SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
40
АЛИМОВА
РАҲИМА
Тарих
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Бобурнома
”
асарида
Фарғона
водийсининг
тарихий
географияси
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Бобурнома
”
асаридаги
Фарғона
водийсининг
тарихий
географиясига
,
хусусан
топонимикаси
,
ҳудуднинг
тавсифи
,
иқлими
,
гидрографияси
,
шаҳарлари
,
қасабаларига
оид
маълу
-
мотлар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
топоним
,
этноним
,
кент
,
иқлим
,
маъмура
(
одамлар
яшайдиган
обод
жойлар
),
қасаба
, “
йиғоч
” (
масофа
ўлчов
бирлиги
),
Сайҳун
суви
,
Андижон
руди
(
ариғи
).
Аннотация
.
Статья
посвящена
анализу
сведений
,
касающихся
исторической
географии
,
в
том
числе
топонимики
,
характеристики
местности
,
климата
,
гидро
-
графии
,
городов
,
населённых
пунктов
Ферганской
долины
на
основе
сочинения
“
Бабурнаме
”
Захириддина
Мухаммада
Бабура
.
Опорные
слова
и
выражения
:
топоним
,
этноним
,
кент
,
климат
,
населённый
пункт
,
район
, «
йигач
» (
мера
измерения
расстояния
),
река
Сайхун
,
руд
(
арик
)
Андижан
.
Abstract.
This article deals with the analysis of information referring to historical
geography as well as the toponymy, characterization of locality, climate, hydrography,
cities and habitant places in Fergana on the composition “B
а
burnoma” by Z. M. Bobur.
Keywords and expressions:
toponymy, ethnonyme, kent, climate, hydrography,
prosperous places, region, yigoch (measuring of distances), Sayxun river, Andijan rud
(irrigation ditch).
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Бобурнома
”
асари
Ўрта
Осиё
,
Афғо
-
нистон
,
Ҳиндистон
ва
Эрон
халқлари
тарихи
,
географияси
,
этнографияси
бўйича
қимматли
маълумотларга
эга
ўзбек
классик
адабиётининг
дурдона
-
ларидандир
.
Асарда
Ўрта
Осиёдаги
топонимлар
,
этнонимларга
оид
маълу
-
мотлар
тарихий
воқеаларнинг
қайси
жойга
,
қайси
этносга
тегишли
экан
-
лигини
аниқлашга
ёрдам
беради
.
Бобур
ёшлигидан
саёҳатга
чиқишни
,
яёв
юриб
сайр
қилишни
,
овга
чиқишни
яхши
кўрган
.
Булар
ҳақида
“
Бобурнома
”
да
шундай
маълумотлар
учрайди
. “
Даҳкат
–
Ўратепанинг
кўҳпоя
кентларидиндур
,
улуғ
тоғнинг
туби
-
да
тушибтур
...
Даҳкатда
эканда
Даҳкатнинг
гирд
ва
навоҳисидаги
тоғларни
ҳамиша
яёқ
юриб
,
сайр
қилур
эдим
.
Аксари
яланг
оёқ
юрур
эдим
.
Яланг
оёқ
кўп
юргандин
оёқларим
андоқ
бўлуб
эдиким
,
тоғ
ва
тош
тафовут
қилмас
эди
”
1
.
Кейинчалик
у
Фарғонадан
Бухорогача
,
Тошкентдан
Ҳисор
ва
Ҳирот
-
гача
бўлган
барча
шаҳар
ва
қишлоқларда
бўлган
,
чўлу
даштларни
,
тоғу
тошларни
айланиб
чиққан
,
дарё
ва
шўх
сойларни
кечган
.
Саёҳатлари
давомида
шаҳар
,
қишлоқ
,
қасабаларнинг
номлари
,
унинг
табиати
,
иқлими
,
сувлари
,
тоғлари
,
кенгликлари
,
йўллари
,
аҳолиси
,
ҳайвонот
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Т
.:
Юлдузча
, 1989. –
Б
. 87.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
41
дунёси
билан
яқиндан
танишган
.
Шунинг
учун
“
Бобурнома
”
да
кўрган
жой
-
ларининг
географик
қиёфасини
батафсил
таърифлай
билган
.
“
Бобурнома
”
да
Ўрта
Осиёнинг
жуда
бой
тарихий
-
топонимик
жой
номлари
ва
географик
атамалар
тўғрисида
маълумотлар
мавжуд
.
Хусусан
,
Фарғона
вилоятининг
географик
ўрни
таснифига
бағишланган
ўринда
“
Фарғона
вилояти
бешинчи
иқлимдиндур
.
Маъмуранинг
канорасида
воқеъ
бўлубтур
.
Шарқи
Кошғар
,
ғарби
Самарқанд
,
жунуби
Бадахшоннинг
сарҳади
тоғлар
,
шимолида
агарчи
бурун
шаҳрлар
бор
экандур
,
мисли
:
Олмолиқ
ва
Олмоту
ва
Янги
ким
,
кутубларда
Тарозкент
битирлар
,
мўғул
ва
ўзбек
жиҳатдин
бу
тарихда
бузулубтур
,
асло
маъмура
қолмабдур
.
Мухтасар
вилояттур
,
ошлиқ
ва
меваси
фаровон
”,
деб
таъриф
берган
1
.
Демак
,
юқорида
Фарғона
вилояти
бешинчи
иқлимда
жойлашганлиги
эътироф
қилинди
. “
Иқлим
”
сўзи
аслида
юнонча
“
клима
”
сўзидан
олинган
бўлиб
, “
ер
юзасининг
қуёш
нурларига
нисбатан
қиялиги
”
деган
маънони
англатади
.
Шундай
қия
жойлашганлиги
сабабли
ер
юзининг
турли
жойлари
турлича
исийди
,
натижада
табиати
ҳар
хил
бўлади
2
.
Шарқ
мамлакатларида
дунёнинг
етти
қисмга
,
яъни
иқлимга
бўлиниши
манба
-
ларда
тилга
олинади
.
Дунёнинг
етти
иқлими
ғарбдан
шарққа
қараб
,
горизонтал
равишда
паралеллар
бўйлаб
чўзилган
турли
географик
зоналардан
иборат
.
Бе
-
шинчи
иқлимга
эса
Шимолий
Испания
,
Шимолий
Рум
,
Армания
,
Дарбанд
,
Кас
-
пий
денгизи
,
Хоразм
,
Бухоро
,
Суғд
,
Шош
,
Фарғона
,
Исфижоб
ва
Кошғар
кир
-
ган
. “
Бобурнома
”
да
“
маъмура
”
сўзи
ишлатилади
.
Аслида
“
етти
иқлим
”
ичидаги
одамлар
яшайдиган
обод
жойлар
“
маъмура
”
деб
аталган
.
Зеро
,
Фарғона
одамлар
яшашлари
учун
ҳар
томонлама
жуда
қулай
ва
сероб
жой
бўлган
.
“
Бобурнома
”
да
Фарғонанинг
қасабалари
,
унинг
табиати
,
боғлари
,
мева
-
лари
,
полизлари
,
токзорлари
,
дарёлари
тўғрисида
қуйидаги
маълумотлар
бе
-
рилган
: “
Етти
пора
қасабаси
бор
;
беши
Сайҳун
суйининг
жануб
тарафида
,
икки
шимоли
жонибида
,
Жанубий
тарафидаги
қасабалар
бир
Андижондур
-
ким
,
васатта
воқе
бўлубтур
,
Фарғона
вилоятининг
пойтахтидур
.
Ошлиғи
во
-
фир
,
меваси
фаровон
,
қовун
ва
узуми
яхши
бўлур
...
Андижоннинг
ношпо
-
тисидан
яхшироқ
ношпоти
бўлмас
.
Мовароуннаҳрда
Самарқанд
ва
Кеш
қўрғонидин
сўнгра
мундин
улуғроқ
қўрғон
йўқтур
”
3
.
Бобурнинг
география
қонуниятлари
тўғрисида
ёзар
экан
,
Ҳ
.
Ҳасанов
Бобур
географиясининг
баъзи
хусусиятларини
қуйидагича
келтириб
ўтади
.
Бобур
ҳар
бир
территорияни
маълум
бир
тартибда
тасвирлаган
.
Аввало
,
жойнинг
географик
ўрнини
кўрсатган
,
сўнгра
иқлими
ва
қишлоқ
хўжалиги
,
ўсимликлари
,
қазилма
бойликлари
,
ҳайвоноти
ва
аҳолисини
таърифлаган
.
Кейин
туманларига
таъриф
берган
,
энг
охирида
қисқача
якун
ясаган
.
Бу
чизма
жойларнинг
хусусиятига
қараб
баъзан
ўзгарган
.
Лекин
ҳар
гал
ўзига
хос
шу
хусусиятлар
уқтириб
ўтилган
4
.
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Т
.:
Юлдузча
, 1989. –
Б
. 5.
2
Ҳасанов
Ҳ
.
Сайёҳ
олимлар
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1981. –
Б
. 84.
3
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Т
.:
Юлдузча
, 1989. –
Б
. 5–6.
4
Ҳасанов
Ҳ
.
Сайёҳ
олимлар
. –
Б
. 195.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
42
“
Бобурнома
”
да
Фарғона
водийсининг
қасабаларидаги
оралиқ
масофала
-
ри
,
об
-
ҳавоси
,
сувлари
,
тоғлари
,
қазилма
бойликларига
алоҳида
эътибор
қилинган
.
Масалан
,
Ўш
қасабаси
тўғрисида
“
Андижоннинг
шарқи
жанубий
тарафидур
,
шарққа
мойил
,
Андижондин
тўрт
йиғоч
йўлдур
.
Ҳавоси
хўб
ва
оқар
суйи
фаровондур
.
Баҳори
бисёр
яхши
бўлур
.
Ўшнинг
фазилатида
хейли
аҳодис
ворид
бўлубтур
.
Қўрғоннинг
шарқи
жанубий
бир
мавзуи
тоғ
тушуб
-
тур
...
Андижон
руди
Ўшнинг
маҳаллотининг
ичи
била
ўтуб
,
Андижонға
борур
.
Бу
руднинг
ҳар
икки
жониби
боғот
тушубтур
,
тамом
боғлари
рудқа
мушрифтур
,
бинафшаси
бисёр
латиф
бўлур
.
Оқар
сувлари
бор
,
баҳори
бисёр
яхши
бўлур
,
қалин
лола
ва
гуллар
очилур
...
Тоғ
тарафидин
бир
улуғ
шаҳжўй
оқар
...
Умаршайх
мирзонинг
охир
замонларида
қизил
била
оқ
мавжлиқ
тош
ушбу
тоғда
пайдо
бўлди
:
пичоқ
дастаси
ва
такбанд
ва
баъзи
нималар
қилур
-
лар
,
хейли
яхши
тошдур
.
Фарғона
вилоятида
сафо
ва
ҳавода
Ўш
чоғлиқ
қасаба
йўқтур
”
1
.
Кўриниб
турибдики
,
асарда
шаҳар
ва
қасаба
ўртасидаги
масофа
тўғрисида
ёзиб
,
Ўш
Андижондан
“
тўрт
йиғоч
йўлдур
”
деб
бериб
ўтади
.
Демак
,
Бобур
замонида
масофа
узунлик
ўлчови
сифатида
“
йиғоч
”
ўл
-
чов
бирлиги
қўлланган
. “
Йиғоч
”
ўлчов
бирлиги
“
фарсах
”
га
тўғри
келади
.
Йўл
ўлчов
бирлиги
фарсах
фарсанг
,
санг
,
тош
ва
йиғоч
тарзида
ҳам
қўлла
-
нилган
.
Бу
ўлчов
бирлиги
12 000
қадамга
тўғри
келади
.
Илмий
адабиётлар
-
даги
маълумотларга
кўра
,
Бухоро
,
Самарқанд
,
Тошкент
,
Фарғона
,
Хоразмда
бир
фарсах
8
верст
,
ёки
8,5
кмга
тенглаштирилган
.
Шуни
эслатиб
ўтиш
жоизки
,
бу
ўлчов
бирлиги
ҳамма
жойда
бир
хил
бўлган
эмас
,
баъзан
калта
,
баъзан
ундан
узунроқ
бўлган
бўлиши
мумкин
.
Масалан
,
Бобурномада
Бухо
-
ро
билан
Самарқанд
ўртасидаги
масофа
25
йиғоч
деб
келтирилади
,
ваҳолан
-
ки
,
бу
ерда
йиғочнинг
ўлчови
каттароқдир
2
.
Асарда
жуда
кўп
географик
жойларнинг
таърифига
эътибор
қилинган
.
Жумладан
,
Исфара
,
Хўжанд
,
Канибодом
,
Ахси
,
Косон
ва
бошқа
қасабалар
тўғрисида
маълумотлар
келтирилган
.
Хусусан
,
Марғилон
таърифида
унинг
жойлашган
ўрни
,
анори
ва
ўриклари
тўғрисида
қуйидагича
ёзади
. “...
Марғи
-
нон
...
Андижоннинг
ғарбидадур
.
Андижондин
етти
йиғоч
йўлдур
.
Яхши
қасаба
воқе
бўлубтур
,
пур
неъмат
;
анори
ва
ўруги
асру
хўб
бўлур
.
Бир
жинс
анор
бўлур
, “
дона
калон
”
дерлар
,
чучуклигида
зардолу
майхушлиғидин
андак
чошни
бор
.
Семнон
анорлариға
таржеҳ
қилса
бўлур
.
Яна
бир
жинс
ўрук
бўлурким
,
донасини
олиб
ичига
мағз
солиб
қурутурлар
, “
субҳоний
”
дерлар
,
бисёр
лазиздур
.
Ови
қуши
яхшидур
,
оқ
кийик
ёвуқта
бўлур
.
Асарда
Исфарадаги
боғлар
ва
у
ернинг
аҳолисига
берилган
таъриф
диқ
-
қатга
сазовордир
.
Масалан
, “
Исфара
...
кўҳпояда
воқе
бўлубтур
.
Оқар
сувла
-
ри
,
сафолиқ
боғчалари
бор
.
Марғиноннинг
ғарби
жанубидадур
.
Марғинон
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Б
. 6.
2
Хинц
В
.
Мусульманские
меры
и
веса
с
переводом
в
метрическую
систему
. –
М
.:
Наука
,
1970. –
С
.72;
Е
.
А
.
Давидович
.
Материалы
по
метрологии
средневековой
Средней
Азии
. –
М
.:
Наука
, 1970. –
С
. 120.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
43
била
Исфара
ораси
тўққуз
йиғоч
йўлдур
.
Мусмир
дарахтиси
бисёрдур
,
вале
боғчаларида
аксар
бодом
дарахтидур
.
Эли
тамом
сорт
ва
кўҳийдур
.
Исфара
вилояти
тўрт
бўлук
кўҳпоядур
:
Исфара
,
яна
бир
Ворух
,
яна
бир
Сўх
,
яна
бир
Ҳушёр
”.
Муаллиф
замонида
Хўжанд
ҳам
тарихий
аҳамиятга
эга
шаҳарча
бўлиб
,
унинг
географияси
,
топонимикаси
,
боғлари
,
сувлари
,
тоғлари
,
қимматбаҳо
тошлари
,
ҳайвонот
дунёси
тўғрисида
қуйидагиларни
баён
қилади
. “
Яна
бир
Хўжанддур
.
Андижондин
ғарб
сориға
йигирма
беш
йиғоч
йўлдур
.
Хўжанд
-
дин
Самарқанд
ҳам
йигирма
беш
йиғоч
йўлдур
,
қадим
шаҳарлардиндур
.
Меваси
фаровон
ва
бисёр
яхши
бўлур
.
Анори
яхшилиққа
машҳурдур
.
Нечукким
, “
себи
Самарқанд
”
дерлар
ва
“
анори
Хўжанд
”
дерлар
.
Вале
бу
тарихда
Марғинон
анори
кўп
ортуқдур
.
Қўрғони
баланд
ерда
воқе
бўлубтур
.
Сайҳун
суйи
шимол
жонибидин
оқар
.
Қўрғондин
дарё
бир
ўқ
отими
бўлғай
.
Қўрғон
била
дарёнинг
шимол
тарафида
бир
тоғ
тушубтур
.
Мунуғул
отлиқ
,
дерларким
,
бу
тоғда
фируза
кони
ва
баъзи
конлар
топилур
.
Бу
тоғда
бисёр
йилон
бор
.
Хўжанднинг
овлоғи
ва
қушлоғи
бисёр
яхшидур
.
Оқ
кийик
,
буғу
-
марал
,
қирғовул
ва
товушқони
кўп
бўлур
”
1
.
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
асарда
Канибодом
қасабасининг
географик
жойлашган
жойи
,
етиштириладиган
меваларини
бошқа
мамлакатларга
олиб
бориб
сотишлари
тўғрисида
ҳам
маълумотлар
берилган
.
Масалан
, “...
Канди
-
бодом
...
Агарчи
қасаба
эмас
,
яхшиғина
қасабачадур
.
Бодоми
яхши
бўлур
.
Бу
жиҳатдин
бу
исмға
мавсумдур
.
Ҳурмуз
ва
Ҳиндистонға
тамом
мунинг
бодоми
борур
.
Хўжанддин
беш
-
олти
йиғоч
шарқ
тарафидадур
”
2
.
Асарда
жойларнинг
табиий
шароити
,
об
-
ҳавосига
ҳам
эътибор
қилинган
.
Масалан
, “
Хўжанд
била
Кандибодом
орасида
бир
дашт
тушубтур
.
Ҳодарвешга
мавсумдур
.
Ҳамиша
бу
даштта
ел
борур
.
Марғинонғаким
,
шарқидур
,
ҳамиша
мундин
ел
борур
.
Хўжандғаким
ғарбидур
,
дойим
мундин
ел
келур
:
тунд
еллари
бор
”.
Ахси
қасабаси
тўғрисида
ёзилган
қуйидаги
маълумотларга
диққатимизни
қаратамиз
. “
Сайҳун
суйининг
шимоли
тарафидағи
қасабалар
:
бир
Ахсидур
3
.
Китобларда
Ахсикат
битирлар
.
Фарғонада
,
Андижондин
сўнгра
мундин
улуғроқ
қасаба
йўқтур
.
Андижондин
ғарб
сори
тўққиз
йиғоч
йўлдур
.
Умар
-
шайх
мирзо
муни
пойтахт
қилиб
эди
,
Сайҳун
дарёси
қўрғонининг
остидан
оқар
.
Қўрғони
баланд
жар
устида
воқе
бўлубтур
.
Хандақининг
ўрнига
амийқ
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Б
. 7.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 7.
3
Ҳатто
X–XII
асрда
яшаган
ўрта
аср
муаллифларининг
географик
асарларида
ҳам
Фарғонага
қарашли
шаҳарлар
–
Ахси
,
Қува
,
Ўш
,
Ўзганд
,
Қува
каби
шаҳарлари
тўғрисида
қимматли
маълумотлар
берилган
.
Жумладан
,
Ибн
Ҳавқалнинг
“
Китоб
сурат
ал
-
ард
” (“
Ернинг
сурати
китоби
”)
асарида
Фарғона
водийси
тарихий
географияси
тўғрисида
ёзар
экан
,
Ахсининг
аш
-
Шош
дарёсининг
бўйида
,
текисликдаги
шаҳар
эканлиги
,
дарёдан
шимолда
жойлашганлигини
эътироф
қилган
.
Ибн
Ҳавқал
.
Китаб
сурат
ал
-
ард
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
т
.
ф
.
д
.,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
., 2011.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
44
жарлардур
.
Умаршайх
мирзоким
,
муни
пойтахт
қилди
,
бир
-
икки
мартаба
ташқарроқдин
яна
жарлар
солди
.
Фарғонада
мунча
берк
қўрғон
йўқтур
...
Қовуни
яхши
бўлур
.
Бир
навъ
қовундирким
, “
Мир
Темурий
”
дерлар
,
андоқ
қовун
маълум
эмаским
оламда
бўлғай
.
Бухоро
қовуни
машҳурдур
.
Самар
-
қандни
олғон
маҳалда
Ахсидин
,
Бухородин
қовун
келтуруб
бир
мажлисда
кестурдум
,
Ахси
қовунининг
ҳеч
нисбати
йўқ
эрди
1
.
“
Бобурнома
”
да
қиёсий
усул
кўп
қўлланилган
:
турли
жойлар
иқлими
,
паст
-
баландлиги
,
аҳолиси
ва
бошқа
хусусиятлари
жиҳатдан
таққосланган
.
Қуйида
келтириладиган
мисол
фикримизнинг
далилидир
.
Бобур
Ўш
билан
Косон
(
ҳозирги
Косонсой
)
каби
икки
баланд
жойни
таққослаб
: “
Нечукким
Андижон
суйи
Ўшдин
келур
,
Ахси
суйи
Косондин
келур
...
Сафо
ва
ҳавода
Ўш
била
Косон
элининг
таассуби
(
ўхшашлиги
)
бор
”
2
деб
ёзган
.
Самарқанд
шаҳрини
Кобул
билан
таққослаган
:
бизнинг
ўлкаларда
“
Ғазни
ва
Хоразм
совуқлиқ
била
машҳурдир
,
нечукким
,
Ироқайн
ва
Озарбайжонда
Султония
билан
Табриз
совуқлиқ
била
шуҳрати
бор
”.
Дарҳақиқат
,
қишда
Хоразм
Ўзбекистоннинг
энг
совуқ
ҳудуди
ҳисобланади
.
Ғазни
ҳам
теварак
-
атрофи
очиқ
,
яланг
ерда
жойлашган
.
Султония
Эроннинг
шимолидаги
,
тоғ
этагидаги
шаҳар
бўлиб
,
денгиз
сатҳидан
1800
м
баландда
жойлашган
;
қиши
жуда
совуқ
ва
ёзи
салқиндир
.
Ўлка
ва
малакатларнинг
аҳолиси
ҳам
таққосланиб
,
улар
хусусида
ажойиб
маълумотлар
берилган
3
.
Бобур
иқлим
ва
метрологик
ҳодисалар
билан
жуда
қизиққан
,
ўзи
борган
ҳар
бир
мамлакатнинг
қайси
иқлимга
мансублигини
айтган
.
Бобур
ўқимиш
-
ли
киши
бўлганлигидан
бу
горизонтал
зоналикдан
хабардор
бўлган
.
Фарғона
водийси
ҳамма
томондан
тоғлар
билан
ўралганлиги
,
фақат
ғарб
тарафида
тоғ
йўқлиги
сабабли
,
совуқ
иқлим
ғарбдан
кириб
келиши
ҳикоя
қилинган
.
Масалан
, “
Фарғона
водийсининг
“
Гирдогирди
тоғ
воқе
бўлубтур
.
Ғарбий
тарафидаким
,
Самарқанд
ва
Хўжанд
бўлғай
,
тоғ
йўқтур
.
Ушбу
жа
-
нибтин
ўзга
ҳеч
жонибтин
қиш
ёғий
кела
олмас
”
4
.
Демак
,
Бобурга
ҳаво
оқимларининг
ғарбдан
шарққа
қараб
эсиши
ҳам
маълум
бўлган
. “
Бобурнома
”
да
тоғ
ва
довонларни
қор
босиши
ҳақида
бир
неча
марта
айтиб
ўтилган
.
“
Бобурнома
”
да
гидрографияга
–
дарё
ва
кўлларга
оид
маълумотлар
ҳам
кўп
.
Дарёларнинг
чуқурлиги
,
музлаши
,
оқим
режими
,
неча
тегирмон
сув
оқиши
,
сув
манбалари
асарда
батафсил
таърифланган
.
Фарғона
вилоятининг
ичидан
оқиб
ўтадиган
Сайҳун
дарёси
,
Хўжанд
суйи
,
Андижон
суйи
,
Ахси
суйи
иборалари
кўп
ишлатилган
.
Асарда
тарихий
воқеалар
тўғрисида
келтирилган
хабарлар
орасида
кел
-
тирилган
географик
жойларнинг
номлари
,
уларнинг
жойлашган
ўрни
,
унга
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Б
. 6–8.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 8.
3
Ҳасанов
Ҳ
.
Сайёҳ
олимлар
. –
Б
. 196.
4
Заҳириддин
Муҳаммад
Бубур
.
Бобурнома
. –
Б
. 5.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
45
туташ
ҳудудлар
санаб
ўтилганки
,
тарихий
жараёнларнинг
қаерда
содир
бў
-
лаётганлиги
ҳақида
тўлиқ
маълумотга
эга
бўласиз
.
Хусусан
,
фикримизнинг
далили
сифатида
1502–1503
йиллардаги
воқеаларни
таърифлар
экан
, “
Бу
айёмда
атроф
ва
жавонибни
неча
қатла
черик
бориб
чоптилар
.
Бир
навбат
Ахсининг
кентларини
чоптилар
.
Яна
бир
қатла
бориб
Косонни
чоптилар
...
Ахсининг
берк
қўрғонларидан
бири
Поп
қўрғонидур
...
Ахсининг
юқориғи
кенгларининг
тўғрисидин
дарёни
ўтуб
бориб
,
Поп
қўрғониға
кирдилар
”
1
.
“
Бобурнома
”
муҳим
терминологик
манба
бўлиб
,
унда
сўз
ва
номларга
катта
эътибор
қаратилган
.
Асарда
Ўрта
Осиё
халқлари
ишлатган
географик
атамалар
кўп
учрайди
.
Ҳ
.
Ҳасанов
“
Бобурнома
”
да
ишлатилган
қуйидаги
атамаларни
таъкидлайди
: “
гузар
–
кечик
,
дарёдан
ўтадиган
жой
;
жилға
–
ки
-
чик
сой
,
дарёча
;
найшакар
–
шакарқамиш
;
пушта
–
тепа
,
баландлик
,
қир
;
танги
–
дара
,
тоғ
оралиғидаги
йўл
,
чуқур
дарё
водийси
;
учма
–
чуқур
жар
ёқаси
,
тик
ёнбағир
,
овринг
;
ўланг
–
ўтлоқ
ер
,
кенг
майдон
;
чоқар
–
тошқўрғон
;
яёлоқ
–
яйлов
,
кенг
дала
”
2
.
Бобурнинг
ўз
ўлкаси
географиясини
ёритишдаги
хизматлари
бениҳоя
каттадир
. “
Бобурнома
”
га
асосланиб
,
Фарғона
вилоятининг
схематик
картаси
тузилган
.
Картада
Фарғона
вилоятининг
гир
атрофи
тоғлар
билан
ўралган
,
ўртасида
Сирдарё
(
Сайҳун
,
Хўжанд
суйи
)
оқиб
ўтиши
,
вилоятда
7
та
йирик
шаҳар
бўлганлиги
,
бештаси
Сайҳун
сувининг
жануб
томонида
,
иккитаси
эса
шимоли
жануб
томонида
жойлашганлиги
кўрсатилади
3
.
Ахси
қасабалар
тўғрисида
ёзаркан
муаллиф
,
унинг
ови
қуши
бисёр
яхши
бўлур
.
Сайҳун
дарёсининг
Ахси
тарафи
дашттур
.
Оқ
кийиги
бисёр
бўлур
.
Андижон
тарафи
жангалдур
.
Буғу
-
марал
,
қирғовул
ва
товушқони
кўп
топи
-
лур
,
асру
семиз
бўлур
,
дейди
.
Шунингдек
,
йирик
шаҳарларнинг
топографияси
айтилган
,
шифобахш
жойлар
тасвирланган
,
мамлакатдан
чет
элга
чиқариладиган
ва
келтирила
-
диган
моллар
бирма
-
бир
санаб
берилган
.
Ўрта
Осиё
вилоятларида
,
жумла
-
дан
,
Фарғона
водийсига
қарашли
ерларда
етиштириладиган
маҳсулотлар
-
нинг
Эрон
,
Ҳиндистон
,
Хитой
каби
мамлакатларга
чиқарилиши
хусусида
фикрлар
мавжуд
.
Канибодомнинг
бодоми
тўғрисидаги
таърифда
“
Бодоми
яхши
бўлур
.
Бу
жиҳатдин
бу
исмға
мавсумдур
.
Ҳурмуз
ва
Ҳиндистонға
тамом
мунинг
бодоми
борур
”,
дейилган
4
. “
Бобурнома
”
да
карвон
йўллари
,
хусусан
,
Хитой
билан
бўладиган
савдо
муносабатлари
Фарғона
орқали
олиб
борилганлиги
ҳақида
қимматли
маълумотлар
берилган
.
Масалан
, “
Кошғар
ва
Фарғона
ва
Туркистон
ва
Самарқанд
ва
Бухоро
ва
Балх
ва
Ҳисор
ва
Бадахшондин
корвон
Кобулға
келурлар
.
Хуросондин
корвон
Қандаҳорга
келур
.
Ҳиндустон
била
Хуросонға
восита
бу
вилояттур
.
Бисёр
яхши
савдо
-
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобуронома
. –
Б
. 99.
2
Ҳасанов
Ҳ
.
Сайёҳ
олимлар
. –
Б
. 203.
3
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобуронома
. –
Б
. 5–11.
4
Ўша
манба
. –
Б
. 7.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
46
хонадур
”
1
.
Демак
,
Фарғона
ва
Андижон
Буюк
Ипак
йўли
устида
жойлашган
бўлиб
,
Ўрта
Осиё
шаҳарлари
орасида
алоҳида
эътиборга
молик
бўлган
.
“
Бобурнома
”
да
фасллар
ҳам
эътибордан
четда
қолмаган
,
қиш
кунлари
тоғ
ва
довонларни
қор
босиши
ҳақида
бир
неча
марта
айтиб
ўтилган
.
Бир
мисол
. “
Хитой
карвони
келадурганда
,
Андижоннинг
шарқий
тарафидаги
тоғларнинг
тубида
минг
ўйлик
карвонни
андоғ
қор
бости
..”
2
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Бобур
-
нома
”
асари
Фарғона
водийсининг
тарихий
географияси
,
жой
номлари
,
иқлими
,
табиати
,
деҳқончилиги
,
боғлари
,
тоғлари
,
қазилма
бойликлари
бўйича
муҳим
маълумотлар
бера
оладиган
нодир
ва
қимматли
манба
сифатида
катта
аҳамиятга
эгадир
.
ДЖУМАНИЯЗОВА
ФЕРУЗА
PhD,
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институти
Илк
ўрта
асрларда
Зобулистондаги
туркий
сулола
хусусида
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
VII
асрнинг
охириги
чорагидан
то
IX
асрнинг
сўнгги
чорагига
қадар
ҳукм
сурган
Кобул
Тегиншоҳларининг
бир
тармоғи
сифатида
Зобулистонда
фаолият
кўрсатган
туркий
Рутбиллар
сулоласи
ҳақида
сўз
боради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Зобулистон
,
Рутбиллар
,
элтабар
,
Биринчи
ва
Иккинчи
Рутбил
,
Цао
,
ар
-
Руххаж
,
Арахосия
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассмотрен
вопрос
о
династии
тюркских
Рут
-
билей
Забулистана
,
которые
существовали
с
конца
VII
века
до
последной
четвер
-
ти
IX
века
,
являясь
одной
из
ветвей
Кабульских
Тегиншахов
.
Отражены
сведения
из
источников
на
разных
языках
о
возникновении
и
развитии
данной
династии
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Забулистан
,
Рутбили
,
элтабар
,
Первый
и
Вто
-
рой
Рутбил
,
Цао
,
ар
-
Руххаж
,
Арахосия
.
Abstract.
This article deals with dynasty of the Turkic Rutbils of Zabulistan, which
existed from the ends of the 7th century to the last quarter of the 9th century as one of the
branches of the Kabul Teginshakhs. There is reflected information from sources in
different languages about the emergence and development of this dynasty.
Keywords and expressions:
Zabulistan, Rutbils, Eltabar, the First and the Second
Rutbil, Cao, ar-Ruhhazh, Arakhosia.
Зобулистон
ҳозирги
Афғонистонда
жойлашган
тарихий
вилоят
саналади
.
Зобулистон
антик
даврда
грек
манбаларида
Арахосия
деб
аталган
ҳудуднинг
бир
бўлаги
эди
3
.
Зобулистон
номи
Фирдавсийнинг
“
Шоҳнома
”
асарида
қўш
-
ни
Кобулистон
номи
билан
кўпинча
ёнма
-
ён
зикр
этилади
4
.
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобуронома
. –
Б
. 117.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 10.
3
http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:UserLogin&returnto=Zabulistan.
4
Фирдоуси
.
Шахнаме
.
Т
.6.
От
начала
царствования
Йездгерда
,
сына
Бахрама
Гура
.
Том
VI.
Перевод
Ц
.
Б
.
Бану
-
Лахути
и
В
.
Г
.
Берзнева
. –
М
.:
Наука
, 1989. –
С
. 14–15.
