Замонавий араб ва ўзбек адабиётининг кўзга кўринган вакиллари Ғада асСамман ва Зулфия Қуролбой қизи ижодида ҳозирги кун адабиётшунослик майдонида ўта долзарб бўлиб бораётган психологик тасвир ва услуб йўналиши кенг китобхонлар оммаси ҳамда адабиётшунослар томонидан алоҳида диққат-эътибор марказида бўлиб келмоқда. Бу икки адибанинг насри, хусусан, ҳикоячилиги турли ижтимоий-сиёсий вазиятлар муҳити ва воқелигида яратилганлиги билан характерлидир. Мазкур мақолада Ғада
асСамман ҳамда Зулфия Қуролбой қизи ҳикояларида психологизм ва психологик таҳлил масаласи ҳамда икки адиба ижодидаги ўзаро муштаракликлар тадқиқ этилган. Унда
адибалар услубидаги ўхшашликлар ҳамда психологик таҳлилининг ички монолог, нутқий
характеристика, психологик портрет, галлюцинация, туш каби воситаларидан
фойдаланиш ва қаҳрамон ички оламини очиб бериш маҳорати очиб берилган. Ёзувчи Ғада асСамман ва Зулфия Қуролбой қизи ҳам ўз ижодида ички нутқ – ички реплика, ички диалог, ички монолог (монолог-муҳокама, монолог-хотира, монолог-мулоҳаза), нутқий характеристика, портрет, такрор сўзлар, галлюцинация, пауза воситаси каби психологик таҳлил воситаларидан моҳирона фойдаланиб, психологик ва магик реализм
унсурлари билан бойитилган насрий асарлар яратиб келмоқдалар. Хусусан, улар ижодида
психологик тасвир воситалари, ички нутқ ва ички монолог концептининг воқеланиши
муҳим аҳамият касб этади. Турли мамлакатларда яшаб ижод қилган, ўзаро алоқалари ва таъсири мавжуд бўлмаган икки адиба ижодидаги ўхшаш ғоялар, муаллиф мақсадининг уйғунлиги, жамиятдаги воқеликларга муносабатидаги муштаракликлар, автор услубидаги уйғунлик Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизининг ўз замонасининг ижтимоий муаммоларини шахсий муаммо даражасида тасвирлай олган, замонавий адабий жараёнларда маълум бир силжиш, юксалишга таъсир кўрсатган ижодкорлар сафига киришини далиллайди.
Мазкур мақолада адабиётшуносликда долзарб бўлган баҳсли масалалардан бири – бадиий психологизм тушунчаси ҳамда ушбу масаланинг тарихи борасида фикр юритилган. Бадиий психологизмнинг адабиётшунослик илмига кириб келиши, бу соҳада амалга оширилган илк тадқиқотлар, рус ва ўзбек адабиётшунос олимларининг назарий қарашларига алоҳида тўхтаб ўтилган ҳамда бадиий психологизм ва психологик таҳлил терминларига муносабат билдирилган. Шунингдек, бадиий психологизмнинг аналитик, динамик ва типологик принсиплари ва уларнинг адабий турлар ҳамда жанрлар кесимидаги ўрни, хусусан замонавий араб ва ўзбек адабиётида психологик ҳикоя жанрининг хусусиятлари ва ривожи таҳлил этилган. Ҳар бир миллат адабиёти ўзининг тараққиёт босқичига эга. Шунингдек, ҳар бир мамлакат адабиётини тараққиёти босқичларини ўрганар эканмиз, унда бошқа қардош ва нисбатан узоқ мамлакатлар адабиёти таъсирини ҳар бир босқичларда муайян даражада кузатишимиз мумкин. Ўзбек адабиётининг араб адабиёти билан алоқалари, ўзаро таъсири узоқ ўтмишга бориб тақалади ва бу адабий алоқалар бугунги кунга қадар давом этиб келмоқда. Араб адабиётининг дунёга машҳур “Минг бир кеча” асари билан аждодлармиз қадим замонлардан таниш бўлса, илк ўрта асрлар ва ўрта асрларда яшаб, илмий ва адабий ижодининг асосий қисмини араб тилида насрий ва назмий жанрларда ёзган буюк ўзбек мутафаккирлари ва қомусий олимларнинг ижод маҳсуллари араб адабиётининг ва адабий жанрларинг ривожига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган. Шунингдек, иккала миллат адабиётига ўз таъсирини ўтказган Ислом маданияти, диний урф-одатлар, Шарқ фалсафаси, ҳаёт тарзи ва анъаналари, Европа модернистларининг асарлари ва ғоялари – адабий асарлар муштараклигида намоён бўлади. Мазкур муштаракликлар икки миллат адабиётининг ўхшаш жиҳатлари, адабий жанрлар тадрижини, мавзу ва ғояда умумийликлар уларни қиёсий тадқиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Замонавий араб ва ўзбек адабиётидаги муштарак мавзулар, ўхшаш сюжет ва образлар, адабий услубдаги яқинлик, Шарқ адабиёти анъаналари ва адабий жараёнларни қиёсий-типологик ҳамда қиёсий-тарихий ўрганишни тақозо қилади. ХХ аср охири XXI аср бошида араб ва ўзбек ҳикоянавислигида бадиий психологизм ва психологик ҳикоя ўз ривожланиш жараёнида бошқа жанрларга нисбатан етакчилик қилди. Авваламбор, бундай психологик ҳикояларда бугунги кун жамиятининг муаммолари ва унда инсон тақдирининг мураккаб кўринишларини ўта таъсирчан тарзда тасвирланган бўлса, иккинчидан, мазкур ҳикоялар орқали ҳозирги кундаги жамиятимиз муаммолари, иллатлари инсон руҳиятига, руҳияти орқали эса унинг тақдирига қандай салбий таъсир кўрсатаётганлиги психологик тасвир воситалари ҳамда психологик таҳлил орқали очиб берилганлиги таҳлил этилган.
Мақолада талабаларнинг психологик тайёргарлиги омиллари таҳлил қилинади, университетда таьлимнинг дастлабки босқичида муваффақият қозонишига таьсир қилади. Ўқишга психологик тайёрлик бу ажралмас таьлим, университетда ўқиш шароитларига тез мослашиш ва таьлим дастурини ўзлаштириш муваффақиятининг муҳим башоратидир. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, психологик тайёргарликни тиббиёт университетида ўқув ва касбий фаолият самарадорлигининг узоқ муддатли прогнози сифатида кўриб чиқиш мумкин.Таьлимнинг дастлабки босқичида психологик тайёргарлик омили психологик ҳолат бўлиб, ўзига хос хусусиятларини акс эттиради. университетда турли даражадаги муваффақиятга эришган талабаларнинг мослашуви. "Энг яхши муваффақиятга эришган" талабаларнинг мослашуви ортиқча психологик ва шахсий психологик ресурсларнинг кўп сарфланиши билан бирга келади. Соғлиқни сақлаш ҳолатини субьектив баҳолашнинг ўзгариши, алоқа ва фаолият соҳаларидаги бузилишларни аниқлаш психологик тайёргарликнинг пасайишини эрта Маниқлаш ва уни оширишга қаратилган ўз вақтида тузатиш имконини беради.
МУНДАРИЖА
тушунчаси ва моҳияти............................................................................ 12
Биринчи боб бўйича хулосалар............................................................. 45
ҳуқуқий тартибга солиш манбалари..................................................... 46
Иккинчи боб бўйича хулосалар............................................................ 96
даражада аниқламасликнинг ҳуқуқий оқибатлари............................... 112
қонунчилиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштириш истиқболлари....................................................................................... 130
Учинчи боб бўйича хулосалар............................................................... 138
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.................................................................. 154
КИРИШ
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда халқаро хусусий-ҳуқуқий муносабатларнинг ривожланиши, глобаллашув жараёнлари ва давлатлар ҳамда уларнинг жисмоний ва юридик шахслари ўртасидаги алоқаларнинг кенгайиб бориши ва ривожланиши бир мамлакат худудида бошқа мамлакат ҳуқуқини қўлланилишини талаб этадиган ҳолатларни юзага келтирмоқда. Ҳозирги вақтда бу каби ҳолатлар турли шартномавий ва шартномадан ташқари муносабатларда, турли давлатлар субъекти бўлган тарафлар ўртасидаги низоларда юзага келмоқда ва ҳуқуқни қўллаш доирасида бир қатор муаммоларни келтириб чиқармоқда. Миллий суд статистикасига асосан охирги уч йилда чет эл ҳуқуқни қўллашга доир иккита иқтисодий иш ва халқаро шартномалар талаблари қўлланган бир қатор фуқаролик ишлари кўрилганлиги маълум бўлди[1]. Ушбу кўрсаткичлар мазкур масалаларнинг миллий қонунчилик ва суд амалиёти доирасида етарлича ўрганилмаганлигини ва шунга мувофиқ қўлланилмай келаётганлигидан далолатдир.
Жаҳонда давлатлар ўртасида ўзаро ҳуқуқий ёрдам, моддий ва коллизион нормаларни, жумладан чет эл ҳуқуқи нормаларини тўғри қўллаш ва уларга тўғри ҳуқуқий баҳо бериш масалалари вужудга келиши мумкин бўлган халқаро хусусий-ҳуқуқий низоларнинг олдини олишга ёки бундай низоларни адолатли ҳал этишни таъминлашга хизмат қилувчи муҳим илмий-амалий аҳамият касб этадиган тадқиқот йўналиши сифатида алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Республикамизда қонун устуворлигини таъминлаш, халқаро савдо- иқтисодий муносабатларни, ўзаро манфаатли ҳамкорликни ҳамда фуқароларимизнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини барча мамлакатларда ҳимоялаш механизмларини яратиш соҳасида тизимли ишлар амалга оширилмокда. Чуқур ўйланган, ўзаро манфаатли ва амалий руҳдаги ташқи сиёсат юритишга йўналтирилган давлатимиз мустақиллиги ва суверенитетини мустаҳкамлаш, Ўзбекистоннинг ён-атрофида хавфсизлик, барқарорлик ва аҳил қўшничилик муҳитини шакллантириш, мамлакатимизнинг халқаро нуфузини мустаҳкамлаш1 мамлакат ривожланишнинг устувор йўналишларидан бири сифатида баҳоланган бўлиб, ушбу соҳадаги қонун ҳужжатлари ва ҳуқуқни қўллаш амалиётини янада такомиллаштиришни долзарб этиб белгиламоқда.
Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 29 августдаги Фуқаролик кодекси,[2] [3] 2018 йил 24 январдаги Иқтисодий процессуал кодекси[4], 2018 йил 22 январдаги Фуқаролик процессуал кодекси[5], 2006 йил 16 октябрдаги ЎРҚ- 64-сон «Ҳакамлик судлари тўғрисида»ги, 2021 йил 16 февралдаги ЎРҚ-674- сон «Халқаро тижорат арбитражи тўғрисида»ги қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 19 июндаги ПФ-5087-сон «Бизнеснинг қонуний манфаатлари давлат томонидан муҳофаза қилиниши ва тадбиркорлик фаолиятини янада ривожлантириш тизимини тубдан такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони ва мавзуга оид бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари
ривожланишининг устувор йўналишларига боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. «Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари» устувор йўналиши бўйича бажарилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Чет эл ҳуқуқини қўллашга доир масалаларнинг ҳуқуқий таҳлили, чет эл ҳуқуқи нормаларига ҳуқуқий баҳо бериш, уларнинг мазмунини аниқлаш, қатъий нормаларни қўллаш ва оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳни қўллаш, бу борадаги халқаро тажриба ҳамда хорижий мамлакатлар қонунчилиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти мамлакатимизда мустақил тадқиқот объекти сифатида ўрганилмаган.
Чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш тартиби ва хусусиятларига доир айрим масалалар мамлакатимизнинг олимларидан - Ҳ.Р.Раҳмонқулов, С.С.Гулямов, И.Р.Рустамбеков, Б.Б.Самарходжаев, С.Ҳамраев,
Н.Х-А.Раҳмонқулова, З.Ш.Шамуҳамедова, Д.А.Огай, Б.Т.Мусаев,
Х.Б.Абдурахмонова ва бошқаларнинг1 илмий ишларида муайян даражада кўриб чиқилган.
МДҲ давлатларида тадқиқ қилинаётган мавзу йўналишида сўнги йилларда тадқиқот олиб борган тадқиқотчилар сифатида Л.А.Лунц, В.А.Канашевский, М.М.Богуславский, И.В.Гетьман-Павлова, Т.Н.Нешатаева, Л.П.Ануфриева, Г.К.Дмитриева, Н.Ю.Ерпылева, В.Л.Толстых, В.П.Звеков, Х.Шак, О.В.Новикова, Ю.Г.Морозова, Е.Б.Леанович, С.В.Мартынюк, А.А.Мережко ва бошқаларни[6] [7] кўрсатиш мумкин.
Хорижий мамлакатларда чет эл ҳуқуқини қўллаш ҳамда унда янги ҳуқуқий механимзларни ривожлантиришни сўнги йилларда тадқиқ қилган олимлар сифатида Reynolds W., Batiffol H., Lagarde P., Pillet A., Vischer F., Haller S.M., Cavers D.F., Gutmann D., Farkas J., Clark D.S., Freeman M., Geeroms S., Dannemann G., Fentiman R., Lalive P., Nishino К., Drahoza С., Zoller R. ва бошқаларни[8] кўрсатиш мумкин.
Бироқ мамлакатимизда ўтказилган номлари келтирилган олимларнинг ишлари коллизион нормалар ва чет эл ҳуқуқини қўллашнинг умумий жиҳатларига бағишланган бўлиб, чет эл элементы билан мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга нисбатан қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқни белгилашга доир муаммолар ва уларнинг ҳуқуқий тартибга солиниши масалалари комплекс тадқиқ қилинмаган. Шу сабабли ушбу масалани комплекс тадқиқ этиш долзарб ҳисобланади.
Диссертация тадқиқотининг диссертация бажарилаётган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Тадқиқот иши Тошкент давлат юридик университети илмий- тадқиқот ишлари режасининг «Инвестиция муҳити жозибадорлигини ошириш ва таваккалчилик хавф-хатарини камайтиришнинг ҳуқуқий механизмини яратишнинг назарий-методологик асосларини ткомиллаштириш» номли фундаментал лойиҳаси (2019-2О21й.й.) доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади халқаро хусусий ҳуқуқда чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллашнинг тартибга солинишини янада такомиллаштириш ва ушбу соҳадаги қонун ҳужжатлари ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти самарадорлигини оширишга қаратилган таклиф ҳамда тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари:
чет эл ҳуқуқи нормалари ва чет эл ҳуқуқига ҳавола этиш тушунчаси ва моҳияти аникдаш;
чет эл ҳуқуқини қўллаш асосларини очиб бериш;
чет эл ҳуқуқига ҳавола этишнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш;
чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлаш институти ҳуқуқий тартибга солиш манбаларини таснифлаш;
чет эл ҳуқуқи нормалари қўлланилишига ҳуқуқий баҳо бериш;
чет эл ҳуқуқи нормаларини аниқлаш ва асослантиришнинг ҳусусиятларини аниқлаш;
чет эл ҳуқуқини қўллашни рад этишнинг ҳуқуқий асосларини тавсифлаш;
чет эл ҳуқуқи нормаларини мазмунини аникдамаслик ёки лозим даражада аникламасликнинг ҳуқуқий оқибатларини аниклаш;
чет эл ҳуқуқини қўллаш соҳасида Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштириш бўйича таклиф-тавсиялар ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг объекти чет эл элементи билан мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга нисбатан қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқни белгилаш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар тизими ҳисобланади.
Тадқиқотнинг предмети халқаро хусусий ҳуқуқда чет эл ҳуқуқини қўллашга доир илмий-амалий муаммолар, миллий қонунчилик ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти, халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар, хорижий мамлакатлар қонунчилиги ва амалиёти ҳамда мавжуд концептуал ёндашувлар, илмий назарий қарашлар ва ҳуқуқий категориялардан иборат.
Тадқиқотнинг усуллари. Тадқиқот олиб боришда тарихий, тизимли таҳлил, қиёсий-ҳуқуқий, мантиқий, умумлаштириш, илмий манбаларни комплекс тадқиқ этиш, индукция ва дедукция, статистик маълумотларни таҳлили каби усуллар қўлланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш ҳамда уларнинг мазмунини аниқлаш зарурати, чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлашда судлар тегишли ваколатли органларга мурожаат қилиши ва аниқлик киритиши, шунингдек экспертлар жалб этиб уларнинг хулосаларини қўллаш тартиби асосланган;
фуқаролик ва иқтисодий ишлар доирасида ўзаро ҳуқуқий ёрдамни такомиллаштириш, бунда чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш ҳамда хорижий суд қарорларини тан олиш ва ижро этиш механизмларини халқар шартномалар талабларига мувофвиқ қўллаш тартиби ҳамда бу жараёни коллизион ва моддий адолат тамойилини таъминлашга қаратилганлиги асослаб берилган;
чет эл элементи билан мураккаблашган муносабатлар билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлган барча субъектларнинг манфаатларини чет эл ҳуқуқи энг яхши тарзда ҳимоя қилиши кўрсатилиб, бунинг доирасида Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексида чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш, уларнинг мазмунини аниқлаш, императив нормалар ва оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳни қўллашга доир нормаларни миллий қадриятлар ва манфаатлар асосида такомиллаштириш зарурати асосланган;
халқаро даражада чет эл ҳуқуқи қўлланилиши коллизион нормалар ва ўзаролик принципларига асосланганлиги ҳамда халқаро хусусий ҳуқуқ доирасида коллизион, моддий ва процессуал нормалар ўзаро алоқадорилиги асосланиб, комплекс Коллизион ҳуқуқ кодексини ишлаб чиқиши зарурати кўрсатиб берилган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат:
чет эл элементи билан мураккаблашган хусусий-ҳуқуқий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш самардорлигини ошириш, хусусан чет эл ҳуқуқий нормалари мазмунини аниқлаш имконини берадиган чет эл ҳуқуқи мазмунини аниқлаш тўғрисида алоҳида норма киритилиши билан халқаро хусусий ҳуқуқ ва халқаро фуқаролик процесси бўйича ягона меъёрий- ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиниши зарурияти концептуал жиҳатдан асослаб берилди;
судлар, фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органлари, нотариат, шунингдек халқаро арбитраж суди чет эл ҳуқуқи нормаларини қўлловчи ва уларнинг мазмунини аниқловчи ташкилотлар сифатида белгилаб берилди;
суд процесси бошланишигача ва бошлангандан кейин процессуал ҳуқуқни танлаш тўғрисида битим тузиш имконияти ва тартибини белгилайдиган нормаларни, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал ва Иқтисодий процессуал кодекслардаги чет эл ҳуқуқи нормалари ва бошқа ижтмоий нормалар далилларини йиғишни тартибга соладиган нормани аниқлаш зарурияти асослаб берилди;
чет эл ҳуқуқи нормаларининг мазмунини аниқлаш зарур бўлган низоларни ҳал қилиш мақсадида, суд қатъий ҳаракатлар ва чоралар кўриши шартлиги, шунингдек, суд қарор қабул қилишда таянган чет эл ҳуқуқи нормалари манбаларининг матнларини иш материалларига мажбурий равишда киритиши белгилаш зарурати асослаб берилди;
чет эл ҳуқуқини қўллаш масаласини соддалаштириш мақсадида сунъий интеллект негизида махсус тизимларни жорий қилиш ва уларнинг ҳуқуқий асосларини яратиш бўйича таклифлар асослаб берилди;
чет эл ҳуқуқини қўллашдан бош тортиш бўйича барча асосларни ягона модда остига бирлаштириш зарурати асослаб берилди;
халқаро даражада чет эл ҳуқуқини қўллаш муаммосини ҳал қилишда халқаро хусусий ҳуқуқнинг асосий принциплари ҳамда халқаро судлар ва арбитражлар амалиёти асосида яратилган коллизион нормаларни ўз ичига олган универсал конвенцияни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш мақсадга мувофиқлиги асослаб берилди.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Ишда қиёсий тадқиқот олиб бориш бўйича илғор хорижий олимлар томонидан ўрганилган ва тавсия этилган усуллардан фойдаланилган. Тадқиқот натижалари халқаро ҳуқуқ ва миллий қонунчилик нормалари, ривожланган давлатлар тажрибаси, ҳуқуқни қўллаш амалиёти, статистик маълумотларни таҳлил қилиш натижалари умумлаштирилиб, тегишли ҳужжатлар билан
расмийлаштирилган. Тадқиқот олиб бориш жараёнида билдирилган айрим таклифлар амалиётда жорий этилган ва бу тегишли ваколатли органлар томонидан тасдиқланган. Тадқиқот натижалари етакчи миллий ва хорижий нашрларда эълон қилинган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти ундаги илмий-назарий хулосалар, таклифлар ва тавсиялардан келгуси илмий фаолиятда, қонун ижодкорлигида, ҳуқуқни қўллаш амалиётида, чет эл жисмоний ва юридик шахслари иштирокида иқтисодий ва фуқаролик ишларини судда ҳал этиш тартибини такомиллаштиришда, тегишли фуқаролик, фуқаролик ва иқтисодий процессуал нормаларини шарҳлашда, миллий қонунчиликни
такомиллаштириш фаолияти юзасидан илмий тадқиқотлар олиб боришда, шунингдек «Халқаро хусусий ҳуқуқ», «Халқаро низоларни ҳал этиш», «Фуқаролик процессуал ҳуқуқи» ва «Иқтисодий процессуал ҳуқуқ»каби ҳуқуқий фанларини ўқитиш ва методик тавсиялар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти қонун ижодкорлиги фаолиятида, хусусан норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тайёрлаш ҳамда уларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш жараёнида, ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштиришда ҳамда олий юридик таълим муассасаларида халқаро хусусий ва оммавий ҳуқуқ фанларини ўқитишда хизмат қилади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тадқиқот иши бўйича олинган илмий натижалар қуйидагиларда фойдаланилган:
чет эл ҳуқуқи судлар томонидан қўлланилиши ҳамда уни такомиллаштиришга доир таклифлар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 14-моддаси ҳамда Иқтисодий процессуал кодексининг 13 ва 14-моддаларида ўз аксини топди (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг 2021 йил 19 июлдаги 02/819-сон далолатномаси). Ушбу таклиф чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш ҳамда уларнинг мазмунини аниқлаш зарурати, чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлашда судлар тегишли ваколатли органларга мурожаат қилиши ва аниклик киритиши, шунингдек экспертлар жалб этилиши доирасида ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштиришга хизмат қилган;
чет эл элементи билан мураккаблашган муносабатлар билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлган барча субъектларнинг манфаатларини чет эл ҳуқуқи томонидан ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш, уларнинг мазмунини аниклаш, императив нормалар ва оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳни қўллашга доир нормаларни миллий қадриятлар ва манфаатлар асосида такомиллаштириш бўйича таклифлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 апрелдаги «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик қонунчилигини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Ф-5464-сон фармойиши ва унинг асосида тайёрланган янги Фуқаролик кодекси лойиҳасида эътиборга олинган. (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг 2021 йил 12 октябрдаги далолатномаси). Ушбу таклиф чет эл элементи билан мураккаблашган муносабатлар билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлган барча субъектларнинг манфаатларини чет эл ҳуқуқи томонидан ҳимоя қилинишини таъминлашга хизмат қилган;
халқаро даражада чет эл ҳуқуқи қўлланилиши коллизион нормалар ва ўзаролик принципларига асосланганлиги ҳамда халқаро хусусий ҳуқуқ доирасида коллизион, моддий ва процессуал нормалар ўзаро алоқадорлиги доирасида комплекс Коллизион ҳуқуқ кодексини ишлаб чиқиши зарурати бўйича таклифлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 апрелдаги «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик қонунчилигини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Ф-5464-сон фармойиши ва унинг асосида тайёрланган янги Фуқаролик кодекси лойиҳасида эътиборга олинган. (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг 2021 йил 12 октябрдаги далолатномаси). Ушбу таклиф Фуқаролик кодексида халқаро даражада чет эл ҳуқуқи қўлланилиши коллизион нормалар ва ўзаролик принципларига асосланишида ижобий кўриб чиқилишига хизмат қилган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари 4 та илмий-амалий анжуманда, жумладан 2 та халқаро ва 2 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация мавзуси бўйича жами 11 та илмий иш, жумладан 7 та илмий мақола (2 та халқаро нашрларда) чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация таркиби кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертация ҳажми 151 бетни ташкил этган.
ХУЛОСА
Ўзбекистон Республикаси халқаро хусусий ҳуқуқида чет эл ҳуқуқини қўллаш масалаларининг назарий ва амалий таҳлилидан келиб чиқиб, қуйидаги хулосалар қилинди:
Шу билан бир қаторда, Ўзбекистон Республикасининг «Халқаро тижорат арбитражи тўғрисида»ги ҳамда «Ҳакамлик судлари тўғрисида»ги қонунлари халқаро тажриба асосида танқидий таҳлил қилиниб, миллий ҳакамлик судлари чет эл ҳуқуқини қўллаш ваколатига эка эмаслиги ва уларнинг фаолияти халқаро стандартларга жавоб бермаслиги намоён этилди ҳамда мазкур иккита қонунни ягона қонун остига бирлаштириб чет эл ҳуқуқини қўллаш ҳуқуқи ва механизми тўлиқ тартибга солиниши мақсадга мувофиқлиги асослантирилди.
«1161-модда. Қарши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола этиш.
Ушбу бўлим қоидаларига мувофиқ, чет эл ҳуқуқига ҳар қандай ҳавола этиш тегишли мамлакатнинг коллизион ҳуқуқига эмас, балки моддий ҳуқуқига ҳавола этиш деб қаралиши лозим, ушбу бўлимда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Жисмоний шахснинг шахсий қонунини, унинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатини аниқлаш бўйича муносабатларни, шунингдек оила-мерос муносабатларини тартибга солиш чоғида чет эл ҳуқуқи қўлланилганда Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқига қайта ҳавола этиш қабул қилинади».
«1160-модда. Чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлаш
Чет эл ҳуқуқини қўлланишда суд ёки бошқа давлат органи унинг нормалари мазмунини бу нормаларнинг тегишли хорижий давлатда расмий талқин этилиши, қўлланиш амалиёти ва доктринасига мувофиқ аниқлайди.
Суд ёки бошқа давлат органи чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлаш мақсадида ёрдам ва тушунтиришлар сўраб Адлия вазирлигига ва бошқа миллий ва хорижий ташкилотларга, шу жумладан Ўзбекистон Республикасининг хориждаги консулликлари ва хорижий давлатларнинг Ўзбекистон Республикасидаги консулликларига мурожаат қилиши ёхуд экспертларни жалб қилиши мумкин.
Томонларнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириши билан боғлиқ талабларга кўра, чет эл ҳуқуқи нормаларининг мазмуни тўғрисидаги маълумотларни тақдим қилиш мажбуриятини суд томонлар зиммасига юклаши мумкин.
Ишда иштирок этаётган шахслар ўз талаблари ёки эътирозларини асослаш учун ўзлари важ келтираётган чет эл ҳуқуқи нормаларини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этишга ва бу нормаларнинг мазмунини аниқлашда судга ёки бошқа давлат органларига бошқача тарзда ёрдамлашишга ҳақлидирлар.
Агар ушбу моддага мувофиқ кўрилган чора-тадбирларга қарамай, чет эл ҳуқуқи нормаларининг мазмуни оқилона муддатларда аниқланмаса, Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи қўлланилади».
«1164-модда. Оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ
Ушбу бўлим қоидаларига мувофиқ қўлланилиши лозим бўлган чет эл ҳуқуқи нормаси, уни қўллаш оқибати Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқ- тартиботи асосларига (оммавий тартибга) очиқ-ойдин зид келган ҳолларда, истисно ҳолати сифатида қўлланилмайди. Бу ҳолларда ушбу ҳуқуқнинг бошқа мувофиқ келувчи қоидаси, ёки зарурият бўлганда, Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқи қўлланилади.
Ўзбекистон Республикаси оммавий тартиби деганда Ўзбекистон Республикаси ижтимоий тузуми асослари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларида мустаҳкамланган асосий принциплари тушунилади.
Тегишли чет эл давлатининг ҳуқуқий, сиёсий ёки иқтисодий тизими Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқий, сиёсий ёки иқтисодий тизимидан фарқланишигина чет эл ҳуқуқини қўллашни рад этиш учун асос бўлиши мумкин эмас».
Кўрсатилганлардан келиб чиқиб Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси 1165-моддасини қуйидаги таҳрирда баён қилиш таклиф қилинади:
«1165-модда. Бевосита кўлланиладиган нормалар
Ушбу бўлим қоидалари Ўзбекистон Республикаси қонунчилигининг тўғридан тўғри чет эл элементига эга хусусий-ҳуқуқий муносабатларни, қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқдан қатъий назар, тартибга солувчи қатъий моддий нормалари (бевосита қўлланиладиган нормалар) амал қилишига дахлдор эмас.
Бирон-бир мамлакатнинг ҳуқуқи ушбу бўлим қоидаларига мувофиқ қўлланилганда, агар ана шу мамлакатнинг ҳуқуқига кўра бундай нормалар қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқдан қатъи назар, тегишли муносабатларни тартибга солиши лозим бўлса, суд бошқа мамлакатнинг ана шу муносабатлар билан узвий алоқада бўлган қатъий ҳуқуқ нормаларини қўллаши мумкин. Бунда суд бундай нормаларнинг вазифасини ва хусусиятини, шунингдек уларни қўллаш оқибатларини эътиборга олиши лозим».
«Томонлар суд процесси бошланишигача ва бошлангандан кейин процессуал ҳуқуқни танлаш тўғрисида ёзма битим тузиш ҳуқуқига эга. Бошқа давлатда амал қилувчи ҳуқуқ суд учун зарурлиги ва маълумлигига қараб исботланади. Чет эл ҳуқуқи нормаларини аниқлашда суд томонлар тақдим қиладиган далиллар билан чекланмайди, суд бошқа манбалардан фойдаланиш ва чет эл ҳуқуқи қўлланилиши билан боғлиқ зарур ҳаракатларни бажариш ваколатига эга».
фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш учун норманинг алоҳида аҳамияти;
суд кўрсатмаларига амал қилиши керак бўлган ҳуқуқий тизимнинг виждонлилик ва адолатлилик тасаввурлари нуқтаи назаридан тегишли нормани қўллашдан бош тортиш натижасида келиб чиқиши мумкин бўлган салбий оқибатлар таҳлили.
Кўрсатилганлардан келиб чиқиб, Фуқаролик процессуал кодекси ва Иқтисодий процессуал кодекс қуйидаги мазмундаги норма билан тўлдирилиши лозим:
“***-модда. Чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунининг суд томонидан аникданиши
Қўлланилиши керак бўлган чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунининг аникданиши, Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларига мувофиқ ҳуқуқий ёрдам учун мурожаат қилиш орқали суд томонидан расмий тартибда амалга оширилади.
Қўлланилиши керак бўлган чет эл ҳуқуқи мазмуни тўғрисидаги сўров тегишли ташкилотларга ишнинг асосий ҳолатлари ва томонлар қўяётган талабларни кўрсатган ҳолда берилади. Агарда Ўзбекистон Республикасининг халқаро келишуви йўқлиги ёки бошқа судга боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра ҳуқуқий маълумотни расман олиш имконсиз бўлса, суд ўз қарорини қўлланилиши керак бўлган чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини тасдиқловчи бошқа манбаларга, шу жумладан ишда қатнашаётган шахслар тақдим қилган ҳужжатларга, ва мутахассислар хулосаларига мувофиқ асослашга ҳақли.
Суд тақдим қилинган далилларнинг мақбуллиги, алоқадорлиги ва асослилигини баҳолайди. Суд тарафларнинг розилиги билан ўз қарорини тақдим қилинган далилларга ёки қўлланилиши лозим бўлган чет эл ҳуқуқи мазмуни тўғрисида суд ихтиёрида мавжуд бўлган бошқа ҳужжатларга мувофиқ кўриб чиқиши ва асослаши мумкин. Суд чет эл ҳуқуқи нормаларини қўллаш, мазмунини аниқлаш, баҳолаш ва шарҳлашга доир маълумотларни иш материалларига қўшиб қўйишга мажбур.
Агарда мазкур моддага мувофиқ кўрилган чораларга қарамасдан чет эл ҳуқуқи нормаларининг мазмуни оқилона муддатларда аниқланмаган бўлса, Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқи қўлланилади.
Чет эл ҳуқуқи нормаларини кўрсатилган муносабатларга нисбатан нотўғри қўллаш ёки қўллашдан асоссиз бош тортиш моддий ҳуқуқ нормаларини нотўғри қўллашнинг процессуал оқибатларини келтириб чиқаради”.
Буларнинг барчаси ҳамда диссертация доирасида ишлаб чиқилган бошқа қатор таклиф ва хулосалар Ўзбекистон Республикасида чет эл ҳуқуқини қўллаш самарадорлигини оширишга, миллий даражада ҳуқуқ устуворлиги, чет эл фуқаролари ва юридик шахслари қонуний манфаатлари ҳимоясини таъминлашга, хорижий инвесторлар ишончини ошириш ва инвестиция муҳитини яхшилашга, шунингдек мамлакатимизнинг турли ҳуқуқ устуворлиги рейтингларидаги кўрсаткичлари ошишига хизмат қилади.
Абдураҳмон Жомий “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида “Тобе сўзлар”нинг ёритилиши ва грамматик таҳлилини кенг тадқиқ этган. “Тобе сўзлар” мавзуси наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёслаб шарҳланган. Шунингдек, асарда “тобе сўзлар”нинг “мослашган аниқловчи” ва унинг турлари бўлган ҳақиқий ва сабабли мослашган аниқловчилар, “бирикувчи изоҳловчи” ва унинг турлари бўлган боғловчилар ёрдамида боғланган ]уюшиқ бўлаклар [ ва “атфун-насқ” (боғловчи ёрдамида мослашиш орқали жумланинг бир бўлагига боғланган исм), “таъкидловчи аниқловчи” ва унинг турлари бўлган лафзий ва маънавий таъкидловчи аниқловчи, “изоҳловчи ўрнидаги исм” ва унинг таркибига кирувчи бадал ал-кулл ва бадал ал-баъз, шунингдек “аниқловчи изоҳловчи” каби турлари илмий жиҳатдан таҳлил этилган. Мазкур ишда “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асаридаги “тобе сўзлар”нинг ифодаланиши мавзусининг ўзига хос хусусиятлари атрофлича таҳлил қилиниб, наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёсланди ва фарқли жиҳатлари кўрсатиб ўтилди. Ўзига хос мураккабликка эга бўлган, араб тили грамматикасидаги “тобе сўзлар”ни манба асосида таҳлил қилишга эришилди. Жумладан, Жомийнинг асарида “Тобе сўзлар” мавзуси жуда чуқур ва кенг таҳлил этилган бўлиб, маълумотлар кетма-кетлик билан берилган ва мавзуни ёритишда Қуръони карим оятларидан, арабларнинг ўзига хос бўлган сўзлари ва бошқа шу каби мисоллар орқали қизиқарли ва аниқ далиллар билан таҳлил этилган. Мазкур далиллар атрофлича тадқиқ этилди. Ушбу грамматик категория ҳақидаги назарий билимлар манбадан олинган мисоллар билан тўлдирилди. Ушбу мавзуда учрайдиган грамматик қоидаларни ёритишда Жомийнинг ўзига хос ёндашуви кузатилади ва ишда булар аниқ ёритилиб ўтилди. Жумладан, “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида берилган “тобе сўзлар” мавзуи наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёслаб ўрганилганда, унда баён этилган масалалар ҳозирги кун талабларига жавоб берадиган тамойил билан изоҳлангани аниқланди. Мавзуни ёритишда Жомий мантиқий ва грамматик жиҳатдан таҳлил қилиб, аниқлик киритади. Ҳар бир мавзу баёни, албатта, фактик мисоллар таҳлили билан чуқур ёритилган.
Диссертация мавзусининг долзарблиги. Ҳозирги кунда жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти маълумотларига кўра ХХI асрнинг муаммоларидан бири бу полипрагмазиядир. Яллиғланишга қарши дори воситалари энг кўп ишлатиладиган дори воситалари гуруҳига киради. Сўнгги пайтларда полипрагмазия ятрогения натижаси бўлиб, соғлиқни сақлашнинг жиддий муаммоларига айланган. Дори воситаларининг фармакотерапевтик хусусиятларини пасайтириш беморларни даволаш харажатларининг ошишига сабаб бўлади. Бунинг оқибатида полипрагмазия муаммоси нафақат тиббий, балки ижтимоий муаммолар эканлиги ва унга ечим топиш долзарб вазифа эканлигини кўрсатади. Жаҳон бўйича ҳозирги вақтда полипрагмазияда яллиғланишга қарши дорилар билан курашиш ҳар қандай ёшдаги беморларга тиббий ёрдам кўрсатишда амалга оширилмоқда. Организмдаги бошқа аъзолар қатори жигарга ҳам полипрагмазия таъсири, дорилар таъсирида жигарда юз берадиган турли патологик ҳолатлар, шунингдек жигар морфологик ўзгаришларини ўрганиш бўйича илмий тадқиқотлар ўтказилмоқда. Дори дармонлар таъсирида жигарда юзага чикадиган касалликлар улар асоратлари ўрганилган ва даволаш профилактика йўллари тавсия этилган. Аммо, бир вақтнинг ўзида бир нечта яллиғланишга қарши препаратлар таъсирида жигарда бўлиши мумкин бўлган морфологик ўзгаришларни ўрганишга бағишланган ишлар жуда кам. Мамлакатимизда тиббиёт соҳасини ривожлантириш, хусусан, жигарнинг функционал ва органик фаолиятининг бузилиши, касалликлари ва унинг асоратларини камайтириш, шунингдек, касалликнинг даволаш усулларини такомиллаштириш ва олдини олишга қаратилган кенг қамровли чора тадбирлар амалга оширилиб муайян натижаларга эришилмоқда. Бу борада 2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегиясининг еттита устувор йўналишига мувофиқ аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтаришда «...бирламчи тиббий-санитария хизматида аҳолига малакали хизмат кўрсатиш сифатини яхшилаш ...» каби вазифалар белгиланган. Ушбу вазифадан келиб чиққан ҳолда полипрагмазияда оқ зотсиз каламушларнинг жигар паренхимаси морфологик ва морфометрик таҳлили, жигарнинг мутлоқ вазни, узунлиги, кенглиги, калинлиги, хажми, гепатоцидларнинг кўндаланг ўлчами, марказий веналар диаметри, бўлаклараро артерия диаметри, бўлаклараро вена диаметри ва ўт йўлларининг диаметрлари солиштирма таҳлили, уларнинг экспериментал жигарда полипрагмазия шароитида ўзгаришларини баҳолаш натижасида касалликларининг профилактикасини ишлаб чиқиш, ҳамда даволаш тадбирларини такомиллаштириш орқали касаллик натижасида юзага келадиган асоратларини камайтириш имконини берган. Мавжуд адабий маълумотларни ўрганиш полипрагмазиянинг жигар морфометрик ўзгаришларига таъсири, яъни жигар тўқималари параметрларининг структуравий ва морфологик ҳолати ҳақида маълумот йўқлигини тасдиқлаган.
Мазкур диссертация тадқиқоти Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 ноябрдаги ПФ-6110-сон «Бирламчи тиббийсанитария ёрдами муассасалари фаолиятига мутлақо янги механизмларни жорий қилиш ва соғлиқни сақлаш тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар самарадорлигини янада ошириш чора тадбирлари тўғрисида» ги ва 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон «2022-2026 йилларда Янги Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси тўғрисида» ги Фармонлари, 2020 йил 10 ноябрдаги ПҚ-4887-сон «Аҳолининг соғлом овқатланишини таъминлаш бўйича қўшимча чора тадбирлар тўғрисида» ва 2020 йил 12 ноябрдаги ПҚ4891-сон «Тиббий профилактика ишлари самарадорлигини янада ошириш орқали жамоат саломатлигини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрийҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат қилган.
Бу дори билан ўзаро таъсир қилиш муаммосига бўлган қизиқишнинг ортиши ва фармакологик таъсирларни ривожлантириш механизмларини ва яллиғланишга қарши препаратларни биргаликда қўллаш билан салбий дори реакциялари хавфини ўрганишнинг муҳимлиги сабабидир.
Келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда полипрагмазияда яллиғланишга қарши дорилар билан курашиш ҳар қандай ёшдаги беморларга тиббий ёрдам кўрсатишда муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Бу эса ушбу беморларни даволашда дори воситаларини энг самарали ва хавфсиз ишлатишга қаратилган чора тадбирларни ишлаб чиқиш зарурлигини тақозо этади, тиббий ёрдам сифатини яхшилайди ва дори реакциялари сонини камайтиради.
Жигарнинг морфофункционал ҳолатини ўрганиш морфология ва клиник биокимё мутахассисларининг метаболизмнинг муҳим роли, плазма оқсиллари ва липопротеинларнинг синтези, билирубиннинг конюгацияси ва сафро ҳосил бўлиши, детоксикация ва бошқа муҳим функциялар (О.Г. Аркҳипова, 2010; И.М. Росли, Ю.А. Шуляк, 2014).
Жигар овқат ҳазм қилиш тизимининг патологияси инсон касалланиши ва ўлим ҳолатларининг структурасида етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Овқат ҳазм қилиш тизимининг касалликлари ривожланишнинг бузилиши, парҳезнинг бузилиши ва овқат ҳазм қилиш жараёнининг таркибий ва функционал ҳолатига асосланган.
Овқат ҳазм қилиш тизими баъзан ошқозон-ичак тракти деб аталади, лекин на номи ва на вазифалари тўлиқ ушбу системанинг тизим компонентларини таърифлайди. Жигар овқат ҳазм қилиш тизими аъзолари, қон ивиши омиллари ва ҳазм билан боғлиқ бўлмаган гормонлар ишлаб чиқаришда, қондаги заҳарли моддаларни организмдан чиқариб ташлашда, кимёвий дорилар натижасидаги ўзгаришларни мувозанатини сақлашда, шунингдек, тананинг иммун жавоб реакцияларида иштирок этади (П.А. Елясин, С.В. Залавина 2018).
Жигар шикастланиши нафақат вируслар ёки гепатотропик токсинлар, балки кўплаб препаратлар (Ҳомерики С.Г., 2008) билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Одатда, бу дори воситаларига нисбатан юқори сезувчанликка эга бўлган ва инсоннинг индивидуал генетик хусусиятларига боғлиқ бўлган шахсларда содир бўлади. Ўткир шикастланиш орган паренхимасида гепатоцитларга цитотоксик ёки цитолитик таъсир туфайли, сафро чиқариш тизимининг элементларида (холестатик шикастланишлар) ёки комбинацияланган бўлиши мумкин. Турли маълумотларга кўра, клиник жиҳатдан аниқланган сариқлик ҳолатларининг 5% дан ортиғи дори воситаларига қабул қилиш билан боғлиқ. Шу билан бирга, 10% ҳолларда номаълум этиологиянинг сурункали гепатит билан оғриган беморларни текширишда лаборатория параметрларининг ўзгариши дори воситаларига қабул қилиш билан боғлиқ бўлиши мумкин (Давиес М. Ҳ., 2010).
Тахминан 90% ҳолларда вирусли гепатит ўткир бошланади (Гомерики С.Г., 2008). Қонда аланин аминотрансфераза (АЛТ) нинг фаоллиги икки баробардан зиёдроқ ортади, бу гепатоцитлар цитолизининг белгиси ҳисобланади. Бу фермент апикал гепатоцитлар мембрана ва ўт йўллари эпителиал ҳужайраларида ҳам мавжуд, чунки ишқорий фосфатаза (ИФ) ўсиш, холестаз ферментатив маркер ҳисобланади. Ушбу ферментларнинг нисбати билан патологик жараённинг табиати (Лазебник Л.Б., 2009) баҳоланиши мумкин. Ўткир препаратвор гепатит кўп жиҳатдан ўткир вирусли гепатитга ўхшайди.
Клиник кўринишлар асосан морфологик субстрат билан белгиланади ва некротизацияланган жигар тўқималарининг топографияси ва ҳажмига боғлиқ (Ласкин Д.Л., 2010). Жигар етишмовчилиги ривожланиши (Исхак К. Г., 2011) билан оғриган ўткир гепатитда дориларни олиб ташлашда тез тескари ривожланиш билан ўпкадан фарқ қилади.
Жигарнинг функцияси ва тузилишида унинг регенерация билан тиклаш вазифаси катта аҳамиятга эга бўлиб, бу организмнинг ҳаётий фаолияти давомида бажарадиган функцияларнинг ўзига хос хилма-хиллиги билан изоҳланади (Тармакова С.С., 2011).
Ушбу муҳим органнинг патологияси ва унинг терапияси масалаларини ўрганишда лаборатория ва қишлоқ хўжалик ҳайвонларида кенг қамровли тадқиқотлар ўтказиш оқланади, чунки бу лаборатория шароитида экспериментдан кўра кўпроқ инсон ва ҳайвон касалликларида дори воситаларининг таъсирини баҳолашдан иборат (Каратаев А.Р., 2014).
Жигар касалликларида жигар ва ичак микрофлораси организмдаги оксидловчи реакциялар орқали токсик бирикмалардан тананинг тўсиқ вазифасини бажарадиган иккита асосий детоксификатсия тизими ёки ичакдаги гидролитик ва регенератив жараёнлар орқали амалга оширади. (Шендерлар, 2018). Жигар ва ичак микрофлораси организмдаги гомеостаз тизимини биргаликда тартибга солади, бу уларнинг яқин ўзаро таъсирини кўрсатади.
Натижада, жигар шикастланиши ичакда яшовчи микроорганизмларнинг таркибига таъсир қилади ва унинг нормализацияси орқали жигарнинг функционал ҳолатини яхшилаш мумкин (Бондар, Подимова, Золотаревский, 2015; Плюш, 2014; Саркисов, 2010; Чернух, 2019).
Статистик маълумотлар шуни кўрсатадики, яллиғланишга қарши дори воситалари полипрагмазияси тез-тез учрайди ва ҳар қандай мутахассис шифокор ҳам бунга йўл қўйиши мумкин. Бунга COVID-19 пандемияси даврида айниқса кўпрок йўл қўйилган.
Ҳозирги вақтда жигарда патологик жараёнларни ўрганишга тавсифловчи ёндашув етарли эмас. Орган ва тўқималарда ўзгаришларни аниқ ва обьектив баҳолаш учун микропрепаратлар, хусусан, морфометрик, тадқиқот усуллари ва олинган маълумотларнинг статистик таҳлилини кенг қўллаш керак, бу нафақат ўрганилаётган ҳодисаларнинг характерини ва тавсифини баҳолашнинг аниқлигини оширибгина қолмай, балки морфологик ташхисни ҳам объективлаштиради [Волков В.П., 2016].
Экспериментда ва одамларда турли патологик шароитларда (адабиётда (Пиголкин Ю.И., Богомолов Д.В., 2012, Комори К., Нагино М., Нимура Й., 2016) морфометрик кўрсаткичлар тасвирланган: ўртача диаметри ва гепатоцитларнинг ўртача майдони, гепатоцитларнинг кўндаланг кесимининг ўртача майдони, паренхиманинг нисбий майдони, паренхиматоз зичлиги, паренхима кўндаланг кесими майдонининг улуши, гепатоцитларнинг умумий ҳажми, марказий томирларнинг ядролари, синусоид капиллярлар, портал трактлари. Мавжуд кўрсаткичларни ҳам солиштириш мумкин эмас, ёки баъзан қарама-қарши (Захараш А.Д., 2015, Тсаи Г.Э., Копосова С.А., 2018). Илмий манбаларни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, нормада ва патологияда интраорган қон айланиш ва ўт йўллари ҳақида деярли ҳеч қандай морфометрик маълумотлар мавжуд эмас. Таҳлил усули ва техникаси сезиларли даражада фарқ қилади.
Жигарнинг морфофункционал ҳолатини таҳлил қилишнинг гистологик усуллари турли этиологияларнинг жигар касалликларини ташхислаш ва дифференциал ташхислашда кенг қўлланилади. Бироқ, уларнинг натижалари ҳар доим ҳам бутун орган структурасининг бузилишини акс эттирмайди (Булатова И.А., 2012). Буларнинг барчаси биргаликда тадқиқотчиларнинг жигар патологиясини баҳолашнинг янги усулларини излашга бўлган қизиқишини оширади, бу жигар патоморфологик тузилмаларидаги ўзгаришлар мезонларини бир нечта яллиғланишга қарши воситалар, яъни полипрагмазия ҳолатида микропрепаратда баҳолаш билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Ҳозирги кунда Ўзбекистон соғлиқни сақлаш соҳасида тиббиёт амалиётида полипрагмазия ҳолатларини камайтириш бўйича фаол ишлар олиб борилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 191сонли 18.06-сонли буйруғи 2010 йилдаги “Дори-дармонларни буюриш ва тиббий профилактика муассасаларида беморни дори-дармонларни қабул қилиш, сақлаш ва улардан фойдаланиш тартиби тўғрисидаги Низомни, шунингдек дорихоналар томонидан аҳолига дори-дармонлар рецепти асосида таътилни тасдиқлаш тўғрисида” ишлаб чиқилган. (29.06.2010 Н 2118 да Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан рўйхатга олинган). Ўзбекистон Республикаси Президентининг 30 декабр 2019 йилдаги қарори. ПҚ-4554 "Ўзбекистон Республикаси фармацевтика саноатида ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида".
Бу дори билан ўзаро таъсир қилиш муаммосига бўлган қизиқишнинг ортиши ва фармакологик таъсирларни ривожлантириш механизмларини ва яллиғланишга қарши дори воситаларини биргаликда қўллаш билан салбий дори реакциялари хавфини ўрганишнинг муҳимлиги сабабидир.
Келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда полипрагмазияда яллиғланишга қарши дорилар билан курашиш ҳар қандай ёшдаги беморларга тиббий ёрдам кўрсатишда муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Бу эса ушбу беморларни даволашда дори воситаларини энг самарали ва хавфсиз ишлатишга қаратилган стратегияни ишлаб чиқиш зарурлигини тақозо этади, тиббий ёрдам сифатини яхшилайди ва дори реакциялари сонини камайтиради.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Диссертация ишининг мавзуси Ўзбекистон Республикасининг етакчи тиббиёт олий ўқув юртларининг асосий илмий йўналишларига мувофиқ бажарилди. Ушбу иш "Тиббиёт ва фармакология" фан-техника тараққиётининг устувор йўналишига мувофиқ амалга оширилди.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Полипрагмазия - бир вақтнинг ўзида, кўпинча асоссиз кўплаб дори дармонларни қабул қилиш. Замонавий позициялардан овқат ҳазм қилиш тизимида жигар ҳимоя функциясини бажарадиган муҳим аъзо ва иммунитет тизимининг муҳим таркибий қисми сифатида қаралади (Тешаев Ш.Ж., 2001; Ражабов A.Б., 2003). Бир ёки бир нечта патологиядан келиб чиққан ҳар қандай зарар жигар хужайраси ҳимоя тўсиқлари, токсемиянинг ривожланиши, иммунитетнинг пасайиши ва гомеостазнинг бузилишига олиб келади (Пермяков П.К., Паркхоменко Ю.Г., 2015). Дори воситаларини бир вақтнинг ўзида асоссиз равишда ишлатилишини олдини олиш учун комбинацияларда дори воситалари қўллашни яхшилаш, дориларни оқилона ишлатиш мақсадида полипрагмазия ҳолатида жигар параметрларида морфометрик ўзгаришларни ўрганиш масаласи жорий этилмоқда. Жигар шикастланиши нафақат вируслар ёки гепатотропик токсинлар, балки кўплаб препаратлар (Хомерики С.Г., 2008) билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Одатда, бу дори-дармонларга нисбатан юқори сезувчанликка эга бўлган ва инсоннинг индивидуал генетик хусусиятларига боғлиқ бўлган шахсларда содир бўлади. Ўткир шикастланиш орган паренхимасида гепатоцитларга цитотоксик ёки цитолитик тасир туфайли, сафро чиқариш тизимининг элементларида (холестатик шикастланиш) ёки комбинацияланган бўлиши мумкин. Турли маълумотларга кўра, клиник жиҳатдан аниқланган сариқлик ҳолатларининг 5% дан ортиғи дори-дармонларни қабул қилиш билан боғлиқ. Шу билан бирга, 10% ҳолларда номаълум этиологиянинг сурункали гепатит билан оғриган беморларни текширишда лаборатория параметрларининг ўзгариши дори-дармонларни қабул қилиш билан боғлиқ бўлиши мумкин (Давиес М. Х., 2010). Клиник кўринишлар асосан морфологик субстрат билан белгиланади ва некротизацияланган жигар тўқималарининг топографияси ва ҳажмига боғлиқ (Ласкин Д.Л., 2010). Жигар етишмовчилиги ривожланиши (Исхак К. Г., 2011) билан оғир, фулминант гепатитга препаратни олиб ташлашда тез тескари ривожланиш билан ўпкадан фарқ қилади. Жигарнинг функционал ҳолати ва тузилишини унинг регенерация хусусияти билан қайта тиклаш вазифаси катта аҳамиятга эга бўлиб, бу организмнинг ҳаётий фаолияти давомида бажарадиган функцияларнинг ўзига хос хилма-хиллиги билан изоҳланади (Тармакова С.С., 2011). Ушбу муҳим органнинг патологияси ва унинг терапияси масалаларини ўрганишда лаборатория ва қишлоқ хўжалик ҳайвонларида кенг қамровли тадқиқотлар ўтказиш оқланади, чунки бу лаборатория шароитида экспериментдан кўра кўпроқ инсон ва ҳайвон касалликларида дори воситаларининг таъсирини баҳолашдан иборат (Каратаев А.Р., 2014). Жигар касалликларида жигар организмдаги оксидловчи реакциялар орқали токсик бирикмалардан тананинг тўсиқ вазифасини бажарадиган иккита асосий детоксикация тизими жараёнларларда иштирок этади (Шендерлар, 2018). Жигар организмдаги гомеостаз тизимини тартибга солади. Натижада, жигар шикастланиши ичакда яшовчи микроорганизмларнинг таркибига таъсир қилади ва унинг нормализацияси орқали жигарнинг функционал ҳолатини яхшилаш мумкин (Золотаревский Б.П., 2015; Плюш, 2014; Саркисов, 2010; Чернух, 2019).
Статистик маълумотлар шуни кўрсатадики, яллиғланишга қарши дори воситалари полипрагмазияси тез-тез учрайди ва ҳар қандай мутахассис шифокор ҳам бунга йўл қўйиши мумкин. Бунга COVID-19 пандемияси даврида айниқса кўпрок йўл қўйилган.
Ҳозирги вақтда жигарда патологик жараёнларни ўрганишга тавсифловчи ёндашув етарли эмас. Орган ва тўқималарда ўзгаришларни аниқ ва обьектив баҳолаш учун микропрепаратлар, хусусан, морфометрик, тадқиқот усуллари ва олинган маълумотларнинг статистик таҳлилини кенг қўллаш керак, бу нафақат ўрганилаётган ҳодисаларнинг характерини ва тавсифини баҳолашнинг аниқлигини оширибгина қолмай, балки морфологик ташхисни ҳам объективлаштиради (Волков В.П., 2016).
Экспериментда ва одамларда турли патологик шароитларда (адабиётда [Пиголкин Ю.И., Богомолов Д.В., 2012, Комори К., Нагино М., Нимура Й., 2016] морфометрик кўрсаткичлар тасвирланган: ўртача диаметри ва гепатоцитларнинг ўртача майдони, гепатоцитларнинг кўндаланг кесимининг ўртача майдони, паренхиманинг нисбий майдони, паренхиматоз зичлиги, паренхима кўндаланг кесими майдонининг улуши, гепатоцитларнинг умумий ҳажми, марказий томирларнинг ядролари, синусоид капиллярлар, портал трактлари. Мавжуд кўрсаткичларни ҳам солиштириш мумкин эмас, ёки баъзан қарама-қарши (Захараш А.Д., 2015, Тсаи Г.Э., Копосова С.А., 2018).
Илмий манбаларни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, нормада ва патологияда интраорган қон айланиш ва ўт йўллари ҳақида деярли ҳеч қандай морфометрик маълумотлар мавжуд эмас. Таҳлил усули ва техникаси сезиларли даражада фарқ қилади.
Жигарнинг морфофункционал ҳолатини таҳлил қилишнинг гистологик усуллари турли этиологияларнинг жигар касалликларини ташхислаш ва дифференциал ташхислашда кенг қўлланилади. Бироқ, уларнинг натижалари ҳар доим ҳам бутун орган структурасининг бузилишини акс эттирмайди (Булатова И.А., 2012). Буларнинг барчаси биргаликда тадқиқотчиларнинг жигар патологиясини баҳолашнинг янги усулларини излашга бўлган қизиқишини оширади, бу жигар патоморфологик тузилмаларидаги ўзгаришлар мезонларини бир нечта яллиғланишга қарши воситалар, яъни полипрагмазия ҳолатида микропрепаратда баҳолаш билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Тадқиқотнинг диссертация бажарилган олий таълим муассасанинг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Самарқанд давлат тиббиёт университети илмий–тадқиқот ишлари режасига мувофиқ 5436 №012000260 "Инсон учун ижтимоий аҳамиятга эга инфекцион ва ноинфекцион этиологияли касалликларнинг профилактикаси, диагностикаси ва давоси учун илғор технологияларни ишлаб чиқиш." (20192023 йй) илмий лойиҳаси доирасида амалга оширилган.
Тадқиқотнинг мақсади полипрагмазияда яллиғланишга қарши дори воситалари таъсирида 5 ойлик бўлган оқ зотсиз каламуш жигар паренхимасидаги морфологик ўзгаришларнинг хусусиятларини аниқлаш ва баҳолашдан иборат бўлган. Тадқиқотнинг вазифалари: 5 ойлик оқ зотсиз каламушлар жигарининг меъёрий морфологик кўрсаткичларини ўрганиш ва баҳолаш; бир вақтнинг ўзида икки, уч, тўрт, бешта яллиғланишга қарши дори воситалари қўллаган ҳолда лаборатория ҳайвонлари жигарининг морфологик ўзгаришларини аниқлаш; бир вактнинг ўзида икки, уч, турт, бешта яллиғланишга қарши дори воситаларини қўллаган ҳолда оқ зотсиз каламушлар жигарининг морфометрик ўзгаришларини аниқлаш; 5 ойлик оқ зотсиз каламушлар жигарининг морфометрик кўрсаткичларини меъёрда ва полипрагмазияда яллиғланишга қарши дори воситалари таъсири ҳолатида қиёсий ўрганиш.
Тадқиқотнинг объекти сифатида тажрибавий тадқиқотлар ўтказиш мақсадида 250 та эркак жинсига мансуб 200-250 гр оғирликдаги оқ зотсиз каламушлар олинган.
Тадқиқотнинг предмети бўлиб жигар тўқимасининг умумий макропрепарати ва экспериментал каламушлар жигар тўқимасининг турли қисмларидан олинган гистологик материаллар хизмат қилган.
Тадқиқотнинг усуллари. Қўйилган вазифаларни ҳал этиш учун экспериментал, морфологик, морфометрик ва статистик тадқиқот усулларидан фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: яллиғланишга қарши препаратлар полипрагмазияси жигар тузилмаларининг барча параметрларига салбий таъсир кўрсатади. Полипрагмазия таъсирида жигар абсолют оғирлиги, ҳажми, жигар паренхимасининг морфологик кўрсаткичларининг пасайиши кузатилади. Морфометрик параметрларнинг кичрайиши полипрагмазиядаги дори воситаларининг сонига боғлиқ. Дори воситалари сонининг оширилиши жигардаги патоморфологик жараёнларни чуқурлаштирган;
ЯҚД воситалари таъсирида гепатоцитларнинг кўндаланг диаметри, цитоплазмаси диаметрининг ўзгаришлари турлича бўлиб, 2 ва 3 та дори воситаси бирга қўлланилганда бу ўлчамларнинг кичрайиши кузатилса, 4 ва 5 та дори воситаси бирга қўлланилганда ҳужайра шиши келиб чиқиши ҳисобига катталашиши кузатилган; полипрагмазия шароитида ҳайвонларда жигар капиллярлари ҳолати ва ички ўт йўллари, шунингдек, биологик мембраналар ҳам ўрганилган, бунинг натижасида жигарнинг структуравий тузилиши жигар тўқимаси деструкцияси ривожланиши ва ушбу ҳолатнинг морфофункционал асослари кўрсатиб берилган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: Жигар паренхимасининг макро ва микроскопик тузилишини ўрганиш натижалари ва унинг таркибий ўзгаришлари полипрагмазия ҳолатида организмда юзага келадиган мураккаб патологик жараёнларнинг механизмини очиб берган.
Оқ зотсиз каламушлар жигаридаги структуравий ўзгаришларни нормал ва полипрагмазия ҳолатида ўрганиш ушбу препаратларнинг энг муҳим ва кескин комбинацияларини аниқлашга имкон берган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги тадқиқотда қўлланилган замонавий ўзаро бир-бирини тўлдирувчи экспериментал, морфометрик, лаборатор ва статистик усуллар билан тасдиқланади, бу жигар паренхимасисининг марфологик ва функционал параметрлари ўзгаришларининг энг характерли қонуниятларини аниқлашга имкон берди, шунингдек, оқ зотсиз каламушлар жигари паренхимасидаги патологик ўзгаришларнинг шаклланиши ва ривожланишини аниклашга ёрдам берган.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Олинган илмий натижаларга асосланиб, нормал шароитда ва полипрагмазия таъсирида каламушлар жигарининг морфологик ва функционал хусусиятлари:
Тасдиқланган услубий тавсиялар: “Яллиғланишга қарши дори воситалари полипрагмазиясида жигарлар морфометрик параметрларини аниқлаш методологияси” (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 14.03.2022 йилдаги 8н-р/265-сонли хулосаси) ва “Яллиғланишга қарши дори воситалари полипрагмазиясида жигар морфометрик параметрларини аниқлаш методологияси” (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йилдаги 8 н-з 180-сонли хулосаси), электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилаган дастури №DGU 1038 "Жигарда полипрагмазия натижасида юзага келадиган морфологик ўзгаришлар қиёсий тавсифини ўрганиш учун дастур".
Ушбу тавсиялар полипрагмазия таъсирида жигардаги морфологик ўзгаришларни аниқлаш, уларни ўз вақтида даволаш ва асоратларнинг олдини олиш тартибини тизимли равишда ташкил этишга имкон берган.
Полипрагмазия таъсирида жигар тузилишидаги морфофункционал хусусиятлар ва морфометрик ўзгаришларни ўрганиш бўйича олинган илмий натижалар Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази Самарқанд филиали ва Самарқанд шаҳар тиббиёт бирлашмаси амалиётига жорий етилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 14.03.2022 йилдаги 8н-р/265-сонли ва 2022 йилдаги 8 н-з 180-сонли хулосаси). Олинган тадқиқот маълумотларини амалга ошириш морфологик параметрлар бўйича органопатологияни эрта ташхислаш, даволаш ва башорат қилиш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва асоратлар сонини камайтириш усулларини ишлаб чиқиш имконини берган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари жами 5 та илмий анжуманларда, жумладан, 2 та халқаро ва 3 та Республика миқёсидаги илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация мавзуси бўйича жами 18 та илмий иш чоп этилган бўлиб, шулардан Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг диссертациялар асосий илмий натижаларини чоп этиш учун тавсия этилган илмий нашрларда 5 та мақола, жумладан, 4 таси республика ва 1 таси хорижий журналларда нашр этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация таркиби кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг ҳажми 103 бетни ташкил этган.
Ушбу мақолада бошқарув қарорларни қабул қилиш асоси нуқтаи назаридан йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлаш тизимида таҳлилнинг ўрни ва роли кўриб чиқилган. Йўл-транспорт ҳодисалари таҳлили турлари ажратилган ҳамда авариялар кўрсаткичлари таҳлил қилиниб, уларнинг афзаллик ва камчиликлари аниқланган.
Таъкидланишича, таққослаш усули аварияларни таҳлил қилишнинг асосий усули сифатида ишлатилади, улардан фойдаланиш учун қайси объектлар, жараёнлар, омиллар бир-бири билан таққосланиши кераклигини аниқ билиш керак, қандай тавсифларга, хусусиятларга, кўрсаткичларга кўра таққослаш керак, қандай аниқ ҳисоблаш тартибини киритиш керак. Абсолют кўрсаткичлар ва ҳар қандай солиштирма ва нисбий кўрсаткичларнинг энг кенг тарқалган таҳлил усули бўлган авариялик кўрсаткичларининг ўзгариши динамикасини ўрганиш ва таққослашга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлаш бўйича фаолият натижаларини баҳолашда, ноқулай тенденцияларни аниқлашда самарали фойдаланиш мумкин бўлган ва авариялар ҳолатини ўзгартириш динамикасини ўрганиш ва таққослашнинг бир нечта асосий усуллари ажратиб кўрсатилган, шунингдек зарур профилактика чораларини кўриш учун ушбу ноқулай ўзгаришларнинг сабабларини аниқлашга қаратилган кейинги таҳлил учун асос бўлиб хизмат қилади.
Йўллардаги воқеалар ривожланишини башоратлаш имкониятларини шакллантирадиган ҳамда йўл-транспорт ҳодисаларини олдини олишга мўлжалланган йўл-транспорт вазиятларни таҳлил қилиш усули кўриб чиқилган.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятчиликка қарши курашиш муаммолари тобора глобал аҳамият касб этмоқда. Хусусан, БМТ Бош Ассамблеяси, Европа Кенгаши, ШҲТ, МДҲ, Араб давлатлари лигаси ва бошқа ташкилотлар томонидан ахборот-коммуникация технологияларидан жиноий мақсадларда фойдаланишга қарши курашиш бўйича минтақавий ва халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Статистик маълумотларга кўра, ҳозирги вақтда 7 миллиардга яқин инсон (дунё аҳолисининг 95 %) электр алоқасининг кўчма тармоқлари билан қамраб олинган , йилига кибержиноятчилик оқибатида етказилган моддий зарарнинг миқдори дунё ЯИМнинг 1 %ни ташкил этади.
Жаҳонда ахборот хавфсизлигини таъминлаш, кибержиноятларга қарши курашиш, ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар ва уларни содир этган шахсларнинг криминологик тавсифини ўрганиш, халқаро ҳамкорликнинг самарадорлигини оширишнинг долзарблиги бу борада чуқур илмий-тадқиқотлар олиб борилишини тақозо этмоқда. Ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни ва ахборот хавфсизлигини жиноий тажовузлардан ҳимоя қилишни таъминлаш, ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг олдини олиш, мазкур жиноятлар учун жавобгарлик белгиланган миллий қонун ҳужжатлари ва қонунни қўллаш амалиётида учрайдиган жиноят-ҳуқуқий муаммоларнинг илмий-назарий ва амалий ечимларини топиш муҳим аҳамият касб этади.
Республикамизда ахборот хавфсизлигини ҳуқуқий таъминлаш, ахборот технологиялари соҳасидаги ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг олдини олиш ва уларга қарши курашиш мақсадида дастурий тадбирлар амалга оширилмоқда. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «жиноят қонунчилигини такомиллаштириш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва ахборотни ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш, ахборот соҳасидаги таҳдидларга ўз вақтида ва муносиб қаршилик кўрсатиш» каби масалалар назарда тутилган. Шу сабабли, жиноят қонунчилигига шахс ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларига таҳдид солувчи хавфли ахборотларни тарқатганлик учун жавобгарлик белгилаш, ахборот хавфсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти сифатида муҳофаза қилиш, ахборот соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг комплекс чора-тадбирларини ишлаб чиқиш долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Диссертация тадқиқоти Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси (1994), Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги 467-1-сон, 2003 йил 11 декабрдаги «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 560—II- сон, 2014 йил 14 майдаги «Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида»ги ЎРҚ-371-сон Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги ПҚ-3723- сон «Жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилиги тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва бошқа соҳадаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган вазифаларни комплекс тарзда амалга оширишга хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши- нинг устувор йўналишларига боғлиқлиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг I. «Демократик ва ҳуқуқий жамиятни маънавий-ахлоқий ва маданий ривожлантириш, инновацион иқтисодиётни шакллантириш» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.
Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий-тадқиқотлар шарҳи. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштириш бўйича комплекс тадқиқотлар етакчи илмий-таҳлилий марказлар ва олий таълим муассасаларида, жумладан, University of Alabama (АҚШ), Faculty of Law, University of Turku (Финляндия), Chaitanya Bharathi Institute of Technology, Osmania University, Hyderabad (Ҳиндистон), Environment and E-Application Department, ITU Telecommunication Development Bureau (Швейцария), Department of Political Science at Tel Aviv University (Исроил), М.В.Ломоносов номидаги МДУ Ахборот хавфсизлиги муаммолари институтида (Россия Федерацияси), Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академиясида, Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказида, Тошкент ахборот технологиялари университетида (Ўзбекистон) амалга оширилмоқда.
Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришга оид илмий тадқиқотлар натижасида: кибержиноятчиликка қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятида ахборот технологияларидан фойдаланишни такомиллаштириш чоралари ишлаб чиқилган (University of Alabama, АҚШ); ҳуқуқий тизимларни унификация қилиш ва уйғунлаштириш орқали халқаро миқёсда кибержиноятчиликка қарши курашиш механизмлари такомиллаштирилган (Faculty of Law, University of Turku, Финляндия); ахборот инфратузилмасинининг киберхавфлардан ҳимоя қилинганлигига салбий таъсир кўрсатувчи ижтимоий-ҳуқуқий: фойдаланувчиларнинг бепарволиги, ахборот соҳасидаги билимларнинг етишмаслиги, ҳуқуқбузарлик содир этганларнинг жавобгарлигини таъминловчи ҳуқуқий механизмнинг кучсизлиги каби омиллар аниқланган (Chaitanya Bharathi Institute of Technology, Osmania University, Hyderabad, Ҳиндистон); ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликни кучайтириш лозимлиги асослантирилган (Environment and E-Application Department, ITU Telecommunication Development Bureau, Швейцария, Россия Федерацияси Ички ишлар Академияси Санкт-Петербург университети); кибержиноятчиликка қарши курашиш миллий хавфсизликни таъминлаш омилларидан эканлиги изоҳланган (Department of Political Science at Tel Aviv University, Исроил), кибержиноятчилик, компьютер терроризми ва ахборот- коммуникация технологияларини (АКТ) давлатлараро низоларда қўлланишига қарши курашиш лозимлиги асослантирилган (М.В.Ломоносов номидаги МДУ Ахборот хавфсизлиги муаммолари институти, Россия Федерацияси); ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришга оид таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган (Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси), “Хавфсиз шаҳар” дастурининг амалга оширилиши бўйича тизимли равишда амалий тадқиқотлар олиб борилмоқда (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш маркази), ахборот ҳимоясини таъминлашнинг дастурий-техник воситалари ва моделлари, криптографик чоралари ва усуллари тизими яратилган (Тошкент ахборот технологиялари университети).
Бугунги кунда жаҳон миқёсида ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашиш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ муаммолар ечимини топишга қаратилган қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тадқиқот ишлари олиб борилмоқда: иқтисодиёт соҳасидаги кибержиноятларнинг юридик табиатини очиб бериш орқали улар учун жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаш; ахборот хавфсизлигини муҳофаза қилиш мақсадида махфий маълумотни ўз ичига олувчи компьютер ахборотидан ғайриқонуний фойдаланганлик, шахсий маълумотларни Интернет тармоғида тарқатиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик белгилаш орқали жиноят қонунчилигини такомиллаштириш; шахсни салбий ахборот таъсиридан ҳимоя қилиш мақсадида ўрганилаётган жиноятлар квалификациясини такомиллаштириш; ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларнинг криминологик тавсифини ўрганиш асосида мазкур жиноятларни барвақт олдини олишнинг самарали ва таъсирчан механизмини ишлаб чиқиш; кибержиноятларга қарши курашишда халқаро ҳамкорликни кучайтириш.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик жиҳатлари нафақат миллий, балки дунё жиноят-ҳуқуқий фанида янги йўналиш ҳисобланади. Мамлакатимизда мазкур муаммонинг жиноят- ҳуқуқий ва криминологик (Е.С.Абдурахманов, Р.Кабулов, М.Х.Рустамбаев, К.Р.Абдурасулова, М.Собиров, Н.С.Салаев, Д.И.Сафаров), шунингдек, криминалистик (А.С.Закутский, Т.Н.Бутунбаев) чораларининг умумий ҳуқуқий жиҳатлари тадқиқ этилган.
Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг таркиби, хусусиятлари, улар учун жиноий жавобгарлик, жиноятларни квалификация қилиш ва исботлаш масалалари, шунингдек жиноятларнинг виктимологик, криминологик, социологик (жиноят-статистик) жиҳатлари В.А.Бессонов, М.Ю.Дворецкий, С.Г.Спирина, B.C. Карпова, Д.Г.Малышенко, А.М.Доронин, А.А.Жмыхов, Т.Л.Тропина, Т.М.Лопатина, У.В.Зинина, А.В.Глушков, М.А.Зубова, Ю.М.Батурин, Ю.М.Жодзинский, Н.А.Селиванов, Н.С.Полевой, Д.А.Крылов, В.Б.Вехов, Б.В.Андреев, О.М.Сафонов, В.П.Хорст, Ю.В.Гаврилин, А.Л.Осипенко ва бошқалар томонидан ўрганилган. Шунингдек А.В.Мнацаканян, Д.А.Ковлагина, Г.И.Узембаеваларнинг ахборот хавфсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилиш, А.А.Шутова, М.А.Простосердов, М.Ю.Шаляпина, А.Ю.Чупрова, З.И.Хисамоваларнинг иқтисодиёт соҳасида ахборот воситаларидан фойдаланиб, содир этилган жиноятлар, Г.Г.Родионовнинг ушбу жиноятларнинг криминалистик тавсифи, И.Р.Бегишевнинг рақамли ахборот жиноятларига қарши курашиш, J.Howardнинг (АҚШ) Интернетга тармоқли хужумлар статистикасининг таҳлили, J^mith^^ (АҚШ) тармоқли хужумларнинг тергов қилиш техникаси; B.Collin (АҚШ), D.Denningларнинг (Великобритания) кибертерроризм ва ахборот хавфсизлиги, S.Furnell (Австралия), P.Grabosky (АҚШ), P.Himanenларнинг (Финляндия) кибержиноятчи ва хакер шахси, E.Hickey (Австрия), D.Parkerларнинг (АҚШ) кибержиноятларнинг криминологик жиҳатларига бағишланган тадқиқотларни таъкидлаш лозим.
Республикамизда ўзгалар мулкини компьютер воситаларидан фойдаланиб талон-торож қилганлик учун жавобгарлик (Х.Р.Очилов) мавзусида фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимоя қилинган. Ушбу тадқиқотда ўзгалар мулкини талон-торож қилиш билан боғлиқ жиноятларнинг сабаблари ва шароитлари, компьютер фирибгарлиги, ўғрилиги тадқиқ этилган. Аммо ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришга оид алоҳида монографик тадқиқот олиб борилмаган.
Диссертация мавзусининг диссертация бажарилаётган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги. Диссертация мавзуси Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академиясининг илмий-тадқиқот ишлари режаси ва «Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексини такомиллаштириш ва уни қўллаш амалиёти муаммолари», «Глобаллашув шароитида жиноятчиликка қарши курашишни такомиллаштириш муаммолари» илмий тадқиқотларининг долзарб йўналишлари доирасида амалга оширилган.
Тадқиқотнинг мақсади ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини янада такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқишдан иборатдир.
Тадқиқотнинг вазифалари:
жиноят ҳуқуқи доктринасини ривожлантириш бўйича аниқ таклифларни ишлаб чиқиш; жиноят қонунчилиги ва унинг самарадорлигини таъминлаш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; ахборот соҳасидаги жиноятчилик, ахборот соҳасидаги янги хавф ва хатарларга қарши курашиш самарадорлигини ошириш мақсадида миллий ҳуқуқий базани такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва бошқа муассасалар фаолиятига халқаро стандартлар, қоидаларни имплементация қилиш имкониятларини кенгайтириш юзасидан тавсияларни бериш; ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар профилактикаси ва уларни олдини олишнинг криминологик чоралари самарадорлигини ошириш;
ривожланган хорижий мамлакатлар тажрибасини ўрганиш асосида ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши жиноят-ҳуқуқий курашиш самарадорлигини ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; қонунни қўллаш амалиётини яхшилаш бўйича тавсияларни ишлаб чиқиш ҳисобланади.
Тадқиқотнинг объекти ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий, криминологик ва ташкилий чораларини тартибга солувчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади.
Тадқиқотнинг предмети ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этганлик учун Ўзбекистон Республикасида жиноий жавобгарликни тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, қонунни қўллаш амалиёти, амалдаги қонунчилик ва хорижий мамлакатлар амалиёти, шунингдек жиноят ҳуқуқи фанида мавжуд бўлган концептуал ёндашув, илмий қарашлар ва ҳуқуқий категориялардан иборат.
Тадқиқотнинг усуллари. Белгиланган вазифаларни амалга оширишда илмий тадқиқотнинг умумий ва махсус усуллари: тарихий, тизимли, аниқ- социологик, қиёсий-ҳуқуқий, таҳлилий, миқдорий таҳлил (контент-таҳлил), мантиқий-юридик ва бошқа усуллардан фойдаланилган. Мазкур усулларнинг барчаси маълум даражада диссертация тадқиқоти натижаларининг аниқлиги ва асосланганлигини таъминлашга хизмат қилди.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
шахсий ҳаёт дахлсизлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши, фуқароларнинг ҳуқуқлари муҳофаза қилинишини таъминлаш, шунингдек ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этишда шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгилаш зарурати асосланган; шахснинг шахсий ҳаёт дахлсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилиниши ва жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлашда шахсий ҳаёт дахлсизлигига тажовуз қилганлик учун Ўзбекистон Республикаси ЖК 1411- моддасида жавобгарлик белгилаш зарурати исботланган; жиноят қонунининг одиллик ва инсонпарварлик принципларини таъминлаш мақсадида ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларни содир этганларга нисбатан озодликни чеклаш тарзидаги жазони қўллаш мақсадга мувофиқлиги асосланган;айрим турдаги жиноятлар (пул маблағларини ва (ёки) бошқа мол- мулкни жалб этишга доир ноқонуний фаолиятни амалга ошириш (ЖК 1881- моддаси), жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш, сақлаш, тарқатиш ёки намойиш этиш (ЖК 2441- моддаси))нинг телекоммуникация тармоқлари ва интернет орқали содир этилишининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги исботланган;
телекоммуникация тармоқлари ва интернет орқали ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш, ўзини ўзи ўлдиришга ундаш учун жавобгарлик белгилаш зарурати асосланган; ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган интернет сайтларида салбий ахборотни тарқатганлик учун блогернинг жавобгарлигини қонунига киритиш кераклиги исботланган; электрон тижоратни амалга оширишда иштирокчиларнинг шахсий маълумотларидан шартномада белгиланмаган мақсадларда фойдаланиш, мазкур маълумотларнинг ошкор этилиши таъқиқланиши лозимлиги асосланган; ғайриқонуний хулқ-атворни оқлайдиган ва ҳуқуқбузарлик содир этилишига олиб келадиган, жамиятда бузғунчилик ғояларини тарғиб этувчи ахборотнинг болалар ўртасида тарқатилиши тақикданиши ва бундай ҳаракатлар учун жавобгарлик белгиланиши таклиф этилган;
ахборот соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан «ишончли мулоқот» услубининг қўлланиши мақсадга мувофиқлиги, уларнинг психологик ҳолатидан келиб чиқиб, суриштирув, тергов ва профилактик чора-тадбирларнинг амалга оширилиши лозимлиги кўрсатилган; ахборот технологиялари воситасида шахснинг ҳаёти, соғлиғи ва аҳлоқига салбий таъсир кўрсатилиши сабабли мазкур ҳаракатлар ижтимоий хавфли қилмиш сифатида тан олиниши лозимлиги таклиф этилган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат:
ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятчиликка қарши курашишда жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларни асосий восита сифатида тан олиш, шунингдек уларни миллий жиноят қонунчилиги ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга киритиш заруриятига оид тегишли таклифлар берилган;
ахборот соҳасидаги жиноятчиликка қарши курашишнинг ҳозирги ҳолатини, уларга қарши курашиш тизими ва механизмини чуқур ўрганиш асосида ахборот хавфсизлиги соҳасида концептуал норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилиш масаласи кўтарилган, хусусан, ахборот хавфсизлигининг ҳозирги ҳолати таҳлили асосида замоновий хавф ва таҳдидларни инобатга олган ҳолда ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича вазифалар қўйилган ва долзарб муаммолар аниқланган Ўзбекистон Республикасининг Ахборот хавфсизлиги концепцияси лойиҳаси ишлаб чиқилган;
Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш маркази ҳузурида махсус лабораториянинг ташкил этилишисинов ва тадқиқот ишларини амалга ошириш, шунингдек ахборот хавфсизлиги соҳасида ҳимоя воситаларини тестдан ўтказиш орқали ахборот хавфсизлиги соҳасидаги салбий ҳодисаларни аниқлаш ва тергов қилиш самарадорлигини оширишга хизмат қилиши асослантирилган (у компьютер вируслари, зарарли дастурлар, ноқонуний фойдаланиш ва бошқалардан муҳофаза қилишнинг янги воситаларни синовдан ўтказиш бўйича ўзига хос “полигон” функциясини бажаради);
Ўзбекистон Республикаси Ёшлар иттифоқи, Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳамкорлигида ва мутахассис, эксперт ва таҳлилчилар иштиркида «Ёш дастурчи- ватанпарварлар клуби»ни ташкил этиш зарурияти асослантирилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Тадқиқот натижалари халқаро ҳуқуқ ва миллий қонун нормалари, ривожланган давлатлар тажрибаси, қонунни қўллаш амалиёти, социологик тадқиқотларнинг анкета, интервью ва эксперт баҳолаш шаклларига асосланган бўлиб, статистик маълумотларни таҳлил қилиш натижалари умумлаштирилиб, олинган натижалар ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқланган ва амалиётга жорий қилинган.
Хулоса, таклиф ва тавсиялар апробациядан ўтказилиб, уларнинг натижалари етакчи миллий ва хорижий нашрларда эълон қилинган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Диссертация ишининг илмий аҳамияти ундаги илмий-назарий хулосалар, амалий таклиф ва тавсиялардан келгуси илмий фаолиятда, амалдаги жиноят қонунчилигини такомиллаштиришда, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг тегишли қарорларини ишлаб чиқишда, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятида ҳамда жиноят ҳуқуқи, ҳуқуқий кибернетика, криминалистика, ахборот ҳуқуқи, ахборот хавфсизлиги, тезкор- қидирув фаолияти, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятида ахборот хавфсизлиги, суд экспертизаси каби фанларни илмий-назарий жиҳатдан янада бойитишда фойдаланиш мумкинлигида намоён бўлади. Тадқиқот ишининг назарий жиҳатларига таяниш келгусида ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликни такомиллаштириш, мазкур жиноятларни олдини олиш самарадорлигини ошириш, ахборот хавфсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти сифатида тадқиқ этиш билан боғлиқ янги илмий тадқиқотлар олиб бориш имконини беради. Шунингдек, жиноят ҳуқуқи, ҳуқуқий кибернетика, криминалистика, ахборот ҳуқуқи, ахборот хавфсизлиги, тезкор-қидирув фаолияти, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятида ахборот хавфсизлиги, суд экспертизаси фанлари бўйича маъруза, мунозара ва амалий машғулотларда, ўқув ва методик қўлланмалар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштириш бўйича олинган илмий натижалар асосида: шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгилаш бўйича таклиф Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 23 сентябрдаги ЎРҚ-411-сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси МЖтК 461-моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2016 йил 28 сентябрдаги 06/1-05/1 148-вх-сон маълумотномаси). Мазкур ўзгартириш шахсий ҳаёт дахлсизлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши, фуқароларнинг ҳуқуқлари муҳофаза қилинишини таъминлаш, шунингдек ҳуқуқий бўшлиқни бартараф этишга хизмат қилган; шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгилаш бўйича таклиф Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 23 сентябрдаги ЎРҚ-411-сонли Қонуни билан киритилган Ўзбекистон Республикаси ЖК 1411-моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд- ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2016 йил 28 сентябрдаги 06/1- 05/1148-вх-сон маълумотномаси). Шахсий ҳаёт дахлсизлигига тажовуз қилиш учун жиноий жавобгарлик белгиланиши шахснинг шахсий ҳаёт дахлсизлигини жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилинишини ва жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаган;
ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга озодликни чеклаш жазосини қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 10 августдаги ЎРҚ-389-сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси ЖК 2781-2786-моддаларида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 06/1-05-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар учун муқобил жазо тайинланишига хизмат қилади; айрим турдаги жиноятларни телекоммуникация тармоқлари ва Интернет орқали содир этилишининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 25 апрелдаги ЎРҚ-405- сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси ЖК 1 881-моддаси, 2441- моддаси учинчи қисми «г» бандида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд- ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 06/1-05-сон маълумотномаси). Мазкур таклифга мувофиқ ахборот технологияларидан жиноий мақсадларда фойдаланиш учун жиноий жавобгарлик белгиланган;
телекоммуникация тармоқлари ва интернет орқали ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш, ўзини ўзи ўлдиришга ундаш учун Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 13 июндаги ЎРҚ-436-сонли Қонунига кўра Ўзбекистон Республикаси ЖК 103- ва 1031-моддаларида жавобгарлик белгиланган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари бўйича қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 06/1-05-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф инсон ҳаётига таҳдид солувчи турли ахборот ҳуружлари учун жиноий жавобгарлик белгиланишига хизмат қилган; ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган айрим турдаги салбий ахборотни Интернетда тарқатганлик учун блогернинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидалар Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 11 декабрдаги «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 560-11-сонли Қонунининг 3- ва 121- моддаларига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71- сон маълумотномаси). Мазкур таклиф интернет тармоғидан фойдаланиб, содир этиладиган турли жиноятларнинг олдини олишга хизмат қилади;
электрон тижоратни амалга оширишда иштирокчиларнинг шахсий маълумотларидан шартномада белгиланмаган мақсадларда фойдаланиш мумкин эмаслиги, мазкур маълумотларнинг ошкор этилмаслиги лозимлиги Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 22 майдаги «Электрон тижорат тўғрисида»ги ЎРҚ-385-сонли Қонунининг 18-моддасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф электрон тижорат иштирокчилари томонидан шахсий маълумотлардан ғайриқонуний фойдаланишнинг тақиқланишига асос бўлган;
ғайриқонуний ҳулқ-атворни оқлайдиган ва ҳуқуқбузарлик содир этилишига олиб келадиган, жамиятда бузғунчилик ғояларини тарғиб этувчи ахборотни болалар ўртасида тарқатилиши тақиқланиши ва бу ҳаракатлар жавобгарликка олиб келиши тўғрисидаги таклиф Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 8 сентябрдаги «Болаларни уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборотдан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги ЎРҚ-444-сонли Қонунининг 16-моддасига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф болалар орасида уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборот тарқатилишининг ғайриқонуний ҳаракат сифатида баҳоланишига хизмат қилган;
ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жиноий жавобгарликни такомиллаштиришга оид таклифлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 майдаги ПҚ-3723-сонли қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилигини ривожлантириш концепцияси доирасида таҳлилий маълумотларни тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитасининг 2018 йил 2 июлдаги 05/2-01-71-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминланишига хизмат қилган; ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан «ишончли мулоқот» услубининг қўлланиши мақсадга мувофиқлиги, мазкур шахсларнинг психологик ҳолатини инобатга олиб, суриштирув, тергов ва профилактик чора-тадбирларни амалга ошириш тўғрисидаги таклиф Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг тегишли таркибий бўлинмалари фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг 2018 йил 2 июлдаги 33/1985-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар профилактикаси самарадорлигини оширишга хизмат қилган; ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг сабабларини ўрганишда ташқи таъсирларни, ходимларнинг компетентлик ва амалий кўникмалари даражасини, ҳуқуқбузарлик мотивларини аниқлаш, шунингдек, ижтимоий тармоқлар мониторинги олиб борилиши лозимлиги тўғрисидаги таклифлар Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг тегишли таркибий бўлинмалари фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг 2018 йил 2 июлдаги 33/1985-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг сабабларини аниқлаш ҳамда уларни барвақт олдини олишга хизмат қилган; ахборот хавфсизлиги давлатнинг миллий манфаатлари билан бевосита боғлиқлиги сабабли жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти эканлиги Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топди (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот хавфсизлиги жиноят-ҳуқуқий муҳофаза объекти сифатида ҳимоя қилинишига хизмат қилган;
ахборотни муҳофаза қилишда ахборот хавфсизлигини таъминлаш юзасидан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан комплекс чора- тадбирлар амалга оширилиши лозимлиги Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятининг ахборотни муҳофаза қилишга йўналтирилишини таъминлаб берган;
аҳборот хавфсизлигига таҳдид солувчи хавфларнинг шахс, жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказиши Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ахборот таҳдидларининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилигини ва ахборот соҳасида жиноят содир этилишининг омили сифатида баҳолаш имконини берган; шахснинг онгига ахборот технологиялари воситасида таъсир кўрсатиш унинг ҳаёти, соғлиғи ва аҳлоқига салбий таъсир кўрсатиши сабабли шахсни ғайриқонуний ахборот таъсиридан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қоида Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги Қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни лойиҳасида ўз аксини топган (Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги ҳузуридаги Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш марказининг 2017 йил 13 ноябрдаги 03-07-02/124-сон маълумотномаси). Мазкур таклиф ушбу ҳаракатларнинг ижтимоий хавфли қилмиш сифатида тан олинишига хизмат қилган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 10 та илмий-амалий анжуманда, хусусан, 5 халқаро ва 5 республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Тадқиқот мавзуси бўйича 27 илмий иш, шу жумладан 1 монография, 16 илмий мақола (4 таси хорижий нашрларда) чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация таркиби кириш, тўртта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертациянинг ҳажми 260 бетни ташкил этади.
ХУЛОСА
Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишнинг жиноят-ҳуқуқий ва криминологик чораларини такомиллаштиришни ўрганиш ва қуйилган вазифаларни бажариш натижасида қуйидаги таклиф ва тавсиялар шакллантирилган:
1. Ахборот соҳасидаги жиноятларга қасДДан ёки эҳтиётсизлик орқасида содир этиладиган, ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги ижтимоий муносабатларга жиддий зиён ёки моддий зарар етказадиган ёхуд уларни етказиш хавфини туғдирган, компьютер ахбороти ва ахборот ресурсларини хавфсиз ишлаб чиқиш, йиғиш, қайта ишлаш, сақлаш, қидириш, ўтказиш, тарқатиш, улардан фойдаланиш, ахборот- коммуникация технологиялари инфрратузилмасини хавфсиз фаолият юритиши, ахборот технологияларини, уларни таъминлаш воситаларини яратиш ва фойдаланиш, компьютер ахбороти ва ахборот тизимлари, тармоқлари ва ресурсларини ҳимоя қилиш, ахборот соҳасида шахс, жамият ва давлатнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари муҳофазасига таҳдид қилувчи ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик) деб таъриф берилган.
2. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларнинг турдош объекти ахборот хавфсизлиги ва технологиялари соҳасидаги шахс, жамият ва давлатнинг хавфсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлардир.
3. Ахборот соҳасидаги муносабатларнинг ривожланиши ва уларнинг жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилинишининг таъминланиши уч босқичга ажратилган:
1) Компьютер соҳасидаги жиноятларнинг ижтимоий хавфлилигини англаш босқичи XX асрнинг 70-90 йилларини ўз ичига олиб,компьютер жиноятчилигининг пайдо бўлиши ва ривожланиши, айнан компьютерлардан бошқа жиноятларни, қоида тариқасида фирибгарлик ва маблағларни талон- торож қилишни қилганликнинг расмий қайд этилган ҳолатлари, компьютер инфратузилмасининг босқичма-босқич ривожланиши, ғайриқононуний фойдаланиш, компьютер саботажи каби компьютер жиноятларини (жиноий гуруҳларга фаол жалб қилинмаган ҳолда) содир этган хакер, кракер ва бошқа шахсларнинг пайдо бўлиши билан тавсифланади.
2) Интернет глобал тармоғида жиноятларнинг кўпайиш босқичи (XX аср охири - тахминан 2010 йилга қадар) компьютер жиноячилигининг глобаллашуви ва «халқаро кўламга эга бўлиши», мазкур жиноятчиликнинг глобал хавф (кибержиноячилик) сифатида тан олиниши, ахборот хавфсизлигига қарши таҳдидларнинг кучайиб бориши ва янги хавфларни вужудга келиши, шиддатли технологик ривожланиш, янги ахборот- коммуникация тизимлари ва инфратузилманинг, кибержиноятларнинг халқаро миқёсда содир этилишига имкон яратувчи «виртуал макон»нинг вужудга келиши, хакерлик ҳамжамиятларининг фаол жадаллашуви, уларнинг жиноий тармоқларга кенг жалб қилиниши билан тавсифланади.
3) Замонавий босқич - кибержиноятларнинг Давлатлараро, миллатлараро ва тузилмалараро курашишнинг кучли тизимли воситаси айланган ахборот технологиялари ва ахборот хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга ўзгариши (2010 йилдан ҳозирги кунга қадар) бўлиб, бу давр нафақат шахс, жамият ва давлатга, балки умуман инсониятга хавф соладиган, ахборот таҳдидларининг мутлақ янги тури ҳисобланадиган ахборот ҳужумларининг кучайиши билан ифодаланади. Интернет глобал тармоғининг таъсири ва имкониятлари кўп ҳолатларда тартибга солинмайдиган бош- бошдоқликка, минтақавий уришлар ва қуролли можароларга, сиёсий тузумларнинг ўзгаришига, халқаро террористик ташкилотларнинг давлат институтларига айланишига, вазиятнинг халқаро ҳамжамият, давлат ва трансмиллий корпорацияларнинг назоратидан чиқиб кетишига, ўз вақтида таъсир кўрсатиш чораси сифатида қабул қилинган ва қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг амалиётдан ортда қолишига сабаб бўлмоқда.
4. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ахборот технологиялариа соҳасидаги муносабатларни муҳофаза қилишга оид жиноят-ҳуқуқий нормаларнинг ривожланиш тарихи ва тенденциялари шартли равишда уч босқичга бўлинган:
1) Мазкур босқич мустақилликка эришилгандан (1991 йил) Ўзбекистон Республикаси ЖК қабул қилингунча (1994 йил) вақтга қадар бўлган даврни ўз ичига олади. Мазкур босқичнинг ўзига хослиги шундаки, бу даврда ахборотлаштириш масалалари ва ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни умумий жиҳатдан тартибга солувчи қонун ҳужжатлари қабул қилинди (мисол учун, Ўзбекистон Республикасининг «Электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси тўғрисида»ги Қонуни), Ўзбекистон 1996 йилда Интернет халқаро тармоғига кирган.
2) Ушбу босқич 1994-2007 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда ахборотлаштириш қоидаларини бузганлик, компьютер техникаси воситалари ёрдамида содир этилган ўғрилик, фирибгарлик, ўзлаштириш ёки растрата йўли талон-торож қилиш учун жавобгарлик белгиланган Ўзбекистон Республикаси ЖК, шунингдек ахборот технологиялари соҳасидаги умумий қонунлар - «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги, «Телекоммуникациялар тўғрисида»ги, «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги Қонунлар қабул қилинди. Ахборотлаштиришнинг табиати аниқланиб, ушбу жараённи ҳимоя қилиш механизми ишлаб чиқилди, зарур ҳуқуқий асос яратилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ФК қабул қилиниб, ашё сифатида ахборотнинг юридик табиати аниқланди.
3) Мазкур босқич 2007 йилдан ҳозиргача бўлган даврни ўз ичига олади. Ахборотлаштириш ва компьютерлаштиришнинг мазкур даврида ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни жиноят-ҳуқуқий муҳофаза қилиш механизми такомиллаштирилди. Айрим хорижий мамлакатларнинг ижобий тажрибасини инобатга олиб, ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг янги таркибини назарда тутувчи янги ХХ1-боби киритилди.
Жамият ривожининг ҳозирги босқичида шахс, жамият ва давлатнинг ахборот хавфсизлигига тажовуз қилувчи янги ижтимоий хавфли қилмишларни криминализация қилиш зарурати мавжудлиги асослантирилди.
5. Кибержиноятларга қарши курашиш бўйича хорижий мамлакатлар қонунчилиги ва Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг қиёсий-ҳуқуқий таҳлили асосида миллий қонунчиликда қатор бўшлиқлар, зиддиятлар ва камчиликлар мавжудлиги аниқланди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси ЖК 130- («Порнографик маҳсулотни тайёрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш»), 1301- («Зўравонликни ёки шафқатсизликни тарғиб қилувчи маҳсулотни тайёрлаш, олиб кириш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш») 139- («Туҳмат»), 140- («Ҳақорат қилиш»), 1411- («Шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузиш»), 156- («Миллий, ирқий, этник ёки диний адоват қўзғатиш»), 158- («Ўзбекистон Республикаси Президентига тажовуз қилиш”), 159- («Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумига тажовуз қилиш»), 170-моддаларида («Алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан мулкий зарар етказиш») «оммавий ахборот воситалари, телекоммуникация ва ахборот-коммуникация тармоқларидан, шунингдек Интернет тармоғидан фойдаланиб содир этилган бўлса» каби оғирлаштирувчи ҳолатни назарда тутиш мақсадга мувофиқ. Ўзбекистон Республикаси ЖК 149-моддасини қуйидаги таҳрирдаги: «Муаллифлик ҳуқуқи объекти ҳисобланган компьютер ДастурлариДан, ёки ахборот-коммуникация технологиялари учун дастурлардан ғайриқонуний равишда фойдаланиш, шунингдек ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда муаллифликни ўзлаштириш» деган иккинчи қисм билан тўлдирилиши лозим.
6. Ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиб, содир этилаётган жиноятлар сонининг ортиб бораётганлигини инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси ЖК 56-моддасига қуйидаги таҳрирдаги оғирлаштирувчи ҳолатни киритиш мақсадга мувофиқлиги асослантирилган:
«оммавий ахборот воситалари, телекоммуникация ва ахборот- коммуникация тармоқларидан, шунингдек Интернет тармоғидан фойдаланиб».
7. Ёшларнинг ахборот-коммуникация маконига кенг жалб қилинганлиги, турли ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг вояга етмаганлар томонидан содир этилаётганлигини инобатга олиб, ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар учун жиноий жавобгарлик ёшини 14 ёшгача камайтириш лозимлиги асослантирилган.
8. Жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси ЖК 64-моддасини қуйидаги таҳрирдаги: «Алоҳида ҳолларда суднинг қарорига асосанжавобгарликка тортиш муддатлари ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасида жиноят содир этган шахсларга нисбатан қўлланилмаслиги мумкин», деган саккизинчи қисм билан тўлдириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
9. Кибержиноятларнинг тез фош этилиши ва сифатли тергов қилинишини таъминлаш мақсадида диссертант ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар содир этилганида экспертиза тайинланиши ва ўтказилиши мажбурийлигини таъминлаш мақсадида ЖПК 173-моддасини қуйидаги таҳрирдаги ўнинчи банд билан тўлдириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
«ахборот тизимлари, тармоқлари ва ресурслари фаолияти бузилганлиги белгиларини, шунингдек компьютер ахбороти билан ғайриқонуний ҳаракатлар хусусияти ва ушбу ҳаракатлар амалга оширилганлигини кўрсатувчи ҳолатларни».
10. Янги вужудга келаётган ижтимоий муносабатларни жиноят- ҳуқуқий ҳимоя қилиш зарурияти мавжудлигини инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси ЖКга болаларни уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборотдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун нормаларини бузганлик, Интернет тармоғида ахборот жойлаштириш талабларини бузиш, давлат сирини ташкил этувчи компьютер ахборотидан ғайриқонуний равишда фойдаланиш, электрон тижоратни амалга ошириш қоидаларини бузиш учун жавобгарликни назарда тутувчи қатор янги моддаларни киритиш таклиф этилади. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси МЖтКга болалар орасида уларнинг соғлиғига зарар етказувчи маҳсулотни қасддан тарқатиш, электрон тижоратни амалга ошириш қоидаларини бузиш, электрон рақамли имзо тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, Интернет тармоғида ахборот жойлаштириш талабларини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгилаш лозимлиги таклиф этилган.
11. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар таснифидан келиб чиқиб, тадқиқот ишида Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг «Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар» номли ХХ1-боби негизида:
1) «Ахборот хавфсизлигига қарши жиноятлар» номли XX1;
2) «Стратегик ахборот инфратузилмаси хавфсизлигига қарши жиноятлар» номли XX2;
3) «Телекоммуникация ва алоқа соҳасидаги жиноятлар» номли XX3- боблардан иборат «Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги, телекоммуникация ва алоқа воситалари соҳасидаги жиноятлар» деб номланувчи еттинчи бўлимни киритиш мақсадга мувофиқлиги асослантирилган:
12. Ахборот таҳдидлари ва хавфларига қарши курашишда ахборот хавфсизлиги соҳасида концептуал норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилиш муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Ахборот хавфсизлиги концепцияси лойиҳаси ишлаб чиқилган.
13. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича ҳуқуқий чоралар Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришга оид давлат сиёсатидан келиб чиқиши лозим. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясидаги вазифалардан келиб чиқиб, киберхавфсизлик соҳасидаги норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш бўйича Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори лойиҳасини ишлаб чиқиш таклиф этилган.
14. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларни содир этган шахсларга криминологик тавсиф беришда уларнинг ҳулқ-атвори шаклланишига таъсир кўрсатувчи тўртта омил: шахснинг хусусиятлари, техник ноу-хау, ижтимоий хусусиятлар, рағбатлантирувчи омилларга эътибор берилиши лозимлиги кўрсатилган.
15. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятлар криминологик тавсифининг асосий жиҳатлари сифатида уларининг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги, трансчегаравий хусусиятга эга эканлиги, стратегик инфратузилманинг муҳим элементи сифатида ахборот- технологик тизимнинг заифлиги, мавжуд қонун нормаларининг етарли самара бермаётганлиги ва сиёсий институтларнинг мукаммал эмаслиги, ходимлар профессионаллик даражаси пастлиги ва инсон омили кўрсатилган.
Шулардан келиб чиқиб, ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги жиноятларга қарши курашишда ҳуқуқий, ижтимоий, сиёсий, ташкилий-техник чоралар комплексини қўллаш зарурияти мавжудлиги кўрсатилган.
16. Ахборот технологиялари ва хавфсизлиги соҳасидаги салбий ҳодисаларга қарши курашишга ихтисослаштирилган бўлинмаларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш муҳим вазифа ҳисобланади. Хусусан, текширув ва тадқиқот ишларини амалга ошириш, шунингдек ахборот хавфсизлиги соҳасида ҳимоя воситаларини тестдан ўтказиш мақсадида Ахборот хавфсизлиги ва жамоат тартибини таъминлашга кўмаклашиш маркази ҳузурида махсус лаборатория ташкил этилиши зарур (у компьютер вируслари, зарарли дастурлар, ноқонуний фойдаланиш ва бошқалардан муҳофаза қилишнинг янги воситаларни синовдан ўтказиш бўйича ўзига хос «полигон» функциясини амалга оширади).
17. Ахборот-коммуникация технологиялари ва киберхавфсизлик соҳасида зарур билим ва кўникмаларга эга бўлган истеъдодли ва креатив фикрловчи ёшларни йиғиб, мунозаралар олиб бориш ва кадрларни танлаш учун кўргазмали майдон ҳисобланувчи «Ёш дастурчи-ватанпарварлар клуби»ни ташкил этиш зарурати асослантирилган. Мазкур клубни Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Инновацион ривожланиш вазирлиги билан ҳамкорликда, мутахассис, эксперт ва таҳлилчиларни жалб этган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Ёшлар иттифоқи ҳузурида ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Мазкур клубни ташкил этиш ёшлар билан очиқ мулоқотнинг яққол намунаси, ахборот ҳуқуқбузарликларни олдини олиш ва уларни содир этишга мойил бўлган шахсларни аниқлаш бўйича профилактик марказ бўлиб, ёшларни ватанпарварлик, қонунга ҳурмат руҳида тарбиялашга хизмат қилади.
18. ахборот жиноятларига қарши курашишнинг умумий принциплари, фуқаролик ва жиноий жавобгарлик масалалари, жиноий жазо муқаррар бўлган қилмишлар рўйхати, ахборот жиноятларига қарши курашиш соҳасида халқаро ҳамкорлик ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари малакасини оширишнинг механизмлари, маълумотлар алмашинуви ва судда иш юритиш бўйича аниқ ишлаб чиқилган қоидаларнинг комплексини ўз ичига оладиган ягона Кибержиноятларга қарши курашиш ва глобал ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича БМТ Конвенциясини қабул қилиш лозим, деган таклиф илгари сурилган.
19. ШҲТ, ЕИ ва бошқа минтақавий ташкилотларга аъзо мамлакатлар ўртасида кибержиноятчилик ҳолати ва у бўйича ахборот алмашинувини таҳлил қилиш, миллий даражада амалга оширилган жиноятларнинг олдини олишга қаратилган ва тезкор чора-тадбирларни баҳолаш, шунингдек ҳуқуқни муҳофаза қилувчи, суд ва прокуратура органлари ходимларини махсус тайёргарликдан ўтказиш мақсадида Интерпол доирасида кибержиноятларга қарши курашиш бўйича глобал мувофиқлаштирувчи марказни ташкил этиш лозимлиги асослантирилган. Мазкур Марказнинг ташкил этилиши маълумотларни йиғиш ва қайта ишлаш, Интерполга аъзо мамлакатлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг тегишли бўлинмаларига ахборот, техник ва криминалистик ёрдам кўрсатиш, ўзаро текширувлари амалга ошириш, шунингдек. мутахассисларни тайёрлаш имконини яратади. Марказ зарур тадқиқотлар ўтказишга ва дастурий таъминот яратишга кўмаклашиши, мавжуд ва вужудга келиши мумкин бўлган хавфларни баҳолаш ва таҳлил қилиш, истиқболни белгилаш ва барвақт огоҳлантиришлар билан шуғулланиши мумкин.
Экспериментал тадқиқотларни амалга ошириш шарт шароитлари: психологик ҳимоя тизими ҳақидаги билимларни ассимиляция қилиш, айниқса, шахс ва психологик ҳимоя тизимининг ишлаш талабаларини психологик ҳимоя тизимининг қуйидаги йўналишларда ўзгаришига олиб келди: содда-табиий ва юксак ҳимоя механизмларининг кескинлиги нисбати психологик ҳимоянинг пастки қисмидир. Копинг ресурслар эса муаммоларни бартараф этишдан уларни ҳал қилишгача фаол ҳаракатларга айланди. Ўз-ўзини баҳолаш, шахс ҳис-туйғуларини бошқариш ва ўз-ўзини назорат қилиш уйғунлашган ҳолда психологик ҳимоянинг юқори даражаси бўлган конструктивликка ўтишини баҳолашга имкон берди.
Ҳар бир тилнинг ўзига хос хусусиятлари ундаги муҳим қатлам ҳисобланган турғун иборалар – фразеологизмларда намоён бўлади. Иборалар шахслар ўртасидаги турли муносабатларни қисқа ва лўнда шу билан бирга тушунарли ва маъноли қилиб ифодалайди. Мақолада фразеология соҳасига тегишли соматик сўзлардан таркиб топган бирикмалар қиёсий таҳлилга тортилган. Улар фразеологияга оид назарий материаллар, илмий адабиётлар ва таржима тўпламлари асосида бериб ўтилди. Шунингдек, мақолада бадиий асарлардаги қаҳрамонлар нутқидан олинган фразеологизмларнинг қиёсий таржимаси ҳам таҳлил қилинди. Фразеологик бирликларни ҳиндий тилидан ўзбек тилига таржима қилишда, даставвал, уларнинг эквивалент ёки муқобилини танлай билишда ва ҳиндий тилидаги иборанинг эквиваленти ёки муқобил вариантларини қўллай билиш керак. Ушбу мақолани ёзишдан кўзланган асосий мақсад ¬¬ ҳиндий тилида соматик отлардан ясалган фразеологизмларни қиёсий таҳлил этишдан иборат. Мақолада қиёсий таҳлил қилишда 3 семантик гуруҳга ажратиб маънолари кўриб чиқилди. Яъни: а) тўла мослик; б) қисман мослик; в) умуман ўхшамайдиган; Фразеологик бирликлар асосан В.М. Бескровныйнинг II томли «Хинди-русский словарь» луғатининг биринчи томи юзасидан таркибида энг фаол ва нофаол соматик сўзлари иштирок этганларидан жамланди. Мақолада асосан ўзбек олимларидан Ш. Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати” китобидан ўзбекча муқобил вариантларини бериш учун фойдаланилди. Фразеологик бирликлар 3 хил усулда таржима қилинди: сўзма-сўз таржима; адабий таржима; маъноси; Хулоса ўрнида ҳиндий тилидаги фразеологик бирликлар қиёсий таҳлилга тортилганда ўзбекча вариантлари билан берилганлиги якуний қилиб берилди.
Мазкур мақолада турк фразеологизмлари ҳақида сўз юритилиб, унинг айнан “baş” компоненти иштирокидаги фразеологизмлар турига урғу берилган. Кўзланган асосий мақсад “baş” компоненти иштирокидаги соматик фразеологизмларнинг семантикасини ўрганиш, уларнинг оғзаки ва ёзма нутқда қўлланилишини таҳлил қилиш. Мазкур мақсадни амалга ошириш учун фразеологизмлар борасидаги илмий адабиётлар билан танишиш; турк тилидаги соматик фразеологизмларга оид илмий ишларни ўрганиш; мавзуга доир манбаларни топиш ва материалларни тўплаш; “Baş” компонентли соматик фразеологизмларни семантик таҳлил қилиш; таҳлил натижалари юзасидан хулосалар бериш каби вазифалар белгиланган. Мақолада лексик-семантик ва концептуал таҳлил методларидан фойдаланилган. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси ёритилган қисмда бир қатор эътиборга молик илмий ишлар шарҳланган. Мақолада тил жамият аъзолари ўртасида алоқа вазифаси бўлиб, инсоннинг фикрини оғзаки ҳамда ёзма равишда баён қила олиш, ўз ички кечинмаларини ифодалаш воситаси бўлиб хизмат қилиши, ҳар бир инсон ўз фикрларини баён этар экан, уни янада жозибалироқ ва мазмунлироқ бўлиши учун бир қатор усуллардан фойдаланиши ҳақида сўз боради ва бундай усуллар қаторида иборалардан фойдаланиш усули самарали эканлиги таъкидланади. Фразеологизмлар тилнинг ёзма ва оғзаки нутқини бойитишга, фикрни тўлдириб янада тушунарлироқ тарзда баён этилишига хизмат қилади деб уқтирилади. Ишни турк тилидаги “baş” компоненти иштирокидаги фрезологизмлар 217 та ибора мавжудлиги қайд этилган бўлиб, улар маъноси, тузилиши ва таркибига кўра бир-биридан фарқланиши ҳақида фикр билдирилган. Турк оғзаки ва ёзма нутқида энг кўп қўлланиладиган ибораларнинг таҳлили берилган. Таҳлил натижасида “baş” компоненти иштирокидаги фразеологизмларни турли ҳолатларда қўллашимиз мумкинлиги аниқланган. Булар ичида энг кўпи муаммоли вазиятларда ишлатилувчи иборалар деб қаралган, тадқиқот давомида бу тур иборалар сони 65 та деб кўрсатилган. Шу билан бирга жисмоний ҳолат (29 та), ўзаро ҳурмат (17 та), асабийлашиш давомида (14 та) ҳамда етакчилик қилиш (14 та) жараёнларида ҳам “baş” компонентли иборалардан фаол фойдаланилади, деган хулоса берилган.
Илмий мақола Хитой маданий анъаналари доирасида методологик асос ва фалсафа категорияларининг шаклланиши муаммосига бағишланган. Ҳозирги даврда глобаллашган дунё, ундаги интеграцион жараёнлар динамикаси очиқ дунё тамойилларининг тобора мустаҳкамланиб, коммуникатив маконнинг кенгайиб бораётганлиги мақола мавзусининг долзарблигидан далолат беради. Бундай вазиятда қадимий Хитой фалсафасининг ғоявий асослари: холизм, голограмма, синергетика каби методологик ёндошувларнинг қайта тикланаётганлиги алоҳида эътиборга молик. Тадкикотнинг мақсади: Хитой фалсафасининг базаси, категориал аппарати шакллнишининг ўзига хос жиҳатларини. Уларнинг жамият турмуш тарзи ва кишилар дунёқарашининг шаклланишидаги ўрни ва ролини ёритиб бериш. Коррелятив-ассоциатив тафаккур муаммоси олимлар М.Грана, Д.Бодэ, Дж.Нидам, Ю.Л.Кроль изланишларида ўз ечимини топган; Хитой фалсафаси методологик асосларининг классификацион схамаси А.М.Карапетьянц, А.И.Кобзев илмий изланишларида таҳлил қилинган; асосий категорияларнинг онто-методологик жиҳатлари Е.Н.Торчинов, А.М.Кобзевнинг илмий ишларида ўз аксини топган. Тадқиқот мақсадига эришиш қуйидаги вазифаларни кўриб чиқишни тақозо этади: Хитой фалсафасининг методологик, дунёқарашлик асослари шаклланиши ва тараққиётини тарихийлик ва ворисийлик тамойиллари асосида кўриб чиқиш; Хитой ва антик фалсафасининг методолгик, дунёқарашлик асосларини қиёсий таҳлил қилиш; билиш жараёнида коррелятив тафаккур ва нумерологиянинг тутган ўрнини ёритиш; европа маданиятининг – сабабиятга, Хитойнинг – корреляцион тафаккурга алоқадорлигини асослаш; «вень», «ци» категорияларининг космологик, онтологик характерини ёритиш, уларнинг Хитой маданиятида тутган ўрнини кўрсатиш; Космос тушунишда унинг антропологик, панэтик ва эстетик параметрларини аниқлаш; қайта тикланган холистик, синергетик, хаосомлик ғояларининг ҳозирги замон фалсафий-методологик қарашлар тараққиётига таъсири. Ишда кўзда тутилган мақсадга эришиш ва шу йўналишга даҳлдор вазифаларни амалга оширишда анализ, синтез, тарихий-назарий таҳлил, қиёсий-тарихийлик, фалсафи-герменевтик ва идеографик методлар қўлланилди. Ижтимоий-тарихий таҳлил методи асосида утказилган илмий изланиш Хитой фалсафаси методологик меъёрлари, категориялари ва тушунчалар эволюциясининг моҳиятини англаш имкониятини берди. Муаммони ечими сабабий, холистик, голограмм ва коррелятив ёндошувлар асосида ёритилди. Ишда Хитой фалсафасининг шаклланаётган методолгия доирасида унинг базавий: нумерология, «вень», «ци», «дао», «Космос», «таъсир-акс таъсир» категориялари, уларнинг ҳозирги замон фалсафаси ва методологиясида тутган ўрни кўрсатилди. Анъанавий Хитой тааввурлари доирасидаги синергетик парадгима элементлари аниқланди, уларнинг оламни англашнинг шаклланишидаги ўрни таҳлил қилинди.
Мазкур мақолада макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашда МҲТ-2008 халқаро андозасидан фойдаланиш истиқболлари ўрганилган. Тадқиқот жараёнида илмий мушоҳада, қиёcий таҳлил усулларидан фойдаланилиб, хорижий ва республикамиз олимлари томонидан чоп этилган адбиётлар таҳлил қилинган. Шунингдек, ниcбий ва ўртача миқдорлар, динамика қаторлари, cтатиcтик гуруҳлаш, эконометрик моделлаштириш ҳамда прогнозлаш каби уcуллардан фойдаланган ҳолда макроиқтисодиё кўрсаткичлар таҳлил қилинган ва уларнинг прогнози келтирилган.
Мақола Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" иқтисодий ва стратегик ташаббусини илгари суришда муайян ижтимоий-сиёсий терминлардан фойдаланиш, уларнинг лексик-семантик ва когнитив хусусиятларининг таҳлилга бағишланган. Мавзу, шунингдек, лексик таркибий қисм қатламининг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларни таҳлил қилади, ижтимоий-сиёсий тилнинг (бундан кейин - ИСТ) оддий тилдан фарқини таҳлил қилиб, ижтимоий-сиёсий терминологиянинг (кейинги ўринларда - ИСт) асосий вазифаларини очиб беради. ИСТнинг семантик-қиёсий ҳодисаларини тавсифлашнинг усуллари, хитой тилидаги ижтимоий-сиёсий мунозаранинг ўзига хос хусусиятлари мазкур илмий мақоланинг асосий объекти сифатида белгилаб олинди. Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" ташаббуси ва "Икки маконни биргаликда қуриш контсепцияси ва ҳаракат режаси" расмий равишда тарқатилгандан сўнг, халқаро оммавий ахборот воситаларида "Ипак йўлининг иқтисодий белбоғи" ва "21-асрнинг Ипак йўли" ташаббуснинг моҳияти, мақсади, йўналиши ва вазифалари тўғрисида турли хил баҳо ва фикрлар пайдо бўла бошлади. Бир қатор давлатлар бу ташаббусни пассив ва ҳатто салбий кутиб олишди, унда "Хитой экспансиясининг"нинг янги ҳамласини кўрдилар. Албатта, ушбу ташаббус доирасидаги терминларнинг семантикаси, уларни қабул қилувчи тиллар томонидан тушуниш нуқтаи назаридан баъзи бир ўзгаришларга дуч келади. Ушбу мақолада Шан Супин, Гонг Тинг каби бир қатор хитойлик синологлар, сиёсатшуносларнинг фикрлари таҳлил қилиниб, улар ўз илмий ишларида "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг салбий қабул қилинишининг асосий сабабларини таҳлил қилишади ва умумий фикрга келадилар. Ижтимоий-сиёсий терминларлардан нотўғри фойдаланиш баъзи ҳужжатларни нотўғри талқин қилиш ва уларнинг мазмунини нотўғри тушунишга олиб келиши мумкинлиги гипотезаси мазкур илмий мақола материаллари кесимида илгари сурилган. Хитойлик олимлар ижтимоий-сиёсий терминологиядан фойдаланиш бўйича бир қатор тавсияларни таклиф қилмоқдалар. Хусусан, "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг ғоялари ва режаларини тарғиб қилиш учун асосан "юмшоқ" терминлар ва сўз бирикмаларидан фойдаланиш тавсия этилади. Нашрларда Хитой эҳтимол минтақавий масалаларда таъсир доирасини бошқариш ролига эришишни хоҳлаётганлиги ҳақидаги фикрни четлаб ўтиш тавсия этилади. Шу нуқтаи назардан, хитойлик экспертлар қўшма мунозаралар, қўшма қурилиш ва Хитой ташаббусининг фойдаларини баҳам кўриш тамойилларига қатъий риоя қилиш зарур деб ҳисоблашади. Тадқиқот материаллари хитой тилининг лексик қатламининг бойлигини, турли хил ижтимоий ва сиёсий терминлардан фойдаланган ҳолда фикрни этказишнинг кенг имкониятларини ўрганиш, нафақат матнни, балки когнитив парадигмани ўзгартиришини таҳлил этишга қаратилган. Мақолалар, музокаралар материаллари, нутқлар, маърузалар ва нутқларни таржима қилишда хитой тилидаги ижтимоий-сиёсий терминологиясининг бир қатор лексик ва семантик хусусиятлари эътиборга олиниши керак деган умумий тавсия берилган.
Мазкур мақола сиёсий вазиятлар ва жараёнларни амалий таҳлил этишнинг контент-таҳлил, ивент-таҳлил, когнитив хариталаш каби фанлараро методларига бағишланган. Ушбу методларини кўриб чиқиб, муаллиф уларни илмий амалиётда қўллашнинг кучли ва кучсиз жиҳатларини кўрсатиб беради.
Илмий мақолада Республикамизда ҳудудий туристик зоналарни ташкил қилиш ва уларнинг имкониятларини таҳлил қилиш асосида ривожлантириш йўналишларини белгилаш йўллари ўрганилган. Шу билан биргаликда ҳудудий туристик зоналарни ривожлантиришда кластерлар имкониятларини таҳлил қилиш асосида
ривожланиш йўналишлари белгилаб олинган ва туристларга сифатли хизмат турларини
ишлаб чиқиш бўйича таклиф ва тавсиялар баён этилган. Илмий мақолада Республикамизда ҳудудий туристик зоналарни ташкил қилиш ва уларнинг имкониятларини таҳлил қилиш асосида ривожлантириш йўналишларини белгилаш йўллари ўрганилган. Шу билан биргаликда ҳудудий туристик зоналарни ривожлантиришда кластерлар имкониятларини таҳлил қилиш асосида ривожланиш йўналишлари белгилаб олинган ва туристларга сифатли хизмат турларини ишлаб чиқиш бўйича таклиф ва тавсиялар баён этилган.
Ушбу мақолада муаллиф Туркия ва Эрон давлатларининг таълим тизими, унинг тарихий ривожланиш босқичлари ва ўзига хос жиҳатларини турли манбалар таҳлили асосида қиёсий солиштирув асосида очиб беришга ҳаракат қилган. Муаллиф асосан хорижий манбалардан фойдаланган ҳолда Туркия ва Эрон давлатлари таълим тизимида ХХ асрда амалга оширилган ислоҳот ва модернизация ишларини ҳаққоний тарзда таҳлил қилишга ҳаракат қилди. Туркияда асосий ўзгаришлар 1920 йиллардан сўнг Мустафо Камолнинг ҳукумат тепасига келиши билан боғлиқ бўлса, Эрон давлати ҳаётида бундай европача таълим тизимининг пайдо бўлиши 1925 йилда Пахлавийларнинг тахтни эгаллаши билан боғлиқ. Мақолада асосан икки давр: 1920-30 йиллар ва 1960-70 йиллар солиштириб ўрганилди. Сабаби, айнан шу даврда бу икки давлат сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ҳаёти ва таълим жараёнида катта ўзгаришлар содир бўлди. Таҳлил натижалари қиёсий жадвал асосида очиб беришга ҳаракат қилинди. Таълим тизими, ундаги ислоҳотлар, дин ва давлат муносабатлари, алифбо, аниқ фанлар ва европача таълим жараёнини тадбиқ этиш мисолларида ёритиб берилди. Ҳар бир босқичда амалга оширилган ислоҳотлар қисқа, аммо мазмунли равишда очиб беришга ҳаракат қилинди. Ислоҳотларнинг натижалари таҳлил қилинган ҳолда хулосалар ишлаб чиқилди. Туркия ва Эрон давлатида таълим тизимининг ўзига хос томонлари аниқланди ўзаро солиштирилди. Иккала давлатда Иккинчи жаҳон урушидан кейинги ўзгаришлар, таълим тизимини исломийлаштирилиши ва унинг таълим сифатига таъсири очиб беришга ҳаракат қилинди. Хулоса қисмида таҳлил жараёнида олинган натижалар тизимлаштирилди ва тартибланди. Муаллиф мақолани ёзишда қиёсий таҳлил, статистик маълумотлардан фойдаланиш каби усулларни қўллаш орқали ўз хулосаларини ишлаб чиқиш ва далиллашга ҳаракат қилди.
Мазкур мақолада ХХ асрнинг 70-йиллари замонавий турк ҳикоячилигининг ўзига хос хусусияти, жумладан турк ҳикоянавислигининг моҳир ёзувчиси Селим Илери ижоди ва унинг ҳикоя жанридаги маҳорати тадқиқ этилган. Мақолада ёзувчининг “Сеҳрли орган”, “Унаштирилган қиз”, “Онамнинг сардунялари”, “Тонгсиз кечалар”, “Сув париси ҳикояси”, “Денгизнинг этакларида”, “Дўстликнинг охирги куни”, “Ёпиқ иқтисод” сингари ҳикоялари адабиётшунослик нуқтаи назаридан таҳлил қилинган. Айрим турк ёзувчиларидан фарқли ўлароқ, Селим Илерининг ҳикоялари жаҳон адабиётининг дурдона асарлари таъсири натижасида яратилган. Ёзувчининг “Унаштирилган қиз” А. П. Чехов, “Тонгсиз кечалар” ҳикояси Ф. М. Достоевский, “Сув париси ҳикояси” ва “Денгизнинг этакларида” ҳикоялари Фолкнер, “Ёпиқ иқтисод” ҳикояси Шекспир ижоди таъсирида ёзилган. Шунга кўра, С. Илери мазмун жиҳатдан маҳаллий ижодкорлар, шакл жиҳатдан эса хориж ёзувчилар изидан боради. Виржиния Вулф, Уильям Фолкнер, Катерина Мансфелд асарлари адиб ижодининг муҳим манбалари ҳисобланади. У Виржиния Вулф асарларидан иқтибослар олади, мелодрама усулларини истифода этади. Жумладан, Фолкнернинг адабий услубидаги баъзи қирралар С. Илери ҳикояларида аниқ кўринади. С. Илери ҳикояларидаги сюжет чизиқлари абстракт структурага эга. Шу сабабли асарларининг асл маъносини англаш қийин кечади. Образлар характери эса аксарият ҳолларда ички монолог ва онг оқими орқали очиб берилади. Бу жиҳатдан С. Илери У. Фолкнер ижодига яқин келади. Ёзувчининг “Денгизнинг этакларида” асарида постмодернизмга интилиш кучли. Ижод жараёни, ҳақиқат ва тўқима орасидаги боғлиқлик асарнинг асосий масаласи ҳисобланади. Постмодерн асарни ажратиб турувчи хусусият онг ости, хаёл ва ҳақиқат орасидаги чегарага диққат қаратилади. “Ёпиқ иқтисод” асарининг яратилишида ёзувчини Ғарб адабиёти таъсирлантирган, хусусан, Шекспирнинг “Ҳамлет”идан илҳом олган. Бу трегедияда Ҳамлет атрофидаги одамларга ўзини ақлдан озган, жиннисифат қилиб кўрсатади. Таҳлил қилганимиздек, С. Илери ҳикояларида турк жамиятидаги янги замон кишисининг психологик ҳолатлари, маънавий муаммолар гирдобида қолган шахс изтироблари, ёлғизлик фожиаси, худбинлик ва меҳрсизлик муаммолари психологик усулда ёритилади. Қаҳрамонлар руҳиятидаги эврилишлар қаламга олинади. Бунда адибнинг жаҳон модерн насри анъаналаридан шакл тамойилига кўра фойдалангани маълум бўлади. Шу маънода ёзувчи замонавий турк ҳикоячилигига янги қаҳрамонлар, янгича ифода ва тасвир усулларини олиб киришда ўз ҳиссасини қўшди. Шу маънода ёзувчи замонавий турк ҳикоячилигига янги қаҳрамонлар, янгича ифода ва тасвир усулларини олиб киришда ўз ҳиссасини қўшди.
Психологик хизмат ўз мазмуни моҳиятига кўра инсонларга маслаҳат кўрсатишга қаратилган фаолият ҳисобланади. Психологик хизматга қўйилган тамойиллар инсон шахси билан ишлашнинг ўзига хос жиҳатларини билишни талаб этади ҳамда психологик хизматнинг самарадорлигини таъминлайди.
Ҳозирги кунда ўзбек идентиклигини тадқиқ қилиш ўзбек миллий идентиклиги тарихини ўрганишдаги асосий ва муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Аммо ушбу масала асоссиз равишда маҳаллий этнолог мутахассислар назаридан четда қолмоқда. Мавжуд бўлган кичик ҳажмдаги тадқиқотлар эса, ўзбек идентиклигини тўлиқ очиб беришга етарли эмас. Ушбу мақола ўзбек идентиклигининг шаклланиш ва ривожланиш йўли, унинг ўзига хос жиҳатлари, ривожланиш босқичлари, фойдаланилган методологияни очиб беришга қаратилган. Инглиз тилида ёзилган турли манбалар асосида, биринчи навбатда, хорижий тад-қиқотчилар томонидан фойдаланилган методология ёритилади. Идентиклик йўналишида амалга оширилган тадқиқотларда идентиклик “чегарасини” тушуниш ва аниқ ажрата олиш муҳим ҳисобланади. Чунки, бирор бир идентиклик гуруҳининг аниқ чегараларини билмасдан туриб, тадқиқотчи ўзи билмаган ҳолда уни сунъий равишда қўшиб юбориши, бу билан аслида умуман қўшилмайдиган икки жиҳатни аралаштириб юбориши мумкин. Шу сабабли, мақола доирасида ўша илғаш қийин бўлган идентиклик чегараларини аниқлаш бўйича ёрдам берадиган баъзи мето-дологик концепцияларни бериб ўтишга ҳаракат қилдик. Чунки улар тўлақонли таҳлил ўтказиш учун зарур ҳисобланади. Шунингдек, ушбу хорижий методология ўзбек идентиклигини қай даража очиб бера олган ёки очиб бера олмаганлиги таҳлил қилинади. Адабиётлар тарихшунослиги шуни кўрсатадики, хорижий мето-дология маҳаллий методологиядан бирмунча фарқланиб, ўзбек идентиклигининг шаклланиш жараёнининг кўплаб аспектлари ўзга ракурсда очиб берилган. Баъзи тадқиқотчилар бирор-бир назарияни шакллантириш ва олға суриш вақтида бевосита сунъий конструкция яратиб, шу конструкцияга (қолипга) ўзбек идентиклиги шаклланиши жараёнини жойлашга ҳаракат қилган. Бу фаолият “ўзбек идентиклиги ўзи нима?” деган тушунчанинг хиралашувига олиб келмоқда ҳамда унинг чегараларини кристаллаштириш жараёнини қийинлаштирмоқда. Шунингдек, муаллиф мақолада тадқиқотчиларнинг қўйган муаммоси ва унга бўлган ёндашув жиҳатидан уларни гуруҳларга ажратиб чиқишга ҳаракат қилган. Ўзбек идентиклигининг ривожланиш йўлини кузатиш натижасида унинг асосий босқичлари аниқланди ҳамда уларнинг даврий чегаралари белгилаб олинди. Бу эса, замонавий ўзбек идентиклигининг шаклланиш йўли ва босқичларини аниқ кузатиб бориш имконини беради. Тадқиқот ва таҳлил натижасида фойдаланилган методология ва олинган натижаларни маҳаллий хулосалар билан солиштиришдаги камчиликлар аниқланди. Хулоса қисмида, хорижий тадқиқотларга хос умумий ва алоҳида жиҳатлар таҳлилга тортилди. Мавжуд ўзаро тўсиқларни тугатиш ва фанлараро алоқаларни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди, амалга оширилган таҳлил натижасида қуйидаги фикрга келинди, яъни ягона миллий давлат тузилиши ўзбекларнинг миллат сифатида шаклланишига туртки берган. Аммо, Ўзбекистон миллий идентиклигининг илдизлари инқилобдан аввал шакллана бошлаган ва улар Собиқ иттифоқига тегишли эмасдир.
Мақолада муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси ретроспектив таҳлил қилинган бўлиб, унда мамлакатнинг жиноий жазоларни либераллаштириш соҳасидаги сиёсати ва амалга оширилган ислоҳотлар таҳлил қилинган. Шунингдек, мақолада жиноий жазоларни либераллаштиришга оид Жиноят кодексига киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар таҳлил қилиниб, амалга оширилган ислоҳотлар шартли равишда босқичларга бўлинган. Қонунчиликни таҳлил қилиниши натижасида мамлакатнинг жиноят-ҳуқуқий сиёсати ўрганилиб, унинг келажакдаги истиқболлари юзасидан таклифлар келтирилган.