№ 5/S (2024) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Badiiy matnning pragmatik tahlili o‘zbek va  jahon tilshunosligida butun bir bo‘lim holida tadqiq qilinmagan. Lekin pragmatikaning  ma’lum bir qismlari badiiy asarlar orqali ochib berilgan. Bulardan biri diskurs tushunchasidir.

Fikr almashinish jarayoni degan umumiy ma’noni anglatuvchi diskurs tushunchasi tilshunoslikning alohida tarmog‘i sanalgan diskursologiyani ajralib chiqishiga olib kelmoqda.[13] Ushbu maqolada biz bir qancha pragmatik tushunchalarning jahon tilshunosligiga o‘rganilishi va tadqiq qilinishiga doir ishlar haqida so‘z yuritdik.

Ushbu maqola o‘zbek tilida “mehmon” tushunchasining etimologiyasi, madaniy va tarixiy ildizlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Mehmon tushunchasining o‘zbek xalqining ijtimoiy hayoti, qadriyatlari va urf-odatlaridagi o‘rni tahlil qilinadi. Mehmon so‘zining kelib chiqishi ilmiy manbalarga asoslanib tushuntirilgan. Shuningdek, o‘zbek xalqining milliy urf-odatlaridagi mehmondo‘stlik qadriyatlari yoritilgan. Maqolada mehmondo‘stlikning xalqimiz milliy o‘zligidagi ahamiyatini ko‘rsatib, uning bugungi madaniy hayotda tutgan o‘rnini yoritadi.

Klassik arab grammatikachilari arab tilini saqlab qolish uchun arabcha bo‘lmagan atamalarni moslashtirish va arab tilining fonologik, morfologik va semantik tizimlarining potensial qobiliyatlarini xorijiy atamalarni moslashtirish uchun qo‘llash orqali qattiq ishladilar. Bu jarayon tilshunoslar arab tilining o‘ziga xosligini saqlab qolish uchun tayangan bir necha usullar bilan amalga oshirildi. Derivatsiya arab tilini to‘xtovsiz modernizatsiya qilishning eng samarali usuli hisoblanadi. Derivatsiya arab tilini xorijiy atamalarni qabul qilish va ularni o‘ziga moslashtirish imkoniyatini beradi; arab tilini xorijiy atamalarga semantik jihatdan teng bo‘lgan mahalliy so‘zlar bilan boyitishning eng muhim usuli sifatida ham ishlaydi. Xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirishning boshqa usullarining qobiliyati ularni derivativ bilan solishtirish mexanizmi bilan tekshiriladi. Bu mexanizm beshta mezonga asoslanadi: (1) semantik saqlash; (2) oson kognitiv kirish; (3) morfologik naqshlar to‘plami; (4) naqsh to‘plamiga muvofiq qayta yaratish qobiliyati; (5) arab tilining o‘zini himoya qilish tizimini qo‘llash. Ushbu taqqoslash natijalari shuni ko‘rsatadiki, derivatsiya xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirish va o‘zlashtirishning eng xavfsiz va samarali usuli bo‘lib, uni arab tilining "ishonchli qo‘riqchisi" deb atash kerak.

Mazkur maqola frazeologiya va frazeologizmlar tadqiqi masalasiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda jahon tilshunos olimlarining frazeologiya taraqqiyotiga qo‘shgan hissalari haqida so‘z yuritiladi.

Ushbu maqolada aforizmlar va asosiy manbalar sifatida qisqacha tavsiflarga asoslanib, "Vatan" tushunchasini turli xil tillarda ifodalashning diskursiv xususiyatlari o‘rganiladi. Tadqiqot madaniy, tarixiy va lingvistik kontekstlar har bir tilda "Vatan" tushunchasini qanday shakllantirishini ko‘rib chiqadi. Tadqiqotchilar takrorlanadigan mavzular, metaforik ramkalar va ritorik strategiyalarni tahlil qilib, konsepsiyaning universal va tilga xos xususiyatlarini aniqlaydilar. Topilmalar ushbu iboralar jamoaviy o‘ziga xoslik, hissiy bog‘liqlik va mafkuraviy qadriyatlarni qanday aks ettirishini ko‘rsatib, "Vatan" haqidagi madaniyatlararo tushunchalarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.

Ushbu ilmiy maqola ispan tilidagi muloqot matnlarida evfemizmlarning sotsiolingvistik va pragmatik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Maqolada evfemizmlarning lingvistik tarkibi, ular yordamida amalga oshirilgan ijtimoiy va pragmatik funksiyalar tahlil qilinadi. Ispan tilidagi evfemizmlar ko‘pincha jamiyatda noqulay yoki tabu mavzularni yumshatish, ijtimoiy qoidalarni ifodalash va muhokama qilish uchun ishlatiladi. Tadqiqotda evfemizmlar ma’lum bir jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar va o‘zaro munosabatlarni qanday aks ettirishi ko‘rsatiladi. Shuningdek, ularning pragmatik maqsadlari va kommunikativ vazifalari, xususan, noxush ma’nolarni yumshatish, qarama-qarshiliklardan qochish va kommunikativ hurmatni saqlash kabi xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Ushbu tahlil ispan tilidagi evfemizm usullarining jamiyat va madaniyatga qanday ta’sir ko‘rsatishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.

Ushbu maqolada nemis tilini o‘rganishga e’tibor qaratib, chet tilini o‘qitishda yozma nutqning ahamiyati ta’kidlangan. Yozish grammatikani yaxshilaydi, so‘z boyligini kengaytiradi, tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi va madaniy tushunishni chuqurlashtiradi. Shuningdek, u samarali baholash vositasi bo‘lib xizmat qiladi va o‘quvchilarni bir umrlik muloqot qilish ko‘nikmalari bilan ta’minlaydi. Xatolardan qo‘rqish kabi qiyinchiliklarni yengish uchun bepul yozish va tengdoshlarni tekshirish kabi amaliy strategiyalar taklif etiladi. Maqola lingvistik kompetensiyani shakllantirish va global aloqalarni rivojlantirishda yozma nutqning ahamiyatini ta’kidlash bilan yakunlanadi.

Ushbu maqolada Yaponiya tarixi va rivojlanish bosqichining Yapon tili ta’lim tizimiga hamda yapon tilining leksik va grammatik qurilishiga  ta’siri, Kokugogaku va Nihongogaku tizimidagi tafovutlar, tilning kichik birligi hisoblanmish ko‘makchi morfemalar va kelishik kategoriyasidagi qo‘shimchalarning turli kontekstual vaziyatlardagi sintaktik ma’no ifodalanishi  ko‘rib chiqildi. Kelishik qo‘shimchalarining vazifalari tahlili qilinib, har bir kelishik qo‘shimchasi funksiyalari tavsiflandi.

Ushbu maqolada o‘zbek va ispan tillarining an’anaviy og‘zaki xalq ijodiyoti (folklor) dagi o‘xshashlik va farqlar o‘rganilib, ushbu ikki boy og‘zaki an’analarni shakllantiradigan asosiy lingvistik, madaniy va tematik elementlarga alohida e’tibor qaratilgan. O‘zbek va ispan folklorlari chuqur tarixiy ildizlarga ega va og‘zaki an’analar madaniy qadriyatlar, urf-odatlar va ijtimoiy me’yorlarni etkazishning eng muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ikkala urf-odatlarning maqollari, topishmoqlari, afsonalari va xalq ertaklarini qiyosiy tahlil qilish orqali ushbu tadqiqot donolik, hazil va axloqni ulug‘lash kabi umumiy mavzularni, shuningdek, madaniy o‘ziga xoslikni saqlashda hikoya qilishning rolini ochib beradi. Shu bilan birga, maqolada, ayniqsa, har bir madaniyatning ijtimoiy iyerarxiya, jamiyat va individualizm tushunchalariga qanday yondashishida sezilarli farqlar aniqlanadi. Madaniy ifodaning ushbu shakllarini lingvistik kontekstida ko‘rib chiqib, maqola mualliflari tilning madaniy dunyoqarashni shakllantirish va etkazishdagi ahamiyatini ta’kidlab, har bir an’ananing o‘ziga xos jihatlari va folklorni uning ijtimoiy-madaniy muhitiga moslashtirish usullari to‘g‘risida tushuncha berishadi.

Ushbu ilmiy maqolada ingliz tilidagi oʻzbek tilining elementlari, xususan, leksik va grammatik taʼsir va oʻzaro taʼsirlari tahlil qilinadi. Oʻzbek tilining ingliz tiliga toʻgʻridan-toʻgʻri leksik taʼsiri kam boʻlsa-da, madaniy aloqalar orqali baʼzi oʻzbekcha soʻzlar ingliz tiliga kirib, oʻzbekcha idiomalar va soʻz birikmalari ingliz tiliga oʻtgan.

Ushbu maqolada enantiosemik birliklarning zamonaviy koreys adabiyotida qo‘llanilishi va ularning tarjima jarayonida berilishi masalasi o‘rganilgan. Muallif enantiosemiya hodisasini tarjima qilishda tarjimon hisobga olishi kerak bo‘lgan jihatlar haqida fikr yuritib, zamonaviy koreys adabiyoti namunalari doirasida tarjimalardan misollarni tadqiqqa tortgan.

Ushbu maqola konseptologiya tarixiga nazar tashlaydi, uning falsafa, lingvistika va kognitiv fanlarning rivojlanishida qanday rol o‘ynaganini o‘rganadi. Platon va Aristotelning falsafiy qarashlari, Saussurening struktural lingvistikasi, hamda zamonaviy kognitiv olimlar konseptlarning tushunishida yangi ufqlarni ochib berdi. Konseptologiya tarixining an’anaviy va zamonaviy komponentlari o‘rtasidagi bog‘liqlik yoritiladi va ularning ko‘p sohalardagi amaliy ahamiyati ko‘rsatib o‘tiladi. 

O’zbek adabiyoti maydonida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan yozuvchi Sh.Isaxonova qahramon xarakterini yaratishda uning hayotidagi eng muhim qirralarni tasvirlash va fe’l-atvori, xatti-harakatlariga xos xususiyatlar shakllanishining ildizlarini ochib berish yo‘lidan boradi. Adibaning romanlarida epik tasvirdagi ana shu usulni makon, zamon va shaxs konsepsiyasi, xilma-xil hayotiy voqea-hodisalarni ishonarli tasvirlash, voqelikni turli rakurslarda aks ettirish imkoniyatlarini kuzatish mumkin.  Sh.Isaxonova o‘z tаrixiy rоmаnlаridа аyоl shаxsi va uning xarakteri, ruhiyаtini оchib berishdа  jоnli xаlq tili bоyliklаridаn hаm, аdаbiy til nоrmаlаridаn hаm keng fоydаlаnib,  о‘z nаvbаtidа hаm jоnli tilning, hаm аdаbiy tilning о‘sishigа hissа qо‘shаdi. Adiba vоqeаlаrning mоhiyаti vа persоnаjlаrning xаrаkterigа qаrаb sо‘z vа ibоrаlаr tаnlаb,  badiiy tilining ravon va o‘tkirligi jihatlaridan  bugungi o‘zbek romanchiligiga munosib hissa qo‘shmoqda.                 

        Maqolada  Sh.Isaxonovaning mustaqillik yillarida yaratgan “Chingizxon tuzog‘iga tushgan malika”, “Bibixonim”, “Gavharshod begim”, “Nodirai davron” tarixiy romanlarida  ijtimoiy kelib chiqishi turli xil bo‘lgan ayollarning obraz xarakterlarini  yaratishdagi    uslubiy   mahorat  qirralari badiiy dalillar asosida berilgan.

Mazkur maqolada arab tili balog‘atining noyob xususiyatlarini, xususan, majoziy ifodalarning mohiyati tahlil qilinadi. Unda majozning lug‘aviy va istilohiy ta’riflari, uning arab tili balog‘atidagi muhim roli hamda estetik va ijodiy ifodalashdagi ahamiyati yoritib berilgan. Maqolada majoziy ifodaning turlari, jumladan, istiora, tashbeh va majozi mursal kabi uslublar misollar orqali tushuntirilgan. Jumladan, Hadisi sharif matnlarida uchraydigan majoziy iboralar hamda ularning majozir ma’nolari chuqur leksik tahlil qilingan.

Ertak atamalarining lingvopragmatik tahliliga bag‘ishlangan. Unda ertak atamalarining mazmun-mohiyati, ularning leksik-semantik xususiyatlari va pragmatik jihatlari o‘rganiladi. Tadqiqotda ertak atamalarining o‘ziga xos kommunikativ vazifalari, ular orqali yetkaziladigan ijtimoiy, madaniy va axloqiy qadriyatlar talqin qilinadi. Shuningdek, ertak atamalarining matn ichidagi kontekstual ishlatilishi va ularning tilshunoslik nuqtai nazaridan ahamiyati ham ko‘rib chiqiladi. Ishda lingvopragmatikaning nazariy asoslari va ularning amaliy qo‘llanilishi misollar yordamida yoritib berilgan. Ushbu maqola folklor tilshunosligi, lingvokulturologiya va pragmatik tahlil sohasida izlanish olib boruvchi tadqiqotchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin.

Mazkur maqolada lingvokulturologiya va konseptual tahlilning nazariy asoslari hamda til va madaniyatning o‘zaro bog‘liqligi yoritiladi. Til milliy madaniyatni ifoda etuvchi vosita sifatida ko‘rib chiqilib, konseptlar bu o‘zaro bog‘liqlikni ochib beruvchi asosiy kategoriya sifatida tahlil qilinadi. Shuningdek, maqolada lingvokultural yondashuvlarning amaliy ahamiyati va konseptual tahlil usullarining mohiyati haqida batafsil ma’lumot beriladi.

Ushbu maqolada sharq tilshunosligida ommaviy nutqning kelib chiqish tarixi hamda uning rivojiga hissa qo‘shgan olimlar haqida so‘z yuritiladi. Ritorika tarixi, asosan, Gretsiya va Rimda taraqqiy etgan bo‘lganiga qaramasdan, sharq mamlakatlarida ham  notiqlik san’ati, umuman, ma’ruza qilish va nutq so‘zlash san’ati sifatida rivojlanib, jamoat ishlarida, siyosatda va ilmiy muhokamalarda muhim rol o‘ynay boshlagan.

Ushbu ilmiy maqola o‘zbek va jahon tilshunosligida gradatsiya mavzusiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda o‘zbek va jahon tilshunosligida gradatsiya qachondan boshlab yuzaga kelgan va kimlar tomonidan qanday o‘rganilganligi haqida fikr yuritilgan. Gradatsiyaning turli ta’riflari keltirilgan. Xorijiy tilni o‘rganishda va u tilda muloqotga kirishishda tinglovchi emotsiyasining darajasi qanchalik muhimligi isbotlangan.

Maqolada ingliz tilining zamonaviy ideografik lug‘atlarining asosiy turlari ko‘rib chiqiladi, ushbu turlarning har birining eng xarakterli xususiyatlari aniqlanadi va har bir turdagi ideografik lug‘atlarning aniq amaliy muammolarni hal qilish uchun qo‘llanilishi to‘g‘risida xulosalar ishlab chiqilgan.

Ushbu maqola bolalik davrida xorijiy tilni o‘rganishning ahamiyatiga bag‘ishlangan. Muallif bolalik davri inson shaxsining shakllanishidagi muhim bosqich ekanligini ta’kidlab, xorijiy til kompetensiyasini erta rivojlantirishning ahamiyatini asoslaydi. Maqolada xorijiy tilni o‘rganishning bolaning kognitiv va emotsional rivojlanishiga ta’siri, shuningdek, turli yoshdagi bolalarda til o‘rganish xususiyatlari tahlil qilinadi. Maqoladabolalarda xorijiy til kompetensiyasini shakllantirishning eng maqbul yoshini aniqlashga yordam beradigan xulosalar beriladi.

Ushbu maqola o‘zbek guruhlari talabalari uchun ingliz tili mashg‘ulotlarida tinglab tushunish ko‘nikmasini rivojlantirish metodikalarini tahlil qilgan. Maqolada madaniy va lingvistik o‘ziga xosliklarni hisobga olgan holda, sifat va miqdoriy tadqiqot usullari orqali moslashtirilgan strategiyalar tahlil qilinadi. Samarali metodikalardan talabalar uchun ingliz tilini tinglab tushunish ko‘nikmasida uchraydigan muammolarni muhokama qilish uchun tegishli adabiyotlar va empirik natijalar keltirilgan.

Maqolada, jismoniy imkoniyati cheklangan va nogironligi bo‘lgan boshlang’ich sinf o’quvchilarida adaptiv jismoniy tarbiya va sport  mashg’ulotlarining tashkiliy-uslubiy xususiyatlari, ayniqsa ko’rishda nuqsoni borlar bilan moslashuvchan jismoniy tarbiyani tashkil etish shakllari, usullari hamda vositalari yoritib berilgan.

Ushbu maqolada maktab faoliyatini baholash va maktabni tashqi baholovchilar yoki o‘qituvchilar, o‘quvchilar tomonidan maktab faoliyatini tahlil qilish tushuniladi. Baholash nafaqat norasmiy holatda amalga oshiriladi, balki ko‘proq rasmiy yondashuvga, ta’lim sifatini nazorat qilishning rasmiy tasdiqlangan tizimiga asoslangan, muayyan tartib va mezonlarga ega bo‘lishi,  markazlashgan milliy baholash tizimidan maktab darajasida ishlab chiqilgan qoidalargacha bo‘lagan jarayonlarni o‘z ichiga oladi.

Ushbu maqolada hozirgi rus va o‘zbek tillarida o‘zlashma asosli sifatlarning so‘z yasalish xususiyatlari tahlil qilinadi. Gap sifatlarning matnda va og‘zaki nutqda amal qilishining izomorf va allomorf xususiyatlari haqida bormoqda. Shuningdek, rus va o‘zbek tillarining til xususiyatlari qiyosiy tahlil qilingan.

Ushbu maqolada O‘zbek tilini xorijiy til sifatida o‘rgatishda mediavositalarning ahamiyati va ularning samarali qo‘llanilishi haqida so‘z boradi. Audiovizual vositalar, internet resurslari, raqamli platformalar va mobil ilovalar til o‘rganuvchilariga tilni tez va samarali o‘zlashtirishda yordam beradi. Maqolada videolar, filmlar, audio materiallar va interaktiv onlayn platformalarning talaffuzni yaxshilash, madaniy bilimlarni oshirish va motivatsiyani kuchaytirishdagi roli ko‘rsatilgan. Shuningdek, virtual sinflar, masofaviy darslar va elektron o‘quv materiallaridan foydalanish orqali o‘quv jarayonini yanada qulay va samarali qilish mumkinligi ta'kidlangan. Biroq, maqolada mediavositalardan foydalanishdagi ba'zi muammolar, masalan, texnik imkoniyatlar va madaniy to‘siqlar haqida ham gapiriladi. Yaxshi tashkil etilgan metodologiya, to‘g'ri vositalar va texnik resurslardan foydalanish xorijiy talabalarga O‘zbek tilini muvaffaqiyatli o‘rgatishda katta yordam beradi. Maqola O‘zbek tilini o‘rgatishda mediavositalarning roli va ularning o‘quv jarayoniga qo‘shgan ijobiy hissasini batafsil yoritadi.