История Тахаристана в истории узбекской государственности в раннем средневековье

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

18

бошчилигидаги

элчилар

гуруҳини

жўнатиб

турган

.

Чунки

Норбўтабий

ўзини

Эрдонанинг

Хитой

билан

бўлган

муносабатини

тўлиқ

давом

эттиришни

мақсад

қилган

ва

бу

йўлда

Эрдонанинг

император

олдидаги

обрўйидан

ҳам

фойда

-

ланган

.

Элчи

орқали

императорга

юборилган

мактубда

,

Қўқон

тахтига

янги

ҳукмдор

келгани

,

икки

мамлакат

ўртасидаги

ўзаро

алоқалар

бундан

кейин

тинчлик

ва

дўстлик

асосида

бўлиши

таъкидланган

1

.

Хуллас

,

Қўқон

хонлиги

ҳукмдори

Эрдонанинг

сиёсий

-

дипломатик

фаолия

-

ти

туфайли

Хитойнинг

манжурлар

империясининг

–

Ғарбга

,

яъни

Ўрта

Осиёга

кенгайиши

тўхтаб

қолди

.

Қўқон

хонлиги

билан

Хитой

ўртасидаги

ўзаро

ёзиш

-

малар

икки

давлат

ўртасидаги

сиёсий

муносабатларнинг

ўрнатилиши

ва

савдо

алоқаларининг

ривожланишига

олиб

келди

.

Бу

эса

Қўқон

хонлигининг

ҳам

сиё

-

сий

,

ҳам

иқтисодий

жиҳатдан

тараққий

этишига

сабаб

бўлди

.

ДЖУМАНИЯЗОВА

ФЕРУЗА

Катта

илмий

ходим

-

изланувчи

,

ТошДШИ

Илк

ўрта

асрлар

ўзбек

давлатчилиги

тарихида

Тохаристон

ябғулиги

Аннотация

.

Ушбу

мақолада

илк

ўрта

асрлар

ўзбек

давлатчилиги

тарихида

Тохаристон

ябғулигининг

тутган

ўрни

масаласи

кўтарилган

.

Бир

асрдан

зиёд

вақт

фаолият

кўрсатган

ушбу

давлатнинг

ташкил

топиши

ва

ривожланишига

оид

турли

тиллардаги

манбалар

маълумотлари

акс

этган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

ўзбек

давлатчилиги

,

Тохаристон

ябғулиги

,

ябғулар

,

Тун

ябғу

,

Тарду

хоқон

,

Элтегин

,

унвонлар

.

Аннотация

.

В

данной

статье

рассмотрен

вопрос

места

Тохаристанского

ябгуйства

в

узбекской

государственности

в

раннем

средневековье

.

Отражены

сведения

из

источников

на

разных

языках

о

возникновении

и

развитии

данного

госу

-

дарства

,

которое

просуществовало

более

одного

века

.

Опорные

слова

и

выражения

:

узбекская

государственность

,

Тохаристанское

ябгуйство

,

ябгуи

,

Тун

ябгу

,

Тарду

хакан

,

Элтегин

,

титулы

.

Abstract.

The article discusses the question of Yabghu state of Tokharistan in the

history of Uzbek statehood in early middle ages. There are the facts in several languages
about making and development of this state, which existed more than one century.

Keywords and expressions:

Uzbek statehood, Yabghu state of Tokharistan, yabghus,

Tun yabghu, Tardu kagan, Eltegin, titles.

Илк

ўрта

асрларда

,

аниқроғи

, V

асрдан

бошлаб

то

VIII

асрнинг

биринчи

чорагида

Жанубий

Ўзбекистон

ҳудуди

Тохаристон

ябғулиги

таркибида

эди

.

1

Кузнецов

В

.

С

.

Цинская

империя

на

рубеже

Центральной

Азии

(

вторая

половина

XVIII –

первая

половина

XIX

вв

.). –

Новосибирск

:

Сибирское

отделение

, 1983. –

С

. 57.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

19

Айтиш

лозимки

,

илк

ўрта

асрлар

ўзбек

давлатчилиги

тарихи

ривожида

маз

-

кур

ябғуликнинг

алоҳида

ўрни

бор

.

Бироқ

конфедерация

шаклида

фаолият

кўрсатган

ушбу

давлат

тарихи

Ватанимиз

ва

хориж

тарихшунослигида

етар

-

лича

ўрганилмаган

.

Манбаларда

Тохаристон

номи

милодий

383

йилларга

тегишли

бўлган

Vib-

h

ā

sa

ś

ästra

деб

номланган

буддавий

асарнинг

хитойча

матнида

биринчи

марта

эслатилган

бўлиб

,

унда

Будда

Tou-k’iüle (

Тохаристон

)

мамлакатининг

тилини

бу

ерда

яшовчи

аҳолидан

ҳам

яхшироқ

тушунади

,

дейилган

1

.

Бошқа

бир

будда

-

вий

асар

M

ā

h

ā

mayuri (

асарнинг

хитой

тилига

қилинган

дастлабки

таржима

парчалари

IV

аср

,

тўлиқ

таржимаси

эса

VI

аср

бошларига

тааллуқли

)

да

якша

-

лар

2

рўйхатида

Тухаранинг

Vai

ś

ravana

исмли

якшаси

зикр

этилади

.

Тадқиқот

-

чилар

“

Тухара

”

номи

остида

“

Тохаристон

халқи

ва

унинг

Окс

дарёси

”

ни

тушу

-

ниш

керак

,

деб

ҳисоблайдилар

3

.

Шунга

қарамай

,

мазкур

атаманинг

тарихий

жараёнларда

пайдо

бўлиши

бироз

олдинроқ

,

яъни

мил

.

авв

. II

асрга

бориб

тақалади

.

Бу

атама

антик

муаллифлар

маълумот

берган

“

тохарлар

”

номи

билан

боғлиқ

.

Тохаристон

топоними

қадимги

этноним

“

тохар

”

4

–

кўчманчи

юэчжи

-

лар

5

нинг

ўзларини

атаган

номдан

шаклланган

,

деб

кўрсатилади

6

.

Сўғд

тилида

-

ги

манбаларда

ушбу

тарихий

вилоятнинг

номи

t

γ

w’r

(

tux

ā

r

)

ёки

twhr

(

tuxar

)

шаклида

келтирилади

7

.

Хитой

манбаларида

Тохаристон

номи

Ту

-

хо

-

ло

/

Ду

-

хо

-

ло

(Tu-huo-luo)

шаклида

берилган

8

.

1

Литвинский

Б

.

А

.,

Соловьев

Б

.

С

.

Средневековая

культура

Тохаристана

. –

М

.:

Наука

, 1985.

–

С

. 119;

Пугаченкова

Г

.

А

.,

Ртвеладзе

Э

.

В

.

Северная

Бактрия

–

Тохаристан

.

Очерки

исто

-

рии

и

культуры

(

древность

и

средневековье

). –

Т

.:

Фан

, 1990. –

С

. 123;

Аннаев

Т

.

Д

.

Ранне

-

средневековая

поселения

Северного

Тохаристана

. –

Т

.:

Фан

, 1988. –

С

. 3.

2

Якшалар

–

буддавийлик

ва

ҳиндуийлик

динларида

серҳосиллик

ва

мўл

-

кўлчилик

кучлари

-

нинг

вакиллари

.

Религиозные

традиции

мира

.

В

двух

томах

.

Том

2./

Пер

.

с

английского

. –

М

.:

КРОН

-

ПРЕСС

, 1996. –

С

. 261.

3

Литвинский

Б

.

А

.,

Соловьев

В

.

С

.

Средневековая

культура

Тохаристана

. –

М

.:

Наука

, 1985.

–

С

. 119.

4

Тохарлар

–

қадимда

ва

ўрта

асрларда

Шарқий

Туркистонда

яшаган

ва

ҳинд

-

европа

тилла

-

ридан

бирида

гаплашган

халқ

.

Мазкур

халқни

тадқиқотчилар

хитой

манбаларидаги

юэчжи

-

лар

билан

тенглаштирадилар

.

Тохарлар

–

антик

тарихчилар

асарларида

(

Страбон

,

Птолемей

ва

б

.)

тўхор

номи

“

tochari

”

шаклида

келтирилган

бўлиб

,

улар

“

Бақтриянинг

буюк

халқи

”

сифатида

эслатилади

.

Қаранг

.

Yule H

. Notes on Hwen Thsang’s account of the principalities of

Tokharistan// JRAS. 1873. T. VI. –

Р

. 4

.

5

Мил

.

авв

. I

асрларда

юэчжилар

Хитойнинг

шимоли

-

шарқидаги

ҳудудлардан

хунлар

томо

-

нидан

сиқиб

чиқарилгач

,

Қадимги

Бақтрия

тупроқларига

келиб

жойлашиб

,

Юнон

-

Бақтрия

давлати

ерларини

забт

этадилар

.

Эрамизнинг

биринчи

асрида

юэчжилар

қадимги

Бақтрия

–

Тохаристонда

Кушон

давлатига

асос

соладилар

.

6

Камалиддинов

Ш

.

С

.

Историческая

география

Южного

Согда

и

Тохаристана

по

арабоязыч

-

ным

источникам

IX –

начала

XIII

вв

. –

Т

.:

Ўзбекистон

, 1996. –

С

. 261.

7

Gharib B.

Sogdian Dictionary. Sogdian-Persian-English. – Tehran: Farhangan Publications,

1995. – P. 72, 212.

8

Ekrem E.

Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Bas

ı

lmam

ı

ş

doktora tezi. Hacettepe Üniver-

sitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Ankara, 2003. – S. 134;

Александрова

Н

.

В

.

Путь

и

текст

:

китайские

паломники

в

Индии

.

Ин

-

т

Востоковедения

РАН

. –

М

.:

Вост

.

лит

., 2008. –

С

. 278.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

20

Илк

ўрта

асрларда

Тохаристон

ўлкаси

таркибига

Амударёнинг

ҳар

иккала

қирғоғидаги

ҳудудлар

,

хусусан

,

ҳозирги

Жанубий

Ўзбекистон

,

Тожикистоннинг

жануби

ҳамда

Афғонистоннинг

шимолий

минтақалари

кирган

.

Мазкур

ўлкага

629–645

йилларда

ташриф

буюрган

хитойлик

роҳиб

Сюань

Цзаннинг

саёҳатно

-

масида

келтирилишича

: “[

Бу

мамлакатнинг

]

шимол

-

жануб

томони

чамаси

минг

ли

,

шарқ

-

ғарб

томони

эса

уч

минг

ли

узунликдадир

.

Шарқий

чегаралари

Цун

-

лин

(

Помир

)

тоғигача

,

ғарбий

чегаралари

эса

Бо

-

ла

-

си

(

Сосоний

) [

мамлакатигача

]

чўзилган

,

жануби

Буюк

Цю

-

шан

(

Ҳиндикуш

)

гача

,

шимоли

Те

мэнь

(

Темир

Дар

-

воза

)

гача

етади

”

1

.

Маълумки

, VII

асрнинг

биринчи

чорагига

келиб

,

Тохаристон

минтақасида

туркий

этносларнинг

ижтимоий

-

сиёсий

ҳаётда

фаоллашуви

кузати

-

лади

.

Бу

ҳолат

ушбу

ҳудудда

Ғарбий

турк

хоқонлиги

бошқаруви

ўрнатилиши

ҳамда

Тохаристонда

турклар

томонидан

Ябғулик

бошқаруви

ташкил

қилиши

билан

изоҳланади

.

Хусусан

, 620/630

ва

750

йиллар

оралиғида

Тохаристон

ябғу

-

лиги

ҳукм

сурганлигини

ёзма

манбалар

(

хитойча

,

араб

,

қадимги

уйғурча

ва

ҳ

.

к

.)

ва

кўпгина

археологик

материаллар

(

тангалар

,

деворий

суратлар

ва

ҳ

.

к

.)

ҳам

тасдиқлайди

2

.

Аммо

,

шунга

қарамай

,

бевосита

Тохаристон

ябғулиги

тарихи

юза

-

сидан

тадқиқотлар

салмоғи

камчиликни

ташкил

этганлиги

боис

мазкур

масалани

ёритиш

долзарб

ҳисобланади

3

.

Тохаристон

ябғулиги

Амударёдан

жанубдаги

улкан

ҳудудда

то

исломлаш

-

тиришдан

кейинги

сулолалар

(

Сомонийлар

,

Қорахонийлар

,

Ғазнавийлар

ва

ҳ

.

к

.)

ҳукмронлигига

қадар

сиёсий

аҳамиятга

эга

бўлган

.

Тохаристон

ҳукмдорлари

бўлган

Ябғулар

ҳамда

уларга

итоат

қилувчи

айрим

вилоят

бошқарувчилари

(

Аш

-

Шазз

,

Низак

Тархон

,

Кобулшоҳ

каби

)

билан

биргаликда

Мовароуннаҳрда

араб

истилосига

қарши

курашда

асосий

етакчи

сиёсий

куч

бўлганлиги

ёзма

манба

-

лардаги

маълумотлар

орқали

бизга

маълум

.

Тохаристоннинг

ябғулиги

ўзи

бош

-

қарган

ҳудудда

фақат

“

божу

ясоқ

ундирувчи

ноиблик

”

эмас

,

балки

воҳа

ҳукмдор

-

ликларини

бирлаштирган

,

бошқарув

тизимига

эга

бўлган

конфедерация

шак

-

лидаги

давлат

эди

.

Ҳатто

айрим

тадқиқотчилар

Сомонийлар

давлатининг

этник

ўзагини

ушбу

ябғулик

вакиллари

билан

боғлайдилар

4

.

1

Қаранг

:

Beal S.

Si-Yu-Ki. Buddist Records on the Western World, vol. I. – London, 1906. –

Р

.

36–37;

Ekrem E.

Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Bas

ı

lmam

ı

ş

doktora tezi.

Hacettepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Ankara, 2003. – S. 135.

2

Chavannes E.

Documents sur les Tou-kiue (Turcs). Occidentaux//

Сборник

трудов

Орхонский

экспедиции

.

Вып

. IV. –

СПб

., 1903; The History of al-Tabari (Ta'rikh al-rusul wa'l-muluk)

Volume XXV (The End of Expansion: The Caliphate of Hisham A.D. 724–758/A.H. 105–120).

Т

ranslated by Khalid Yahya Blankinship. University of Washington. – New York, 1989;

Тугушева

Л

.

Ю

.

Уйгурская

версия

биографии

Сюань

-

Цзана

(

фрагменты

из

ленинградского

рукописного

собрания

Института

востоковедения

АН

СССР

). –

М

.:

Наука

, 1991.

3

Harmatta

J., Litvinsky B. A.

Tokharist

а

n and Gandh

ā

ra under Western Türk Rule (650

–

750). History of

Civilizations of Central Asia III. – Paris, 1996. –

Р

. 367

–

383;

Бобоёров

Ғ

.

Тохаристон

ябғулари

тарихига

доир

(VII

–

VIII

асрлар

) //

Ўзбекистон

тарихи

. –

Т

., 2003. 3

–

11-

бетлар

;

Маликов

А

.

М

.

Тюрки

в

Тохаристане

в

VI–VIII

вв

. //

ИМКУ

,

№

30. –

Самарканд

, 1999. –

С

. 194

–

197.

4

Камолиддин

Ш

.

Саманиды

.

Из

истории

государственности

Узбекистана

в

I

Х

–

Х

вв

.

Lambert Academic Publishing: – Saarbrucken, 2012. –

С

. 95.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

21

Энди

қисқача

ушбу

ябғуликнинг

ташкил

топиши

ҳақида

тўхталсак

.

Маъ

-

лумки

, 560-

йилларда

турк

-

сосоний

иттифоқчилигидаги

қўшинларнинг

эфта

-

лийларга

зарба

бериши

натижасида

Турк

хоқонлиги

ва

Сосонийлар

улар

-

нинг

ерларини

ўзаро

тақсимланиб

,

Ўрта

Осиё

Икки

Дарё

оралиғи

турклар

,

Тохаристон

,

Кобулистон

ва

Зобулистон

эса

сосонийлар

қўлига

ўтади

1

.

Ора

-

дан

кўп

ўтмай

, 569/570–580

йилларда

иттифоқчилар

ўртасидаги

келишув

бу

-

зилади

ва

хоқонлик

қўшинлари

Амударёдан

ўтиб

,

илгари

сосонийларга

бе

-

рилган

ҳудудларни

эгаллаб

олади

2

.

Шу

даврдан

бошлаб

Тохаристон

Турк

хоқонлигининг

дахлсиз

қисмига

айланади

ва

мазкур

ҳудудни

бошқариш

учун

Ашина

уруғидан

бўлган

шаҳзода

–

Тегин

жўнатилади

.

Кейинги

воқеа

-

лар

ривожи

шуни

кўрсатадики

, 611

йили

тахтга

чиққан

Шегуй

(

Жиг

)

хоқон

эфталийлар

билан

иттифоқчиликда

сосонийлар

устидан

ғалаба

қозонади

ва

бутун

Эроннинг

шарқий

қисмида

Рай

ва

Исфаҳонгача

бўлган

ҳудудда

ўз

ҳокимиятини

ўрнатади

3

.

Тохаристон

ва

Гандхаранинг

тамоман

Ғарбий

Турк

хоқонлиги

таркибига

киритилиши

бироз

кейинроқ

тахминан

625

йилларда

юз

беради

4

.

Том

маънода

Тохаристон

ябғулигининг

ташкил

топиши

даври

бевосита

Ғарбий

Турк

хоқонлигининг

энг

машҳур

ҳукмдори

Тун

ябғу

-

хоқон

даврига

тўғри

келади

.

Дарвоқе

,

Ғарбий

хоқонликнинг

жануби

-

ғарбий

ўлка

-

ларга

эътибори

кучайиши

айнан

шу

хоқон

номи

билан

боғлиқдир

.

Хитой

йилномаларида

таъкидланишича

,

у

Ғарбий

хоқонлик

марказини

Ши

(

Чоч

)

давлатининг

шимолидаги

Цян

-

Цюан

(

Мингбулоқ

)

мавзесига

кўчиради

ва

барча

ғарбий

ўлкалар

устидан

ўз

ҳукмронлигини

мустаҳкамлайди

.

Яна

шу

-

нингдек

,

Босы

(

Эрон

),

Ги

-

бинь

(

Кашмир

/

Каписа

/

Кобул

)

устидан

ҳам

ўз

назорат

ўрнатади

5

. “

Цзю

Тан

-

шу

”

да

бу

шахс

ҳақида

шундай

маълумотлар

келтирилади

: “

Тун

ябғу

-

хоқон

мард

ва

уддабурон

.

Бирор

жангга

киришса

,

қисқа

вақтда

ғалаба

қозонарди

.

Муҳораба

ва

хужумда

тенгсиз

бўлиб

,

бундай

маҳорати

соясида

Теле

(40

дан

ортиқ

туркий

қабилаларни

ўз

ичига

олган

)

иттифоқини

ўзига

боғлади

.

Ғарбда

Босыга

(

Форс

/

Эрон

)

ва

жанубда

Ги

-

бин

(

Каписа

/

Шимолий

Ҳиндистон

)

ни

бўйин

эгдирди

.

Юз

мингларча

аскари

бор

эди

”

6

.

Шу

билан

бирга

,

Хуэй

-

ли

ва

Янь

-

цзун

томонидан

ёзилган

Сюанъ

Цзан

“

Биография

”

сида

роҳибнинг

Кўктурк

Ябғу

-

ҳоқоннинг

қароргоҳига

борган

-

1

Chavannes E.

Documents sur les Tou-kiue (Turcs). Occidentaux//

Сборник

трудов

Орхонский

экспедиции

.

Вып

. IV. –

СПб

., 1903.

–

С

. 228–229.

2

Манбаларда

569–570

йилларда

туркларнинг

сосонийларга

қарши

уруши

хусусида

батафсил

маълумотлар

йўқ

.

Аммо

,

араб

шоири

Ал

-

Аша

(

вафоти

622

йил

)

нинг

575–580

йиллар

оралиғида

ёзилган

шеърида

учрайдиган

“Turkun wa K

ā

bulu” (

турклар

ва

Кобул

[

халқи

])

иборасига

асос

-

ланиб

, 575–580

йилларда

Кобул

ва

Гандхара

атрофларида

турк

қўшинлари

ҳаракат

қилганини

таъкидлаш

мумкин

.

Қаранг

. Harmatta J., Litvinsky B. A.

Toharistan and Gandhara under Western

Turk rule// History of

Civilizations of Central Asia. Vol. 3. – Paris, 1996. –

Р

. 368.

3

Ўша

манба

. 369-

б

.

4

Ўша

манба

. 370-

б

.

Хуллас

,

бу

ғалабалар

Тўнябғу

хоқон

даврига

тўғри

келади

.

5

Бобоёров

Ғ

.

Ғарбий

Турк

хоқонлигининг

бошқарув

тизимига

доир

//

Шарқшунослик

.

№

13.

–

Т

., 2008. 10-

б

.

6

Chavannes E.

Çin kaynaklar

ı

na göre Bat

ı

Türkleri. Çeviri Mustafa Koç. –

İ

stanbul: Selenge Yay

ı

nlar

ı

,

2007. – S. 52;

Бобоёров

.

Ғ

.

Тун

ябғу

-

хоқон

(

рисола

). –

Т

.:

Абу

матбуот

-

консалт

, 2011. 7-

б

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

22

лиги

ва

ушбу

хоқон

Буюк

Сюэшань

1

тоғининг

шимолидаги

60

дан

ортиқ

мамлакатни

бошқараётганлиги

айтилган

2

.

Демак

,

юқоридаги

маълумот

-

лардан

келиб

чиқадиган

бўлсак

,

Тун

ябғу

-

хоқон

даврида

туркларнинг

Мар

-

казий

Осиё

,

хусусан

,

Тохаристондаги

мавқеи

янада

мустаҳкамланадики

,

бу

Тохаристон

ябғулигига

асос

солинишида

яққол

кўринади

. 588

йилдан

то

625/630

йилга

қадар

хоқонлик

мазкур

ҳудудни

ноиблар

воситасида

бошқар

-

ган

бўлса

,

эндиликда

бу

ҳудуд

ябғулар

томонидан

бошқариладиган

бўлди

.

Шунингдек

,

хитойча

энциклопедик

асар

“

Тунг

-

дянь

”

да

келтирилишича

,

Тан

сулоласи

ташкил

топган

санада

,

яъни

618

йилда

аллақачон

Тохаристон

мамлакати

туркларга

тобе

эканлиги

айтилган

3

.

Гарчи

бу

маълумот

ниҳоятда

қисқа

бўлишига

қарамай

, VII

асрнинг

дастлабки

ўн

йилликларида

Тохарис

-

тонда

турклар

бошқаруви

амал

қилган

,

деб

фикр

юритишга

асос

бўлади

.

Хоқон

Истеми

563–567

йилларда

мамлакатни

эгаллагач

,

айни

пайтда

Тоха

-

ристоннинг

ҳам

ҳукмдори

саналган

,

ўлкани

эса

айрим

тадқиқотчилар

фик

-

рича

,

Ябғу

унвонли

турклардан

бўлган

бир

шаҳзода

бошқарган

4

.

Яна

шу

-

нингдек

,

Истемининг

ўғли

Тарду

хоқон

(576–603

й

.)

Тохаристондаги

Балх

ва

Қундуз

вилоятларини

эгаллаб

,

бу

ҳудудларни

идора

қилиш

учун

тегин

унвонига

эга

бўлган

ўғлини

жўнатганлиги

ҳақида

маълумот

бор

5

.

Ушбу

те

-

гин

унвонли

шахс

Бухоронинг

турклардан

бўлган

ҳукмдори

Эл

Арслон

6

(

Шери

Кишвар

,

Савашах

)

нинг

ўғли

Элтегин

(

Пармуда

,

Нилихон

?)

дир

.

Тад

-

қиқотчилар

фикрича

,

ушбу

шахс

Истеми

хоқоннинг

сосонийлар

шаҳаншоҳи

Хусрав

I

Ануширвонга

турмушга

чиққан

қизининг

жияни

бўлган

.

У

Тарду

хоқон

,

яъни

Қора

Чўрин

Туркнинг

ўғли

бўлган

.

Бундан

келиб

чиқадики

,

Элтегин

Тарду

хоқон

ўғли

эмас

,

неварасидир

.

Араб

тарихчилари

(

Табарий

,

Диноварий

)

асарларида

“

Элтегин

”

ёки

“

Эртегин

”

сифатида

келтирилган

. VI

асрда

сосонийларга

қарши

курашган

бу

шахс

хитой

манбаларида

“

Турк

хоқонининг

ўғли

Йе

-

ли

тегин

”

сифатида

берилган

7

.

Хитой

маликасига

уй

-

ланган

бу

ҳукмдор

,

буддавийлик

динига

ихлоси

баланд

бўлиб

,

Ромитанда

(

Бухоро

)

будда

ибодатхонаси

қурдирган

8

.

Шунингдек

,

хитой

манбасига

1

Дасюэшань

,

Сюэшань

(

Катта

қорли

тоғ

)

шаклида

хитой

манбаларида

келтирилган

бу

тоғ

номи

Ҳиндикуш

ва

Помир

тоғларига

тўғри

келади

.

Қаранг

.

Александрова

Н

.

В

.

Путь

и

текст

:

китайские

паломники

в

Индии

.

Ин

-

т

Востоковедения

РАН

. –

М

.:

Вост

.

лит

., 2008. –

С

. 278.

2

Ekrem E.

Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Bas

ı

lmam

ı

ş

doktora tezi. Hacettepe

Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Ankara, 2003. – S. 137.

3

Ўша

манба

. – S. 139.

4

Ўша

манба

. – S. 139.

5

Ta

ş

ail A.

Gök-Türkler. – Ankara, 1995. – S. 87.

6

Камолиддин

Ш

.

Саманиды

.

Из

истории

государственности

Узбекистана

в

I

Х

–

Х

вв

.

Lambert Academic Publishing: – Saarbrucken, 2012. –

С

. 24, 56.

7

Esin E

. But

ā

n-i Halaç (M. VIII–X yüzy

ı

llarda Halaç kültürünün sanat aki

ş

leri) \\ Türkiyat

Mecmuas

ı

. C

ı

ld XVII. –

İ

stanbul, 1972. – S. 45;

Chavannes E.

Çin kaynaklar

ı

na göre Bat

ı

Türkleri. Çeviri Mustafa Koç. –

İ

stanbul: Selenge Yay

ı

nlar

ı

, 2007. – S. 257.

8

Камолиддин

Ш

.

С

.

Древнетюркская

топонимия

в

Средней

Азии

. –

Т

.:

Шарқ

, 2006. –

С

. 98.

Шунингдек

,

Амударёнинг

жанубида

буддавийлик

динига

эътиқод

қилувчи

турклар

яшаган

-

лиги

ҳақида

хитой

ва

араб

манбаларида

(

Табарий

ва

Диноварий

)

маълумотлар

учрайди

.

Қаранг

: Esin E.

But

ā

n-i Halaç (M. VIII–X yüzy

ı

llarda Halaç kültürünün sanat aki

ş

leri) \\ Türkiyat

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

23

кўра

,

Элтегин

588

йилда

Тохаристон

ва

Гандхарага

ноиб

қилиб

тайинланган

.

VI

асрга

тегишли

бўлган

Балхда

зарб

эттирилган

бир

гуруҳ

тангаларда

бу

ҳукм

-

дор

исми

мавжуд

1

.

Тадқиқотчилар

фикрича

,

Тохаристон

ябғулари

шажараси

айнан

мана

шу

шахсдан

бошланади

2

. 759–764

йилларда

хитойлик

роҳиб

У

-

кун

Кашмирда

туркий

сулола

вакиллари

томонидан

қурилган

“

Хотун

ибодатхона

-

си

”

билан

биргаликда

туркий

ҳукмдорнинг

ўғли

Ve-li-te-le (Ve-li-te-gin/

Илте

-

гин

)

ибодатхонасини

кўрганлигини

айтади

3

.

Шундан

келиб

чиқиб

,

Кашмир

ва

Гандхарадаги

будда

ибодатхонаси

барпо

этилишида

ҳам

бу

шахсга

нисбат

берилади

4

. Ve-li-te-le

исмли

ҳукмдорнинг

588

йилда

Тохаристон

ноиби

бўлган

Элтегин

билан

тенглаштирилиши

қизиқ

ҳолат

.

Наҳотки

,

бу

шахс

VI

аср

охир

-

ларида

нафақат

Тохаристон

,

балки

Кашмир

ва

Гандхарага

қадар

бўлган

ҳудуд

-

да

ноиблик

қилган

бўлса

?

Ахир

турклар

бошқаруви

мазкур

даврда

Тохаристон

ҳудудида

мавжудлиги

манбалар

орқали

маълум

бўлса

-

да

,

Кашмир

ва

Гандха

-

рага

қадар

уларнинг

ҳокимияти

чўзилилиши

Тўнябғу

-

хоқон

даври

ва

ундан

кейинги

даврларга

(VII

асрнинг

биринчи

чорагидан

кейинги

давр

)

тўғри

кела

-

ди

.

Шу

боис

,

юқоридаги

идентификация

алоҳида

кичик

тадқиқот

талаб

қилади

.

Фикримизча

,

дастлабки

Тохаристон

ноиби

Элтегин

билан

Кашмирда

Ve-li-te-le

ибодатхона

қурдирган

шахс

алоҳида

иккита

туркий

ҳукмдор

ёки

“

элтегин

/

ил

-

тегин

”

шахс

номи

бўлмасдан

,

туркий

унвон

бўлса

керак

.

629

–

630

йилларда

Тохаристонга

ташриф

буюрган

Сюань

Цзан

мазкур

ҳудудда

эфталийлар

ҳокимияти

тугатилиб

,

ҳозирда

ушбу

ўлка

туркий

суло

-

лалар

қўлида

эканлигини

кўрган

ва

шу

сабабдан

уни

“

қадимги

Ту

-

хо

-

ло

мамлакати

”

деб

атаган

5

.

Шунингдек

,

бу

саёҳатномада

“...

маҳаллий

раислар

ҳокимиятни

қўлга

киритиш

учун

бир

-

бири

билан

шиддатли

курашлар

до

-

мига

тортилган

.

Ҳар

бир

ҳудуд

раиси

дарё

ва

тоғ

каби

стратегик

жойларни

Mecmuas

ı

. C

ı

ld XVII. –

İ

stanbul, 1972.

Гарчи

бироз

кейинги

даврга

тегишли

бўлса

-

да

, XI

асрларда

Кашмирнинг

шимолий

ва

шарқий

қисмида

буддавийликка

сиғинувчи

турклар

яшаганлигини

Беруний

ўз

асарида

келтирган

.

Қаранг

:

Бируни

Абу

Райхан

.

Индия

/

Перевод

с

арабского

А

.

Б

.

Халидова

и

Ю

.

Н

.

Завадовского

.

Комментарии

В

.

Г

.

Эрмана

и

А

.

Б

.

Хали

-

дова

//

Избранные

произведения

.

Т

. 2. –

Т

.:

Изд

-

во

.

АН

УзССР

, 1963. –

С

. 202–203.

1

Esin E.

But

ā

n-i Halaç (M. VIII–X yüzy

ı

llarda Halaç kültürünün sanat aki

ş

leri) \\ Türkiyat

Mecmuas

ı

. C

ı

ld XVII. –

İ

stanbul, 1972. – S. 45.

2

Бобоёров

Ғ

.

Тохаристон

ябғулари

тарихига

доир

(VII

–

VIII

асрлар

) //

Ўзбекистон

тарихи

. –

Т

., 2003. 6-

б

.;

Камолиддин

Ш

.

С

.

К

вопросу

о

происхождении

Саманидов

//Archivum Eurasiae

Medii Aevi. Ed.by Th. T. Allsen, P. B. Golden, R. K. Kovalev and A. P. Martinez. 15 (2006/
2007). Harrassowits. – Wiesbaden. – P. 55.

3

Chavannes E.

Çin kaynaklar

ı

na göre Bat

ı

Türkleri. Çeviri Mustafa Koç. –

İ

stanbul: Selenge

Yay

ı

nlar

ı

, 2007. – S. 257;

Литвинский

Б

.

А

.,

Зеймаль

Т

.

И

.

Аджина

-

тепа

.

Архитектура

.

Живо

-

пись

.

Скульптура

. –

М

.:

Исскуство

, 1971. –

С

. 48.

4

Камолиддин

Ш

.

С

.

Древнетюркская

топонимия

в

Средней

Азии

. –

Т

.:

Шарқ

, 2006. –

С

. 98;

Ўша

муаллиф

.

К

вопросу

о

происхождении

Саманидов

//Archivum Eurasiae Medii Aevi. Ed.by

Th. T. Allsen, P. B. Golden, R. K. Kovalev and A. P. Martinez. 15 (2006/2007). Harrassowits. –
Wiesbaden. –

С

. 48;

Ставиский

Б

.

Я

.

О

международных

связах

Средней

Азии

в

V

сер

. VIII

вв

. (

в

свете

данных

советской

археологии

)//

Проблемы

востоковедения

, 1960.

№

5. –

С

. 115.

5

Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Bas

ı

lmam

ı

ş

doktora tezi. Hacettepe

Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Ankara, 2003. – S. 136.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

24

қўлга

киритиб

,

ўз

назорати

остига

олган

,

шундай

қилиб

[

бу

мамлакат

]

пар

-

чаланиб

,

йигирма

етти

ўлка

ҳолига

келиб

қолган

”

1

ва

“

Хо

мамлакати

қадим

-

ги

Тохар

мамлакатининг

тупроқларида

жойлашган

.

Майдони

икки

минг

ли

-

дан

ортиқ

кенгликда

,

пойтахти

эса

йигирма

ли

катталикдадир

.

Мамлакатда

йўлбошчи

йўқ

,

туркларга

бўйсунади

...

Мамлакатнинг

ҳукмдори

турклардан

-

дир

. [

Ҳукмдор

]

Темир

Қапиғнинг

жанубидаги

бутун

кичик

ўлкаларни

бош

-

қаради

.

Ҳукмдор

ҳамма

вақт

бир

жойда

турмайди

ва

аниқ

бир

макони

йўқ

”

2

каби

маълумотлар

учрайди

.

Араб

манбаларида

ҳам

Термиз

,

Чағониён

,

Хут

-

тал

,

Кумед

,

Вохон

,

Шуғнон

,

Қубодиён

,

Вахш

,

Шуман

,

Ахарун

,

Каррон

,

Руб

,

Самингон

,

Шубурғон

,

Гузгон

,

Гарчистон

,

Бадғис

каби

ярим

мустақил

ҳукм

-

дорликлардан

ташкил

топган

Тохаристонни

туркий

ябғулар

бошқариши

бир

неча

бор

қайд

этилади

3

.

Сиёсий

бошқарув

маркази

анча

узоқда

–

Еттисувда

бўлган

хоқонлик

учун

Тохаристонда

барча

майда

ҳукмдорликлар

бошини

бириктириб

,

уларни

итоатда

тутиб

турувчи

,

муайян

бир

сиёсий

уюшмага

эҳтиёж

ҳамда

собиқ

Эфталийларнинг

ўз

давлатини

қайта

тиклаш

хавфи

То

-

харистон

ябғулиги

ташкил

қилинишининг

асосий

сабаби

эди

.

Манбалардаги

маълумотлар

орқали

Тарду

шад

(620?–630),

Тегин

-

шад

(630–645),

Ишбара

ябгу

(645–650),

Ашина

Учжебо

(653–660),

Гюн

Ишбара

ябгу

,

Надунили

(700–720)

4

,

Қутлуғ

Тун

Тарду

(720–730),

Сулайман

?

Қора

(

Шилимань

Гяло

; 750

й

.)

каби

аксарияти

туркий

исм

ва

унвонларга

эга

То

-

харистон

ябғулари

маълум

бўлиб

,

бу

Ябғулик

130

йил

(620?–750)

ҳукм

сур

-

ган

5

.

Шунингдек

,

унинг

таркибидаги

Термиз

,

Чағониён

,

Балх

,

Бадғис

,

Хут

-

тал

,

Вохон

,

Вахш

,

Шуман

,

Ахарун

,

Кумед

,

Қўбодиён

ва

ҳ

.

к

.

лар

бошқару

-

вида

туркий

сулолалар

турган

.

Шуни

таъкидлаш

керакки

,

адабиётларда

туркий

сулолаларнинг

ва

Тоха

-

ристон

ябғулигининг

мазкур

ҳудуддаги

фаолияти

бирёқлама

ёритилган

.

Ма

-

ҳаллий

ҳукмдорларнинг

Тохаристон

ябғулигига

боғлиқлиги

фақат

уларга

тў

-

лов

ва

бож

тўлаб

туриш

билан

чегараланган

,

холос

,

деб

кўрсатилган

6

.

Лекин

,

манбалардаги

маълумотлар

ва

янги

тадқиқотлар

бу

фикрнинг

асоссиз

экан

-

лигини

кўрсатади

.

Хусусан

,

Тохаристон

ябғулари

сулоласининг

этник

келиб

чиқиши

Турк

хоқонлигининг

асосчиси

саналган

Ашиналарга

бориб

тақали

-

ши

7

ва

хоқонлик

мазкур

ҳудудда

хос

бошқарув

тизимини

жорий

қилганини

1

Ўша

манба

. 135-

б

.

2

Александрова

Н

.

В

.

Путь

и

текст

... –

С

. 237–238.

3

«

История

»

Ат

-

Табари

.

Избранные

отрывки

.

Пер

.

с

араб

.

В

.

И

.

Беляева

.

Дополнения

к

переводу

О

.

Г

.

Большакова

и

А

.

Б

.

Халидова

. –

Т

.:

Фан

, 1987. –

С

. 124.

4

Аҳамиятлиси

шуки

,

Таншуда

келтирилган

маълумотларга

кўра

,

Ғарбий

туркларнинг

отаси

яъни

илк

ҳукмдорининг

исми

ҳам

Надунили

бўлган

.

Катта

Ёбғу

унвонига

эга

бўлган

Туу

унинг

кичик

ўғли

,

Бумин

ва

Истеми

эса

унинг

набиралари

бўлган

.

Chavannes E.

Çin kaynak-

lar

ı

na göre... – S.79

5

Harmatta J., Litvinsky B.A.

Toharistan and Gandhara... –

S. 373.

6

Массон

В

.

М

.,

Ромодин

В

.

А

.

История

Афганистана

.

В

двух

томах

.

Том

I.

С

древнейших

времен

до

начала

XVI

века

. –

М

.:

Наука

. –

С

. 218.

7

Бичурин

Н

.

Я

.

(

Иакинф

).

Собрание

сведений

о

народах

,

обитавших

в

Средней

Азии

в

древние

времена

. –

М

. –

Л

., 1950.

Т

. II. –

С

. 321;

Chavannes E.

Documents sur les... –

Р

. 157;

Бобоёров

Ғ

.

Тоҳаристон

ябғулари

... 7-

б

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

25

кўриш

мумкин

.

Ябғуликдаги

унвонлар

иерархияси

ҳам

хоқонликдаги

мартаба

-

лар

тизими

билан

деярли

ўхшаш

эди

.

Масалан

,

Тохаристонда

ябғу

‚

шад

‚

тегин

воҳанинг

бош

ҳукмдорлари

ва

уларнинг

қариндошлари

унвони

сифатида

,

тудун

‚

тархон

‚

эркин

бўлса

нисбатан

кичик

ва

Тохаристон

ябғуларига

бўйсунувчи

ҳукмдорликлар

бошқарувчиларига

берилган

унвон

сифатида

учрайди

.

Яна

бир

томони

борки

,

Тохаристон

ҳудудида

турклар

бошқаруви

ўрнатилишидан

аввал

(VII

асрдан

олдин

)

мазкур

ҳудуд

аҳолисининг

бир

қисмини

туркийзабон

аҳоли

ташкил

этган

.

Бунга

мисол

қилиб

Тохаристонда

яшаган

туркий

тилда

сўзлашган

халачларни

келтириш

мумкин

,

канжина

турклари

ҳам

бунга

мисол

бўла

олади

.

Тохаристон

моддий

маданиятини

ўрганган

Б

.

А

.

Литвинский

ва

Б

.

С

.

Соловьев

-

лар

мазкур

ҳудуднинг

илк

ўрта

асрлардаги

тарихини

уч

босқичга

ажратади

ва

учинчи

даврни

“

Тохаристон

–

турк

даври

”

деб

атайди

.

Бу

давр

VI

аср

охиридан

то

VIII

аср

ўрталаригача

бўлган

даврни

ўз

ичига

олади

1

ва

бу

ҳолат

мазкур

ҳу

-

дудда

туркий

этник

пласт

қалинлашганидан

далолат

беради

.

Археологик

топил

-

малар

ҳам

илк

ўрта

асрларда

Тохаристонда

турклар

мавжуд

бўлганини

кўрса

-

тади

.

Хусусан

,

Кофирқалъадан

топилган

найза

учларининг

кўринишлари

туркий

-

ларнинг

найза

учлари

типига

ўхшаб

кетади

2

.

Шунингдек

,

қадимий

қалъаси

ҳо

-

зирга

қадар

сақланган

Қундузда

олиб

борилган

қазишмалар

натижасида

Тоха

-

ристоннинг

туркий

ябғулари

даврига

оид

археолог

Я

.

Хаскин

томонидан

“

қисиқ

кўзлилар

”

номи

берилган

хайкаллар

гуруҳи

3

ҳам

шулар

жумласидандир

.

Тохаристон

ябғуларининг

сиёсий

фаолияти

Амударёнинг

юқори

ҳавзаси

-

да

жойлашган

кўплаб

воҳаларда

ёйилган

эди

.

Жумладан

,

хитой

энциклопе

-

дияси

Це

-

фу

-

юань

-

гуй

(“

Император

кутубхонасининг

бошланғич

тошбақа

-

си

”)

да

Тохаристоннинг

турк

ябғуси

ҳукмронлиги

остидаги

воҳа

давлатчала

-

ри

сифатида

Си

-

юй

(

Зобулистон

),

Ги

-

бин

(

Каписа

-

Гандхара

),

Гу

-

ду

(

Хуттал

),

Ше

-

хан

-

на

(

Чағониён

),

Кие

-

су

(

Шуман

),

Ше

-

ни

(

Сиғнон

),

И

-

да

(

Эфталий

),

Ху

-

ми

(

Вахон

),

Ху

-

ше

-

киен

(

Жузжон

),

Фан

-

йен

(

Бомиён

),

Кие

-

ю

-

то

-

киен

(

Қубодиён

)

ва

Пу

-

ту

-

шан

(

Бадахшон

)

номлари

келтирилади

4

.

Юқоридаги

маълумотларга

қўшимча

равишда

шуни

таъкидлаш

жоизки

, 718

йилда

Тоха

-

ристон

ябғусининг

укаси

Ашина

Деле

Пулонинг

императорга

хитоби

санал

-

ган

хитой

манбасида

келтирилган

қуйидаги

маълумот

ҳам

Тохаристоннинг

VIII

асрлардаги

сиёсий

манзарасини

тасвирлаб

беради

:

“

Тохаристон

ябғуси

[

акамнинг

]

амри

остида

турли

давлатлар

,

хусусан

,

волий

ва

волийлардан

ташкил

топган

икки

юз

ўн

икки

раислик

бир

мажлис

бор

.

Си

-

юй

(

Зобулистон

)

ҳукмдори

икки

юз

минг

суворий

ва

аскарларга

сар

-

кардалик

қилади

.

Гу

-

ду

(

Хуттал

)

ҳукмдори

,

Ше

-

хан

-

на

(

Чағониён

)

ҳукмдори

,

Кие

-

су

(

Шуман

)

ҳукмдори

,

Ше

-

ни

(

Сиғнон

)

ҳукмдори

,

И

-

да

(

Эфталий

)

ҳукм

-

дори

,

Ху

-

ми

(

Вахон

)

ҳукмдори

,

Ху

-

ше

-

киен

(

Жузжон

)

ҳукмдори

,

Фан

-

йен

(

Бомиён

)

ҳукмдори

,

Кие

-

ю

-

то

-

киен

(

Қубодиён

)

ҳукмдори

ва

Пу

-

ту

-

шан

(

Ба

-

дахшон

)

ҳукмдори

,

буларнинг

ҳар

бирида

эллик

минг

жангчи

бор

.

Бобомдан

1

Литвинский

Б

.

А

.,

Соловьев

Б

.

С

.

Средневековая

культура

… –

С

. 48.

2

Ўша

манба

. –

С

. 73.

3

Esin E.

Butan-I Halaç... – S. 47.

4

Harmatta J., Litvinsky B. A.

Tokharistan and Gandhara ... – P. 371.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

26

ва

отамдан

то

ҳозирги

ҳукмдорларга

қадар

[

бутун

] [

Тохаристон

ҳукмдор

-

лари

]

бу

фарқли

ўлкаларнинг

ҳукмдорлари

эдилар

”

1

.

Хуллас

,

мазкур

матн

VIII

аср

бошларида

Тохаристоннинг

маъмурий

ту

-

зилиши

ва

сиёсий

қудратини

кўрсатувчи

маълумот

сифатида

жуда

муҳим

-

дир

.

Тохаристон

ябғулигининг

пойтахт

қароргоҳи

Қундуз

(

хит

.

Хо

,

араб

.

Варвалиж

)

2

да

жойлашган

бўлиб

,

бу

ҳақда

“

Дай

Тан

си

юй

цзи

” (“

Буюк

Тан

[

сулоласи

ҳукмронлиги

даврида

тузилган

]

Ғарб

мамлакатлари

ҳақидаги

маълумотлар

”)

да

қуйидагича

маълумот

келтирилади

:

“

Хо

мамлакати

қадимги

Тохар

мамлакатининг

тупроқларида

жойлашган

.

Май

-

дони

икки

минг

лидан

ортиқ

кенгликда

,

пойтахти

эса

йигирма

ли

катталикдадир

.

Мамлакатда

йўлбошчи

йўқ

,

туркларга

бўйсунади

.

Мамлакатнинг

ҳукмдори

турк

-

лардандир

. [

Ҳукмдор

]

Темир

Қапиғнинг

жанубидаги

бутун

кичик

ўлкаларни

бош

-

қаради

.

Ҳукмдор

ҳамма

вақт

бир

жойда

турмайди

ва

аниқ

бир

макони

йўқ

”

3

.

Шунингдек

,

бошқа

ёзма

манбаларда

‚

хусусан

,

буддавий

асарларда

ҳам

Хо

(

Қундуз

)

мамлакатининг

ҳукмдори

(

Тохаристон

ябғуси

)

турклардан

бўл

-

ганлиги

ва

Темир

Қапиғ

(

Шаҳрисабздан

90

км

жанубда

Бойсун

тоғида

жой

-

лашган

ҳозирги

Бўзғола

гузари

)

нинг

жанубида

жойлашган

кўплаб

мамла

-

катларни

бошқарганлиги

ҳақида

маълумотлар

мавжуд

4

.

Шуниси

эътиборга

лойиқки

,

ябғу

-

тегин

-

шад

шаклидаги

унвонлар

кетма

-

кетлиги

Тохаристон

ябғулигида

ҳам

амал

қилган

.

Хусусан

,

араб

манбаларида

келтирилган

маълумотлар

Тохаристон

ябғулиги

бошқарувидаги

иерархияни

яққол

кўрсатиб

беради

.

Жумладан

,

Абу

Жаъфар

ат

-

Табарийнинг

“

Тарих

ар

-

расул

ва

-

л

-

мулук

” (IX

аср

)

асарида

араб

саркардаси

Қутайба

ибн

Муслимнинг

ҳижрий

91(709)

йили

Тохаристонга

юриш

қилиб

,

Тохаристон

ябғуси

,

қуйи

Тохаристон

ҳокими

Аш

-

Шазз

(

Шад

),

Хуттал

ҳокими

Ас

-

Сабал

(

Ишбара

)

ва

Бадғис

ҳокими

Низак

Тархонни

ўз

ҳузурига

келтиргани

ҳақида

ҳикоя

қилиб

,

қуйидаги

тафси

-

лотни

баён

этади

: “

Аш

-

Шазз

Қутайбага

деди

: “

Жабғуйа

(

Тохаристон

ябғуси

)

гар

-

чи

менга

душман

бўлса

ҳам

,

ёш

жиҳатдан

улуғ

ва

у

малик

,

мен

эса

унинг

қули

баробаридаман

.

Унинг

олдига

боришга

рухсат

бер

”.

У

рухсат

берди

ва

Аш

-

Шазз

жабғунинг

олдига

бориб

,

унинг

қўлини

ўпди

ва

ергача

таъзим

қилди

...

Кейин

у

(

Аш

-

Шазз

)

Ас

-

Сабал

учун

ҳам

рухсат

сўради

.

Қутайбанинг

изни

билан

у

(

Ас

-

Сабал

)

унинг

(

жабғу

)

олдига

борди

ва

қўлини

ўпди

.

Ва

Низак

Қутайбага

деди

:

“

Аш

-

Шаззнинг

олдига

боришга

рухсат

бер

,

чунки

мен

унинг

қулиман

”.

У

(

Қутайба

)

изн

берди

ва

Низак

Аш

-

Шаззнинг

олдига

бориб

,

унинг

қўлидан

ўпди

5

.

1

Chavannes E.

Çin kaynaklar

ı

na gore… – S. 259.

2

Тадқиқотчиларнинг

фикрига

кўра

,

ушбу

қароргоҳ

мусулмон

манбаларида

келтирилган

Варвалиж

билан

идентик

(

айнан

)

дир

ва

у

ҳозирги

Афғонистон

шимолидаги

Қундузоб

ва

Амударё

ўзаро

туташадиган

жойнинг

шарқида

жойлашган

Қалъаи

-

Зол

ҳаробаси

ўрнида

локализация

қилинади

.

Қаранг

. Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre ... – S. 183.

Ушбу

шаҳар

хитой

йилномалари

–

Тан

-

шуда

А

-

хуан

,

Цзю

Тан

-

шуда

эса

У

-

хуан

номи

билан

зикр

этилади

ва

мазкур

хитойчадаги

шаҳар

номи

эса

Авар

сўзи

билан

тенглаштирилади

.

3

Александрова

Н

.

В

.

Путь

и

текст

… –

С

. 237–238.

4

Ekrem E.

Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne gore... – 183.

5

История

ат

-

Табари

.

Избранные

отрывки

(

Перевод

с

арабского

В

.

И

.

Беляева

.

Дополнения

к

переводу

О

.

Г

.

Большакова

и

А

.

Б

.

Халидова

). –

Т

., 1987. –

С

. 129;

Белиницкий

А

.

М

.

Историко

-

географический

очерк

Хутталя

с

древнейших

времен

до

Х

в

.

н

.

э

. //

МИА

.

№

15. –

М

., 1950. –

С

. 113.