадиий тафаккур тарзи сифатида қадрлидир. Ҳеч кимга сир эмас, бугунги давр инсони маънавий қашшоқлик ва руҳий инқироздан азият чекиб келмоқда. Тасаввуфга ўхшаган маънавий ва фалсафий таълимотлар айнан ана шундай инқирозлар учун ўзига хос ваксинадир. Тасаввуф тарихи ва фалсафаси бўйича шу пайтгача жаҳон олимлари томонидан амалга оширилган ишлар денгиздан томчидай гап. Бу ҳали ишнинг бошлани- ши, холос. Бу борада амалга ошириладиган ишлар ҳали кўп, бу соҳадаги арзигулик тадқиқотлар ҳали олдинда. Шундай экан, бу диний, фалсафий, ахлоқий ва эстетик таълимотни халқларимизнинг муштарак мероси сифатида биргаликда ўрганиш, тадқиқ этиш ва жаҳон илмий жамоатчилигига кўрсатиш ижобий натижалар бериши табиий.
Ушбу мақолада шартномавий муносабатларда маънавий зиённи қоплашнинг ўзига хос хусусиятлари ўрганилган. Бу йўналишдаги қонунларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар берилган. Фуқаролар тузадиган ҳар қандай шартнома шартларини бажармаслик оқибатида унга нафақат моддий зарар балки маънавий зиён ҳам етказилиши мумкин деган хулосага келинган.
Бугунги кунда мамлакатимизнинг барча соҳаларида, хусусан илм-фан, маданият, таълим соҳасидаги ислоҳотлар, кенг кўламли демократик ўзгаришлар орқали янгиланаётган Узбекистан, ўз олдига Учинчи Ренессанс - ижтимоий-иқтисодий, маънавий-маданий юксалиш пойдеворини яратишни мақсад қилиб қўйди. Узбекистон Республикаси Президента Ш.М. Мирзиёев Уқитувчи ва мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида Учинчи Ренессанснинг мазмун-моҳиятига эътибор қаратиб: “Тарихга назар солсак, Буюк ипак йўлининг чорраҳасида жойлашган она заминимиз азалдан юксак цивилизация ва маданият ўчоқларидан бири бўлганини кўрамиз. Халқимизнинг бой илмий-маданий мероси, тошга муҳрланган қадимий ёзувлар, бебаҳо меъморий обидалар, нодир қўлёзмалар, турли осори атиқалар давлатчилик тарихимизнинг уч минг йиллик теран илдизларидан далолат беради” [1], - деб таъкидлади. Шунингдек бой маънавий меросимизни тадқиқ этиш методологииясини ишлаб чиқиш ҳамда унинг мазмун моҳиятини халқимизга, айниқса ёшларга тушунарли тилда етказиб бериш масалаларига алоҳида эътибор қаратди.
Мақолада меҳнат муносабатларида ходимга етказилган маънавий зиённи қоплаш тартиби ва асослари ўрганилган. Ходимнинг меҳнат билан боғлиқ ҳар қандай ҳуқуқлари бузилиши оқибатида унга маънавий зиён етказилиши мумкин. Мавзуни ўрганиш натижаси бўйича бу йўналишдаги қонунларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар берилган.
Ҳар бир миллатнинг маънавий меросига алломаларнинг қўлёзма-асарларида келтирилган панд-насиҳатлар, ўгитлар, шеърлар ва ҳикоятлар киради. Сўнгги йилларда ўрганилиши, тадқиқ қилиниши ва тарғиботи муҳим бўлган илмий ва маънавий меросга, қадимги қўлёзмаларга, асарларга қизиқиш ортиб бормоқда. Ўрта Осиёдаги IX — XII асрларга оид қўлёзмаларни излаб топиш, қаерда сақланиши, уларни тадқиқ қилиш, нашр этиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Ислом мафкураси билан суғорилган, маданият гуллаб-яшнаган, турли соҳаларга аталган машҳур асарларнинг аксарияти айни шу даврга оид бўлиб, шулардан бири кўҳна Хоразм заминида туғилган аллома Махмуд Замахшарийнинг араб тилида ёзилган “Робийъ ул-аброр ва нусус ул-ахбор” (“Яхшилар баҳори ва хабарлар изҳори”) асари қўлёзма асаридир. Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институти ва Ўзбекистон Мусулмонлар идораси кутубхонасидаги икки нусхаси тўғрисида маълумот берилади ва улар орасидаги фарқлар кўрсатилади. Қўлёзмалардаги мавжуд бобларнинг таркибий қисми юзасидан фарқи аниқланади. Мақолада “Робийъ ул-аброр ва нусус улахбор” асарининг бугунги кундаги аҳамияти ҳақида сўз юритилади. Бу асар аллома Махмуд Замахшарийнинг бошқа асарларидан тубдан фарқ қилиб, жамиятдаги ҳам табиий, ҳам ижтимоий, ҳам сиёсий, ҳам маънавий ҳодисаларни ўзида қамраб олган йирик асардир. Асарнинг яна бир жиҳати шундаки, аллома мазкур асарни ўзидан олдин ўтган пайғамбарлар, саҳобалар ва замондоши бўлган обидлар, амирлар ва халифаларни айтган сўзларини жамлаган ҳолда тасниф этган.
Ушбу мақола IX аср араб тарихчиси ва географи Ал-Яъқубийнинг учинчи, кам ўрганилган “Мушакалат ан-нас ли заманиҳим” асарини таҳлил қилиш асосида янги қирраларини очиб беради. Мақолада ушбу рисола социологик нуқтаи назардан кўриб чиқилади. Ал-Яъқубий, мусулмон жамиятидаги барча одамлар халифаларига эргашган, унинг феъл-атвори ва одоб-ахлоқига тақлид қилган, деган тезисга асосланиб, уммавийлар ва илк аббосийлар даврида мусулмон жамиятининг таназзулга учраш сабабларини кўрсатишга ҳаракат қилган. У жамиятни ахлоқий ва маънавий таназзулининг асосий сабабини халифаларнинг ахлоқлари бузилишида кўради. Халифаларнинг маънавий ва ахлоқий сифатлари ва одатлари рисоланинг матнидан кўринади, зодагонлар ҳам, оддий одамлар ҳам уларга тақлид қилганлар, деб таъкидлайди. Шундай қилиб, Ал-Яъқубийнинг фикрига кўра, мусулмон жамиятининг сифати бевосита унинг раҳбарига боғлиқ. Халифа ўзининг ахлоқий ва маънавий фазилатлари билан “амир ул-муъминийн” образига мос келар эди, шунинг учун жамият аъзолари солиҳ мусулмонларнинг қиёфаларига мос келдилар. Рисола Ал-Яъқубий дунёқарашининг янги қирраларини, унинг адолатли, одил мусулмон жамиятига бўлган қарашларини очиб беради. Ушбу рисолани таҳлил қилиш натижасида Ал-Яъқубий ижодининг янги томони – социология кашф этилди. Бир қарашда Ал-Яъқубийнинг мусулмон жамиятининг ривожланиш сабабларини аниқлашга уриниши жуда оддий кўриниши мумкин. Бироқ, бу асар “одамларни ўз даврига мослаштириш” ва “аҳолининг ўз ҳукмдорларига тақлид қилиш” тезислари орқали кундалик ҳаётда, шунингдек, уларнинг ахлоқий фазилатларини тавсифлаш, фикримизча, ўрта асрлар араб тилидаги социологик йўналишдаги асарнинг биринчи намунасидир. Мақоладан келиб чиқадики, Ал-Яъқубийнинг “одамларнинг ўз даврига мослашиши” тезислари ва мисолларини чуқурроқ кўриб чиқиш керак. Ислом халифаларининг (ҳукмдорларининг) “халифалар” ва “шоҳлар” тоифаларига бўлиниши, муаллифнинг рисолага берган кириш қисмидан кўриниб турибдики, бу мақолада берилган кўплаб мисолларда намоён бўлган. Рисола мазмунидан маълум бўладики, муаллиф биринчи тўртта солиҳ халифаларни “халифалар” деб атаган, улар орасида ажралиб турадиган Усмон ибн Аффан, унинг тавсифига кўра, аввалги икки халифа Абу Бакр ва Умар ибн ал-Хаттобнинг аскетизмидан ва камтарлигидан маҳрум бўлган. Ислом “шоҳлари” – булар, муаллиф фикрича, Умайя ва Аббосий сулолалари халифаларини назарда тутади. Шундай қилиб, рисоланинг асосий сюжети солиҳ мусулмон жамиятини унинг “бузуқ” шаклига (Ал-Яъкубийга кўра) қарама-қарши қўйиш концепциясига асосланган.
Ушбу мақолада МДҲ давлатлари қонунчилигида маънавий зиённи қоплашни назарла тутувчи нормалари ўрганилган, қиёсий таҳлил қилинган ва мавжуд айрим камчиликларни бартараф этиш учун таклифлар берилган.
Илмий мақолада глобаллашув шароитида мафкуравий таҳдидлар ва маънавий хуружларнинг олдини олиш, “оммавий маданият”га қарши курашиш тизимлари баён қилинган.Бугунги кунда,замонавий билимолган, илғор касб-ҳунарларни, инновацион технологияларни, хорижий тилларни пухта эгаллаган ўғил – қизларимизга, миллий ва умуминсоний қадриятларни яхши билишга, янгича дунёқарашли шахслар бўлиб вояга етишларига алоҳида эътибор берилаётгани, ёшларни маълум мақсад атрофида бирлаштирувчи миллий ғоянинг ўрни, миллат тақдири, Ватан равнақи, юрт фаровонлиги йўлидаги, ҳаракатлантирувчи кучи ёшларнинг маънавиятида алоҳида аҳамият касб этиши ёритилган.
Тиббиётимиз ривожланиб, янги ўзгаришлар содир бўлаётган бир даврда китобхонлар, ўқувчилар, тиббиёт олий ўқув юртлари талабаларининг китобга бўлган қизиқишларини ошириш, инсон саломатлиги, соғлом турмуш тарзи, маънавий ҳамда маърифий етукликни юқори поғонага кўтариш асосий вазифаларимиздан бўлиб ҳисобланади. Таниқли адиб ва публицист Зоир Мамажоновнинг “Гулхан атрофида ўтирганлар” қиссаси ҳар бир давр учун долзарблигини йўқотмайди, чунки унда инсон саломатлиги посбонлари бўлмиш шифокорларнинг маънавий қиёфаси, одоб ахлоқи, жамият ва ҳар бир инсон учун нақадар муҳимлиги тилга олинади.
Ушбу мақола олий таълим тизимида ёшларнинг фуқаролик фаоллигини шакллантириш оила ва маҳалланинг ўрни масаласини тизимли-функционал ёндашув асосида ўрганиш таълим тизимида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг амалий аҳамиятини ёритишда, таълим сифати ва самарадорлигига эришиш механизмларини тадқиқ этишда манба сифатида фойдали бўлиши мумкин. Бугунги талаба ёшлар эртанги кунда мамлакатимиз олдида турган улуғвор вазифаларни амалга оширишга тайёрланаётган кишилардир. Бинобарин, талаба меҳнати ўзининг алоҳида хусусиятларига эга бўлган ақлий меҳнат экан, демак бу меҳнат аъло ўқишда, илмий фаолиятда ва фан асосларини ижодий ўзлаштиришда ўз ифодасини топади. Бу эса талаба ёшларнинг профессионал фаолиятидир. Жамиятимиз ривожининг ҳозирги босқичида ёшларнинг маънавий соҳадаги фаоллиги уларнинг ўз актив ҳаётий позициясини онгли ва ижодий равишда амалга оширишидан иборатдир. Бундай позиция- юртимизда озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт қуриши сиёсатининг моҳиятини билишни, ижтимоий ҳодисаларга теран муносабатни, жамият тараққиётининг устувор вазифаларини чуқур ўрганишни, яъни назария билан амалиётни моҳирона қўшиб олиб боришни, меҳнатга фаол муносабатни, юксак эътиқод ва ахлоқий фазилатларни намоён этишни англатади
Ҳар қандай мамлакатнинг интеллектуал салоҳияти унда яшаётган халқнинг маънавий баркамоллигида намоён бўлади, маънавий баркамоллик эса таълим жараёнида шаклланади. Дунёнинг барча давлатларида жамият тараққиётининг муҳим омили сифатида баркамол шахе тарбиясига алоҳида эътибор қаратилган ва шу нуқтаи назардан мамлакатдаги сиёсий тизим, ижтимоий муносабатлар, миллий ва сиёсий менталитет таъсирида таълим моделлари шаклланган. Хусусан, АҚШ, Япония, Хитой, Корея, Нидерландия, Дания ва бошқа давлатларда таълим тизимининг барқарорлиги иқтисодий барқарорликнинг кафолоти хисобланган ва шу боис,қадимги илдизларга эта бўлган миллий таълим тизими анъаналаридан воз кечмаган ҳолда, даврнинг руҳига мослашиш, таълим тизимининг янги стандартларини яратишда халқаро тажрибага таянишга алоҳида эътибор қаратганлар.
Мақолада Насриддин Тусийнинг “Ахлоқи Тусий” асари фассларида илгари сурилган ғоялар – маънавий ахлоқ, ақл, яхшилик, комиллик, бахт-саодатга элитувчилиги, нафснинг эса тури ва зарарлари ҳақида мулоҳазалар келтирилади.
Туркий халқлар фойдаланадиган алифболар ҳар доим тадқиқотчилар томонидан катта изланишлар мавзуси бўлиб келган. Тарихда турклар кўплаб алифболардан фойдаланишган ва бу алифболарнинг қабул қилиниши кўплаб омилларга боғлиқ эди. Қадимги даврлардан бери туркий халқларнинг яхлитлиги, уларнинг ҳудуди, тили, алифбоси ва кўплаб моддий ва маънавий қадриятлар ўзгаргани бежиз эмас. Катта қарама-қаршиликларга тўла бўлган ушбу воқеаларнинг чуқур илдизлари урушлар, қирғинлар ва йўқотишларга олиб келди. Шунга қарамай, туркийзабон халқлар ўзларининг миллий ва маънавий қадриятлари асосини ташкил этувчи хусусиятларни доимо сақлаб келмоқдалар ва авлоддан-авлодга ўтказиб келмоқдалар. Н.И. Илминский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е. Алекторов, А.В. Василев каби шарқшунослар томонидан нашр этилган қозоқ халқ адабиёти намуналарининг аксарияти кирилл алифбосида нашр этилган; Машҳур қозоқ маорифи Ибраи Алтинсарининг кирилл алифбосидаги дарсликлари 1870-йилларда нашр этилган. Қозоқ ёзма тилининг биринчи асарлари Қозон, Оренбург, Уфа, Троитск ва Санкт-Петербургда нашр этилган. Йигирманчи асрнинг биринчи ярмигача бу асарлар туркий дунёнинг умумий ёзув тизими бўлган араб алифбосида нашр этилди. Араб алифбосида қозоқ-турк тилидаги матнлар нашр этилаётганда, қозоқлар томонидан кирилл алифбосини ўрганиш ва ушбу алифбони ёйиш учун 1860-йилларда қозоқлар учун кирилл алифбосидаги китоблар ҳам нашр этилди. Бугунги кунда СССР парчаланганидан кейин мустақилликка эришган туркийзабон республикалардан бири бўлган Қозоғистоннинг умумий турк алифбосига ўтиши энг зиддиятли масалалардан бири. Алифбо учун кураш Ўрта Осиё ва Қозоғистонда чуқур тарихий илдизларга эга. Ушбу тадқиқот мақоласида биз Қозоғистонда алифбо бўйича кураш ҳақида кенг маълумот беришга ҳаракат қиламиз.
Ҳозирги кунда мамлакатимизда демократии қуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо этишга доир амалга оширилаётган ислоҳотларнинг натижалари фуқароларнинг бу жараёнларда фаол иштирок этишлари баробарида давлат бошқаруви тизимидаги раҳбар кадрларнинг хам бошқарувчилик салохияти билан узвий боғлиқ эканлиги давлат сиёсатининг устувор йўналишларини бслгилаб бсрди. Шунингдек, мамлакатдаги сиёсийэлитанингжамият ва давлат тузил мал аридаги фаолиятининг қандай характер касб этиши ҳам кўп жиҳатдан кадрлар сиёсатини ишлаб чиқилиши, шунингдек, унинг нечоғлик халқчиллик тамойилларига таянганлиги билан боғлик холда ривожланади. Бунинг сабаби кабул қилинадиган қарорлар ва Олий Мажлис томонидан қабул қилинган конунлар миллионлаб инсонлар тақдирига бевосита таъсир этиб, халкнинг бунёдкорлик сифатларининг юксалишига шарт лшароитлар яратиши ёки турли беқарорликларни келтириб чиқариши мумкин.
Ҳар бир халқ миллий ўзлигининг шаклланиши аввало, ўз маънавий қадриятларини англашдан бошланади. Шарқ халқларининг маънавий мероси эса азалдан ахлоқий қадриятлар билан йўғрилгандир. Таниқли қомусий олим, мутафаккир, шоир Умар Хайём ўзининг ноёб ижоди туфайли нафақат Ислом оламининг, балки бутун жаҳон цивилизациясининг ривожланишига
катта таъсир кўрсатган Шарқ ренессансининг асл дурдоналаридан бирига айланди.
Умар Хайём рубоийларини ва унда ўз аксини топган мутафаккир дунёқараши билан
халқимизни таништиришда таржимон ва Умар Хайём ижодининг билимдони шарқшунос
олим Шоислом Шомуҳамедовнинг хизматлари муҳим аҳамиятга эга. Деярли минг йил ўтган бўлса-да, Умар Хайём ижоди олимлар, файласуфлар ва шеърият ихлосмандлари орасида катта қизиқиш уйғотиб келмоқда. Бугунги кунда ҳам бизнинг замондошларимиз орасида мутафаккир ижоди ихлосмандлари, уни чуқур ўрганиш мақсадида илмий тадқиқ этишга қизиқиш билдирган файласуф,
адабиётшунос, тилшунос изланувчилар кўплаб топилади. Бу соҳада устоз Шоислом Шомуҳамедов ёзиб қолдирган асарлари биз учун ва биздан кейинги авлодлар учун муҳим илмий манба бўлиб хизмат қилади.
Жаҳон кутубхоналари, музейлари ва архивларида сақланаётган қўлёзмалар цивилизацияларнинг кўп асрлик тарихини акс эттириб, ўзининг фалсафий ва диний аҳамияти билан ҳам ўзига жалб этади. Жаҳон маданий меросининг бир қисми бўлган туркий-ислом маданияти илм-фан тарихига катта ҳисса қўшган. Шу муносабат билан мусулмон қўлёзмаларининг фалсафий-диний, ахлоқий ва эстетик қадриятларини очиб бериш ва уларни тадқиқотга жалб этиш долзарб бўлиб туюлади.
Туркий халқлар томонидан яратилган қўлёзма асарлар хаттотлик, миниатюра ва безак
намуналарига бой. Мукаммал канселярия воситаларидан фойдаланган ҳолда ёзилган
қўлёзма китобларда миниатюра, безак ва тазхиблар, безакларнинг нафислик даражаси
айниқса юқори бўлиб, шарқона услубда ясалган жиловнинг умумий гўзаллигини оширган. Бугунги кунда бу асарлар нафақат илмий нуқтаи назардан ўрганилмоқда, балки
ўтмишнинг маънавий мероси бўлиб, музей ёдгорликлари сифатида сақланиб келмоқда.
Илмий-тадқиқот ишларидан келиб чиққан ҳолда шуни таъкидлаш керакки, мавзу илмий-
назарий, фалсафий ва диний аҳамиятга эга бўлиб, жаҳон архивларида кўп асрлик тарихга оид қимматли маънавий мероснинг сақланишидан далолат беради. Ушбу мақола туркий-ислом қўлёзмалари санъатининг фалсафий, диний, ахлоқий ва эстетик қадриятларини ўрганишга бағишланган. Кириш қисмида мавзунинг долзарблиги
кенг талқин қилинади. Сўнгра муаллиф туркий ва бошқа алломаларнинг ислом маданияти таъсирида яратган асарларини тарихий манбалар ва шу мавзуга оид қўлёзма китобларда ўрганади. Тадқиқот ишининг якуний қисмида мавзунинг илмий янгилиги
умумлаштирилади, асосий илмий натижалар мақолада акс эттирилади. Мақолада тадқиқотдан келиб чиқадиган асосий хулосалар ва қоидалар ҳам келтирилган.
Мамлакатимизнинг мустақил тараққиёт йўлига чиқиши ҳаётимизнинг барча яъни ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва маънавий соҳаларида улкан ўзгаришларни амалга оширишга замин бўлди.
Ушбу мақола киши исмларининг ўзбек тили луғавий бойлигининг таркибий қисми эканлиги, бу исмлар ўзбек халқининг улкан маданий ва маънавий қадриятининг ажойиб дурдо-наларидан биридир. Чунки бу исмларда халқимиз босиб ўтган машаққатли ва зиддиятли тарихий йўл, кенг халқ оммасининг турли-туман орзу-умидлари, армонлари, фалсафий, диний, маънавий-ахлоқий, тарбиявий-эстетик қарашлари, эътиқодлари, ўзига хос одат ва расм-русумлари, инсонга бўлган ҳурмат эҳтироми, фарзандига қаратилган муҳаббати ўз ифодасини топган. Исм қўйилиши эстетик ва этик тамойиллар, исм танловчиларнинг орзу-истаклари, расмрусумлари, диний эътиқод, дунёқараши, миллий хусусият ва бошқаларга боғлиқ. Ўзбек оилаларида исм қўйишда ижтимоий шарт-шароитлар, ота-онанинг ижтимоий-синфий табақаси, хўжалик фаолияти ҳам маълум аҳамиятга эга бўлган. Маълумки, ўзбек тилидаги аксарият исмларни араб тилидан кирган исмлар ташкил этади. Улар араб тилидаги сифатдошдан, масдар – ҳаракат номи ҳамда изофа бирикмали отлардан иборат. Бундан ташқари, ўзбек тилида ажнабий тилдан кирган араблашган отлар ҳам бор. Айниқса, фарзандларга ном қўйилаётганда уларни асл шаклидагига мос тарзда имловий, фонетик ва сематик жиҳатларини эътиборга олиб қўйиш ҳам этик, ҳам эстетик жиҳатдан катта аҳамиятга эга.
Миллий адабий меросни қўлёзма ва тошбосма манбалар ҳамда архив ҳужжатлари асосида ҳар тарафлама чуқур ўрганиш, илмий тадқиқ этиш, ундан жамият маънавиятини юксалтириш йўлида фойдаланиш бугунги кунда адабиётшуносликнинг ҳар қачонгидан ҳам долзарб вазифаларидан бирига айланди. Зеро, “Бирон-бир жамият маънавий имкониятларини, одамлар онгида маънавий ва ахлоқий қадриятларни ривожлантирмай ҳамда мустаҳкамламай туриб ўз истиқболини тасаввур эта олмайди”.
Бугун, айниқса, XIX аср охири XX аср бошларидаги адабий жараённи, бу даврда яшаб фаолият кўрсатган, миллатни юксак маданият ва маърифатга тарғиб этган маърифатпарвар ижодкорлар меросини ўрганиш айрича аҳамиятга эга. Бинобарин, “...жамият тараққиётининг асоси, уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қоладиган ягона куч – маърифатдир. Асримиз бошида Туркистонда кечган воқеаларни бир эсланг. Нега бу ўлкада ўша йиллари маърифатчилик ҳаракати ҳар қачонгидан ҳам кучайиб кетди? Негаки, чор Россияси асоратига тушиб қолиб, буткул таназзулга юз тутган ўлкани уйғотишга, халқнинг кўзини очишга фақат маърифат орқалигина эришиш мумкин эди”
Шу жиҳатдан, миллий уйғониш даври ўзбек адабиётининг йирик намояндаси, шоир ва адиб, адабиётшунос ва мутаржим, муаррих ва этнограф сифатида ўзидан бой мерос қолдирган, хаттотлик ва журналистик фаолияти билан миллий маънавият ривожига улкан ҳисса қўшган, замонасининг машҳур табиб-ҳакимларидан бири сифатида эл дардига малҳам бўлган серқирра истеъдод соҳиби Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат ижодиётини, айниқса, шоир ҳаётининг ўн саккиз йили кечган хориждаги даврини илк манбалар асосида тадқиқ этиш муҳим аҳамиятга эга.
Фурқатшуносликда шоир ҳаёти ва ижодий фаолиятининг хориждаги даври ҳақида мулоҳаза билдирилган тадқиқотлар муайян даражада мавжуд. Шунга қарамай, уларни таҳлил этиш натижалари бу борада қилиниши зарур бўлган ишлар кўп эканлигини кўрсатади.
Бу ҳақдаги энг дастлабки маълумот Исмоилбек Гаспрали муҳаррирлигида нашр этилган “Таржимон” газетасининг 1896 йил 18 август 32-сонида учрайди. Газетадаги “Кошғар” сарлавҳали хабар-мақолада Фурқат машҳур ўзбек шоири ва сайёҳи сифатида эътироф этилади. Унинг Ёркент маданий ҳаёти ҳақидаги публицистик мақоласи хусусида мулоҳаза юритилади. Хабар-мақола, жадид матбуотининг Фурқат ижодига муносабатини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
XX аср бошида Оренбургда нашр этилган “Шўро” журнали ва унинг Туркистон жадидчилик ҳаракатида тутган мавқеи мутахассисларга аён. Мазкур журналнинг 1909 йил 1-сонидаёқ Фурқатнинг “Мухаммас Муҳаммад Худоёрхон тилидан” асари тўла ҳолда эълон қилиниши шоир ижодиётига жадид мутафаккирларининг катта қизиқиш билан қараганлигини кўрсатувчи яна бир муҳим далилдир
Шу пайтгача Фурқатнинг чет эллардаги ҳаёти ва ижоди у ёки бу даражада тадқиқ этилган бир қанча мақолалар тўпламлари 5 , рисолалар 6 , танқидий-биографик очерк 7 , услубий қўлланма 8 ҳамда монографик асарлар 9 яратилди. Мазкур тадқиқотларда Фурқат ҳаёти ва ижодий фаолиятининг хориждаги даврини ўрганиш жиҳатидан муайян ютуқлар қўлга киритилди. Бизнингча, уларда эришилган илмий натижаларни қуйидагича тасниф этиш мумкин:
1. Ўша пайтдаги сафар йўллари йўналиши асосида Фурқатнинг чет элларга қилган саёҳати маршрути белгиланди 10 .
2. Шоирнинг хориждаги ҳаёти ва ижодий фаолиятига оид янги манбалар аниқланиб, илмий муомалага киритилди, тадқиқ ва таҳлил этилди 11 .
3. Фурқат чет элларда ёзган бир қанча асарларнинг илмий таҳлили амалга оширилди 12 .
4. Шоирнинг хорижга кетиш ва юртга қайта олмаслик сабаблари ҳақида турлича мулоҳазалар билдирилди.
Кўриниб турибдики, адабиётшуносликда Фурқат ҳаёти ва ижодининг хориждаги даврини илмий ўрганиш борасида муайян ютуқлар қўлга киритилган. Лекин, мазкур тадқиқотларнинг аксарияти учун, хусусан, шўро замонида яратилган илмий ишлар учун хос бўлган, яққол кўзга ташланиб турадиган ва асл моҳиятга кўпда мувофиқ келавермайдиган бир хусусиятни ҳам айтмасликнинг иложи йўқ. Бу ҳам бўлса, деярли ҳар бир шеър, ҳар бир асар талқинида коммунистик мафкура талаблари асосидаги ёндашувнинг, шоирни ўзи яшаб турган тузумдан норози, жабрдийда қилиб кўрсатишга, уни сунъий равишда динга, диндорларга қарши қўйишга уринишнинг очиқ сезилиб туришидир. Шунинг ўзиёқ бу асарларни янгича тафаккур асосида қайта баҳолаш, уларни биринчи навбатда бадиият намунаси сифатида тадқиқ этиш ва адабиётимиз тарихида тутган ўрнини белгилаш нечоғлик долзарб вазифалардан эканлигини кўрсатади.
Мазкур тадқиқотларда эришилган илмий натижаларни заррача камситмаган ҳолда, таъкидлаш жоизки, уларда Фурқат ҳаёти ва ижодининг хориждаги даврини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга бўлган қуйидаги масалалар етарлича ўрганилмаган:
1. Фурқатнинг хорижга кетиш ва юртга қайта олмаслик сабаблари.
2. Шоирнинг чор Россияси мустамлака сиёсатига муносабати.
3. Фурқатнинг хорижда ёзилган айрим асарларининг илмий таҳлили (Масалан, “Қавоиди Чин ва умуроти сиёсий”, “Рус аскарлари таърифида”, “Масарратнома” ва ҳ.қ.).
4. Шоирнинг ҳар бир хорижий мамлакатда қанча муддат бўлганлиги.
5. Фурқатнинг чет элларда ёзган асарлари матний тадқиқи.
Қуйидаги масалалар эса мутлақо ўрганилган эмас:
1. Фурқатнинг Араб мамлакатларида яшаган даврида яратилган диний-маърифий мавзудаги асарлари (“Ҳажнома” ва шу йўналишдаги шеърлари);
2. Хорижда ёзган асарларининг илк манбалар билан муқоясаси;
3. Шоир ҳаёти ва ижодига чет эллик олимларнинг муносабати;
4. Фурқат асарларининг хориждаги нашрлари таҳлили.
Ушбу илмий иш мавзуси мазкур муаммоларни ечиш йўлидаги интилиш эканлиги билан ҳам долзарб ҳисобланади.
Мақолада конституциянинг моҳиятини англашнинг методологик масалалари тахлил этилган. Унинг сиёсий-ҳуқуқий ҳусусиятлари ва белгиларининг илмий таснифи берилган. Асосий қонуннинг маънавий салоҳияти очиб берилган, Конституцияни теран ўрганиш бўйича ташаббусли таклифлар илгари сурилган.