2013
А»
1, Samarqand
<DoH$or axborotnomasi
'Вестншуврача
6
rivoj olish. klinik kechish va asoratlanib avjlanish bilan
ifodalanadi. Ularga bog’liq bo’lib uni homi- ladorlarda
aniqlanish darajasi 2,5 barobarga etib ortadi. asosiy
simptomlari 50,0% gacha, umumiy ifodalanishiari 38,5%
gacha va maxsus alomatlari 50.0% gacha o’zgarib
shiddatlashadilar.
xulosalar
1. Akusherlik amaliyotida epidemiologik va kliniko-
meteorologik
tekshiruvlardan
uyg’unlashtirilib keng foydalanish maqsadga mu-
vofiqdir. U akusherlik xizmatining barcha bo’g’inlarida
qo’llanish uchun qulay, ishlovchan, samarali va arzon
bo’lib. XR ga oid rivoj oladigan salbiy o’zgarishlami va
epidemiologik nomaqbul sharoitlarni barvaqt aniqlash
hainda bartaraflash imkoniyatlarini tug’dirib beradi.
2. Revmatizm bilan bog’liq bo’lib rivoj olishi mumkin
bo’lgan
akusherlik
asoratlarining
xa-
vflarini
homiladorlarda aniqlash va baholashda epidemiologik,
ijtimoiy va iqlimiy-meteorologik omillarning darajalarini
xisobga olish tavsiya eti- ladi.
UDK:616.1Q615.834
KARDIORESPIRATOR KASALLIKLARNI RIVOJI VA
KLINIK KECHISHINING IQLIMIY-EKOLOGIK
XUSLSIYATLARI
AndDavTI 2-LAShT kafedrasi
Iqlimiy buxronlar davom etayotgan va kelajak sari
ularni tibbiyot uchun yanada dolzarblanishi bashorat
qilinayotgan xozirgi davrda amaliy tibbiyot uchun ob-
xavo - jo’g’rofiy sharoitlardan kelib chiqib ichki
kasaliiklarni davolash va profil- aktika qilishga oid
amaliyotlar muxim masala bo’lib xisoblanadi. Sababi,
aynan shu mazmunda terapiyaning/kardiologiyaning
deyarli barcha sho- jaralari, xox darsliklarda yoki xox
monografiya-
larda
bo’lsin,
to’ldirilmaganlar.
Vaxolangki. «mi- joz sixati darajasi» tushunchasi
kengayib, u, nafa- qat kasallikning klinik kechishi
xususiyatlari,
balki
bemorning
ijtimoiy-iqtisodiy
axvolidan kelib chiqib xam baxolanadi yoki aynan
shunday yo’l tutilsagina shifokor va bemor munosabatlari
muqobillashib ijobiylashadi. Shuning uchun xozirgi
paytda ichki kasaliiklarni davolash va profil- aktikalash
ishlarida tibbiy-ekologik omillarni xisobga olib amaliyot
olib borish diqqatga sazovor faoliyat xisoblanadi.
Ammo bir qator to’siqlar bor-ki. bunday amaliyot
shifokorlar uchun «mexnat quroliga» mutloq aylanolmay
kelayapti. Xususan, iqlimiy nomaqbul mintaqalarda
kardiorespirator kasalliklar (yurak ishemiya kasalligi,
arterial gipertoniya, yurak yetishmovchiligi va upkaning
surunkali obstruktiv kasalliklari nazarda tutilayapti)
xronoterapiyasi.
xronoprofilaktikasi
va
meteoprofilaktikasini amalga oshirish uchun qanday
doirada bilimlar lozimligi oydinlashtirilmagan va demak,
buning uchun kasbiy malakani oshirish, keng shifokorlar
orasida, aynan shu yo’nalishda darker bo’ladi. Bundan
tashqari. bu kabi ishlar bilan qaysi mutax- assislar, qaerda
va qanday amalga oshirilishi kerakiigi xaqida xam
xanuzgacha aniqlik yo’qligi e'tiborni tortadi. Ichki
kasaliiklarni
iqlimiy
tang
xududlarda
meteoprofilaktikasiga bagishlangan tadbirlami keng
qo’lamda rejalashtirilmaganligi, baxolanmaganligi va
amalga oshirilmayotgan- liklari xam yaqqol seziladi. Shu
bilan birga xozir- da isbotlanganki, iqlimiy nomaqbul
mintaqalarda yashovchi axoli orasida organizmning
ko’plab tizimlari buzilishlari va kardiorespirator kasalli-
klar (KRK) bilan xastalanishlar ko’p uchraydi. Yer
sharining ana shunday joylarida bu kasalli- klarning
reabilitatsiyasi, profilaktikasi va davo- lashga oid
texnologiyalarni bilish yoki axolini sog’lomlashtirishning
kompleks tizimini takomil- lashtirib ishlash shifokorlar
uchun kundalik faoli- yatga. «meteotafakkurlash» bilan
nazariy va klinik intuitsiya/prognozlash amaliyotini
kushib olib borish xar kungi ishga singdirilishi o’z-o’zidan
zaruriyatdir.
Gap shundaki, keskin va uzgaruvehan nomaqbul ob-
xavo va iqlimiy sharoitlar mua'yan yurak-tomir
kasalliklarini
kupayishiga,
asoratlanib
shiddatlanishuvlariga
yoki
klinik
ifodalanishiari
patomorfozini mua'yan xastaliklarda mutlako uz- garib
ketishlariga olib keladilar. Uni xisobga ol- maslik giper-
yoki gipodiagnostikaga, kechiqib tashxis kuyishga.
samarasiz va xavfli bulgan davo buyurilishiga sabab
buladi. Bu degani, aterosklerotik kontinium ortadi va
reabilitatsiya- profilaktika tizimi ishlovchanligi deyarli
chippak- ka chikariladi.
Yakin
xorijiy
mamlakatlarda,
xattoki
onkoginekologik
xastaliklarni
xam
biogeoximik
xududiylashib
kupayishi
kuzatilgan.
Gruziyada
pushtsizlikni sabablaridan biri sifatida demo- grafik-
iqlimiy nomaqbullik kursatiladi (L.S. Ma- maladze va
b.k.. 2000), a Sibirning ayozli ogir sharoitlarida bulsa
bepushtlik ayollarda 7 barobarga etib kup uchrashi
keltiriladi (O.S. Filippov, 2002). V.K.. Yurevaning (2000)
ilmiy ma'lu- motlari diqqatga sazovor, chunki muallif
tomoni- dan 1994-1999 yillar davomida Rossiyaning
Shimolida va Shimoliy-Garbi nomaqbul iqlimiy sharoitida
yashovchi 12272ta kizcha va kizlarning reproduktiv
imkoniyatlari urganib baxolab chikil- gan. Ularda
kasallanish darajalari eng yukori dara- jalar bilan ayoz
iqlimli Yakutskda (3022 foiz) va Sankt-Peterburgda (2070
foiz) kuzatilgan, a eng kam xastalanish Novgorod va
Novgorod viloyati xududlarida kayd etilgan (1795 foiz).
Bu iqlimiy- jugrofiy mintaqalarda 5 turkum kasalliklar
eng kup kuzatiladilar: sezgi a'zolari va asab tizimi xas-
taliklari (20,6 foiz), nafas a'zolari kasalliklari (19,7 foiz),
ruxiy buzilishlar (18,3 foiz), biriktiru- vchi tukima va
tayanch xarakat a'zolari xastalikla- ri (17,5 foiz) va xazm
a'zolari kasalliklari (15,7
Qalandarov D.M., Sodikova D. T.,
Yuldashev R.N.., Mamasoliev N.S.,
Nizomova S.G., Ibragimova.S.R.
(Dofaor axborotnomasi
2013 № 1, Samarqaiuf
<Вестни\.врача
foiz). Balogat yoshiga etgan kizlarda urtacha eng kamida
3 tadan ziyod kasalliklar bir vaktda kayd etilgan. Iqlimiy
sliaroitlar KRK shakllanishi va klinik kurinishlariga
patogen ta'sir kursatadilar. Chunonchi, bir kator
tekshiruvlarda
asosiy
surunkali
noinfektsion
kasalliklarning asoratlarini aksariyat kishda kupayishi
kursatiladi, boshkalari- da esa bu kabi xavflarni baxor va
kuzda ortishi kayd etilgan. Yakutiya, Janubiy Krim va
Shimoln- ing kuzgi xavosi bemorlarga salbiy ta'sir etmas-
liklari yoki Xerson va Moskvada asoratlanishlarni baxorda
kuzatilmasligi kayd etiladi (L.B. Bogo- slavskiy va b.k.,
1969). Ob-xavoning klinik salbiy ta'siroti bilan kukkis
ulim urtasida uzaro bogliklik yukligi (lekin bizning
kuzatuvlarimizda bu tasdi- klanmadi), ammo lekin
meteosharoitlar uzgarish- lari paytlarida yurak ishemiya
kasalligi bilan xast- alangan bemorlarda sub'ektiv va
ob'ektiv alomatlarini keskin yomonlashuvi yana bir tad-
kikotda isbotli keltiriladi. Turli fasllarda, eng kup bo’lib
axoli ulimi nomaqbul iqlimiy sharoitlarda baxor, kuz va
yozda, kamrok kishda sodir buladi- ki, bu - u yoki bu
iqlimiy omilni (masalan, xaro- ratni sovub ketishi yoki isib
ketishi bilan emas) kamayishi yoki ortishiga boglik xolda
emas, balki ularning fasliy tebranib turishlari kulamiga
boglik xolda yuz beradi (P.G. Djuvalyakov va b.k., 2001).
80 foiz xollarda «sovuk va meteonoturgun- lik» sabab
bo’lib deyarli barcha kasalliklar ayozli iqlimiy
mintaqaning kelgindi axolisi orasida (utirok axoliga
nisbatan olganda) kelib chikadilar va umuman, Shiinol
sharoitida yashovchilarning 33,0 foizida aynan mazkur
omiliar ustuvorligida xastalanishlar kelib chikadilar.
Surgutning suronli iqlimida yashab xayot kechiruvchi
utirok va kelgindi axolisi orasida AG 67,3 foizga etib yu-
kori kursatkichlar bilan kayd etilgan, kuprok kelgindilarni
iqlimiy sharoitda moslasha olmasligi tufayli (shu bois AG
adaptatsiya buzilishi sabab bo’lib kelib chikadigan
kasalliklar katoriga xam kiritiladi) va asosan sovuk xamda
meteotebranish- lar ta'sirlarida kelib chikishi kuzatilgan.
Tog chukkisi iqlimi deyarli barcha KRK ga salbiy ta'sir
kursatadilar. Masalan, togning baland xududlarida
yashovchi yoshlarda utkir glomerulonefrit aksariyat
streptodermiya sabab bo’lib kelib chikadi, ogir utadi,
asosan utkir buyrak etishmovchiligini keltirib chikarib va
ana- sarka bilan ifodalanib kechadi. Bundan tashkari, utkir
glomerulonefrit bunday sharoitda kupincha surunkali tus
olib davom etadi, bemorlarni kupida buyraklaming
chakiruv va kontsentratsion faoli- yatlarini buzilishlari
aniqlanadi, davolash to 3-4 oygacha samarasiz bo’lib
chuzilib ketadi.
Shu erda bir oz chekinish kilib moziyga nazar
tashlansa xam aynan shu fikrlarui isbotini beruvchi
«ildizlar» paykaladi. Uzok utmishdayok ma'lum bulgan-
ki, KRK da meteotrop alomatlarniG’reaktsiyalami kelib
chikishlari meteorologik ta'sirotlar sabab bo’lib vegetativ
markazlarni buzilishlari, tashki analizatorlar va terining
retseptor
tuzilmalari
uzgarishlari,
xujayra
membranasidagi nomuvofik siljuvlar. bioximik va
immunologik xamda elektrofiziologik jarayon- laming
buzilishlari bilan bevosita boglik bo’lib sodir buladilar.
Organizmga bevosita ta'sir kilu- vchi omiliar bo’lib
atmosferaning fizik (xavo xa- rorati, xavoning nisbiy
namligi, atmosfera bosimi, tumanlik, yogingarchiliklar,
shamol) va ximik faktorlari (gazlar va turli aralashmalar)
xiso- blanadilar. Bu omiliar muntazam va uzok ta'sir etib
turgan chogda ichki a'zolar tornonidan uziga xos javob
reaktsiyalari kuzatiladi va ular umumlashtirilib «adaptiv-
meteotrop sindrom» deb ataladi. Bu sindrom «ob-xavo
tibbiy xiliga» boglik bo’lib asosan kelib chikadi va
masalan,
yurak
ishemiya
kasalligida
(boshka
xastaliklarda, albatta, uzgacha ifodalangan bo'ladi!)
miokard faoliyatini buzilishlari. Fibrinolitik va ivish
tizim- laridagi uzgarishlari bilan ifodalanadilar. «Eng
nomaqbul ob-xavoli kunlarwda shifoxonalarga utkir
koronar sindrom bilan xastalangan bemorlarni tushishi
81,0 foizga etib kupayadi (boshka kunlari esa bu
kursatkich urtacha 48 foizni Rossi- ya sharoitida tashkil
kilishi
kayd
etilgan),
kardi-
oaritmiyalar
va
meteota'sirlanishlar 53,2 foizga etib bemorlarda kayd
etiladi va bundan tashkari sefalgiya - 46,7 foiz, kardialgiya
xurujlari - 51.8 foiz. poliartralgiyalar - 43,0 foiz va
dispnoe - 21,9 foizdanga ortib kuzatiladilar. Xuddi
shunday tarz- da xurujlami keskin ortishi bronxial
astmada, AG da, insult oldi xolatlarida va insult bilan
xastalangan bemorlarda, surunkali buyrak kasalliklari- da,
miokard infarktida, turgun stenokardiyada upkaning
surunkali obstruktiv kasalliklarida, glomerulopatiyalarda,
kandii
diabetda,
ekstragenital
xastaliklari
bor
xomiladorlarda va bolalarning barcha kasalliklarida xam
kuzatiladi.
Uzbekiston iqlimiy sharoitida keng olib boril- gan
tekshiruvlardan xam (X.l. Yanbaeva va b.k., 2003) shu
kabi konuniyatlar ma'lum bulgan. Bizning shaxsiy kup
yillik tajribalarimiz xam bu borada xulosalar kilish
imkoniyatini ochadi va ular xakida Fargona vodiysi
jugrofiy mintaqasi timsolida ma'lumotlar bcrib utishni
maksadga muvofik deb bilamiz. Fargona vodiysi kuyidagi
jugrofiy va iqlimiy xususiyatlarga ega ekanligi bizning
maxsus bioiqlimiy tekshiruvlarimizdan ma'lum buldi.
Xususan, bu mintaqa kuyidagi jugrofiy va iqlimiy
xususiyatlarga ega: I) iqlimi kuchli kontinental, yozi kuruk
va issik, 2) baxor va kuzi ilik, 3) kishi noturgun (yoginli,
tumanli, kuchli shamollar kam buladi). Meteorologik
omil- larning tebranib turishlari aksariyat yilning fasllari
amlashayotgan paytlarda kuzatiladi. Kish faslida xavo
nisbiy namligining urtacha oylik tebranishla- ri 80-90
foizni tashkil kilib, kutarilishiga moyil buladi. Yoz
oylarida bulsa to 30-40 foizgacha etib kamayadi. Bunga
karama-karshi atmosfera bosimi esa, yoz oylarida eng kam
bo’lib, kish sari to 980 mb va undan ortikka etib kutariladi.
Termik omil yoz oylarida keskinlashadi va xavo
xaroratining to 400C gacha etib kutarilishi kayd etiladi.
Kish oylarida aksariyat xarorat 00C gacha etib pasayadi.
Shamol esish turli fasllarda deyarli bir xil buladi. u 1.3-1,4
mG’sek ga teng bo’lib bir maromda ifodalanadi.
Umuman, Fargona vodiysi iqlimiy sharoiti bir butun
xolda Respublika xususiyatlarini aks etdira- di va shu
bilan birga aloxida kuyidagi
Doctor aj^orotnomast
2013
5Vi
1, Samarqand
<Вестни\,врача
8
xususiyatlarga ega: 1) iqlimiy jixatdan nokulay oylar
bo'lib yanvar, fevral, mart va aprel xiso- blanadilar. 2)
yilning bu turt oyida xavoning nisbiy namligi va
barometrik bosimini tebranib turishlari (sutkalik, oylik va
yillik) kuchayadilar, 3) iqlimiy noxush oylarga iyun-iyul
oylari xam kiradilar, 4) yoz oylarida termik rejim
kuchayadi va ikkinchidan, kuyosh insolyatsiyasining
sutkalik tebranib turishlari xam keskinlashadi.
Aynan shunday iqlimiy tavsifga ega bulgan
mintaqada KRK ni tashxisoti, aniqlash va profil- aktikasi
xususiyatlarini urganishga bagishlangan maxsus bizning
tekshiruvimiz saloxiyatli na- tijalarni kursatdi. Avvalo
ta'kidlash lozimki, bu tadkikotda 4743 ta asosiy
kardiorespirator kasalli- klar (KRK) bilan xastalangan
bemorlar Namangan sharoitida taxlil kilib urganildi. Unda
kuyidagilar tasdiklandi: a) KRK ni shakllanishi va shid-
datlanib avjlanishlari meteorologik omillarning (xavo
nisbiy namligi. atmosfera bosimi. xavo xa- rorati va
kuyosh yogdusi) darajalari xamda tebran- ishlariga boglik
bo’lib sodir buladilar. b) Fargona vodiysining keskin
kontinental iqlimiy sharoitida asosiy meteoelementlarni
ozgina ortishlari va tebranib turish kulamlarini
kuchayishlari
xam
bemorlar
umumiy
axvollarini
yomonlashuviga olib keladilar va KRK ning klinik.
maxsus
va
funktsional
alomatlarini
kaytalanib
kupayishlariga sabab buladilar.
Iqlimiy-meteorologik
discomfort
Gnomuvofiklik bulganda KRK ni asoratlanib klinik
kechishlari kuyidagicha ortadilar: xavo nisbiy namligining
tebranishlari ortishi bilan 2.4 barobarga. atmosfera
bosimiga boglik bo’lib - 8,4 martaga, xavo xarorati
uzgarishlari bilan - 8,7 kar- raga va kuyosh yog'dusiga
alokador bo'lib - 6,3 martaga.
Shuning uchun, biz, keskin kontinental iqlimiy
sharoitda KRK ni biralmchi, ikkilamchi va uchlamchi
profilaktikasini ayollar misolida muk- ammallashtirish
istikbollarini DOMP belgilovchi profilaktik algoritmini
ishlab chikdik va ama- liyotda kullashga tadbik etdik.
thidan tibbiy ijtimoiy va iqtisodiy samara olishga
muvaffa'k bulindj.
QIZILO'NGACH DISTAL QISMI TOMIRLARI VA NERV
APPARATINING MORFOLOGIYASI
Samarqand davlat tibbiyot instituti
Morphology of vascular intramural nervous apparatus of the distal esophagus in rabbits and dogs has been studied.
Specific peculiarities of the structure of blood and lymphatic vessels of the esophagus have been set. Efferent, afferent nerve
endings in the muscular layer and the nodes intermuscular plexus have been found. Comparative morphological and
morphometric data of the arteries, veins and lymphatic vessels and their adrenergic innervation have been shown.
Qizilo'ngachning distal qismi darvoza venasi va
yuqorigi kovak vena orasida porta-koval anastamoz hosil
qilishi va jigar patoiogiyasida uning venalari varikoz
kengayib, ko’pincha qon ketishiga sabab bo’lishi (2),
qizilo'ngach bu qismining morfologiyasi va intramural
nerv apparatining tuzilishi tadqiqotchilarning diqqatini
o‘ziga tortib kelmoqda (1,3,4,5,6). Laboratoriya
hayvonlarining qizilo‘ngachi distal qismi tomirlarining
(arteriya, vena va limfa) tuzilishidagi va innervasiyasidagi
o‘ziga xosiiklar yetarli o‘rganilmagan masalalardan biri
hisoblanadi. Shuni ko‘zda tutgan holda biz quyonlar va
itlar
qizilo’ngachi
distal
qismi
tomirlarining
morfologiyasini va ular innervasiyasini o'rgandik.
Neyrogistologik adabiyotlarda ta’kidlanishicha qon
tomirlari asosan vegetetiv nerv sistemasining simpatik
qismi bilan innervasiya qilinishini hisobga olib arteriya,
vena va limfa tomirlarining adrenergik innervasiyasiga
ham e’tibor qaratdik. Tadqiqotlarimizga material sifatida
sog‘lom quyonlar va itlar qizilo‘ngachining pastki uchdan
bir qismi ishiatildi. Etaminal natriy narkozi ostida
o‘ldirilgan yetuk yoshdagi quyonlardan olingan material
maxsus tayyorlangan idishlarda parafin ustiga tortib
tekislanib 12% neytralashtirilgan fonnalinda fiksatsiya
qilindi. Undan kriostatda muzlatilib, ketma-ket olingan
kesmalarga kumush nitrat tuzi bilan Bilshovskiy-Gross va
Kampos uslublarida ishlov berildi. Adrenergik nerv
elementlarini aniqlash uchun fiksatsiya qilinmagan
materialdan kriostatda muzlatilib olingan kesmalarga
glioksil kislotasining eritmasi bilan ishlov berildi.
Tadqiqotlarimiz natijasi shuni ko'rsatdiki quyonlar
qizilo‘ngachining distal qismida qon tomirlari katta
zichlikda joylashgan, nisbatan katta qon tomirlari uning
shilliq osti pardasida joylashgan bo'lib. ulaming har biri
maxsus nerv tolalarining tutami bilan kuzatilib boriladi (1-
rasin). Btindan tashqari qon tomirining devoriga bu nerv
tutamlaridan alohida nerv tolalari chiqadi va uning
to'qimalari orasiga o‘sib kiradi. Bu nerv tolalari
arteriyalarda venalarga nisbatan birmuncha ko'p bo'ladi.
Qizilo'ngach distal qismining limfa kapillyarlari o'ziga
xos tuzilishga ega bo'lib. ulaming diametri boshqa
a’zolarnikiga nisbatan ancha katta va ular ko‘plab
sisternalar hosil qiladi.
Sisternalaming shakli har xil bo'ladi va ko‘pincha
boshqa qon tomirlarning yonida joylashgan bo'ladi. Ba’zi
sisternalar ayrisimon shaklga ham ega. Qizilo'ngach distal
qismining mushak pardasi ham qon bilan yaxshi
ta’minlangan. Nisbatan katta qon tomirlari shilliq osti
qavatida joylashgan.
Mushak
pardasi
qavatlarining
orasida
gemokapillyarlarning zich turi uchraydi.
Xamrayev A.X.,
Raxmonov Z.M.,
Dehqonov T.D.
