Мақолада форс ва ўзбек тиллари термин ясаш бўйича ташкилотларининг Низомлари ва ундаги принципларнинг қиёсий-солиштирма таҳлили амалга оширилган. Маълумки, дунё терминологиясидаги Вена, Прага ҳамда Россия терминология мактабларининг назарий-илмий қарашлари ва ишлаб чиққан таклифларига кўра, умумий тилшуносликда барча тилларга дастурул-амал бўладиган халқаро Стандарт юзага келган. Унга қадар эса 1926 йилда “Халқаро стандартлар ассоциацияси” – ISA (International Association for Standardization), 1931 йилда Европада “British Standard Institution” (“Британия стандартлаштириш институти”), 1946 йилда– ISO (International Organization for Standardization) каби қатор стандартлаштириш уюшмалари ташкил этилган эди. Эронда эса тил софлигини сақлаб қолиш мақсадида даврларга қараб, учта “Тил академиялари” ташкил этилган. Уларнинг сўнгиси “Форс тили ва адабиёти академияси”, яъни учинчи академия бўлиб, у 1991 йилда ташкил топган ва ўз Йўриқномасига эга. Худди шу даврда ўзбек тилида Атамақўм ўз фаолиятини бошлаган ва қисқа даврда ўз ишини якунлаган. Мақолада дунё терминология мактабида юзага келган Халқаро терминология ташкилоти Стандарти – ISO 704, ундаги термин ясаш принципларининг форс ва ўзбек тиллари термин ясаш Қоидаларига таъсири, уларнинг ҳар биридаги фарқли ва ўхшаш қирралари таҳлиллари келтирилган. Шунингдек, форс тили Академияси низомининг маълум бандлари ўзбек Атамақўми термин ясаш қоидаларининг мувофиқ бандлари билан қиёсланилди ва таҳлил қилинди. Мақоладан кўзланган асосий мақсад – форс ва ўзбек тилларида термин ясалиши бўйича юзага келган “терминология ташкилотлари”нинг ўзлашмаларга термин тақдим қилиш ва янги термин ясаш бўйича Низомларини қиёслаб ўрганиш ҳамда халқаро терминология ташкилоти - ISO 704 стандартининг тегишли бандларига мослигини таҳлил қилишдан иборат. Қиёсланган назариялар натижасида ўзбек тилида термин ясаш бўйича қатор таклифлар келтирилган.
Мақолада норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар матнида инглиз тилидаги юридик терминологиядан фойдаланиш муаммоси кўтарилади. Муаллиф юридик терминлар тасиифини ҳамда уларга қўйиладиган талабларни, шунингдек ҳуқуқий тушунчаларии аиглатувчи терминларнинг асосий хусусиятлариии ўрганади.
Маколада инглиз ва узбек тилларидаги хуку кий терминларнинг тилшунос олимлар томонидан таклиф этилган хусусиятлари тахлил этилган. Шунингдек, юридик терминларнинг юристлар ва тилчилар тушунчаеидаги ухшаш мезонлар хам куриб чикилган.
Маълумки, Ўзбекистон шарқшунослари томонидан араб тили лексикологияси араб тилшунослигининг бошқа соҳаларига нисбатан кам ўрганилган. Шу боис, мақолада бунги кунда ушбу соҳанинг муҳим лексик қатлами саналган ҳуқуқий терминлар, хусусан араб тилидаги жиноят-ҳуқуқи терминлари тадқиқ қилинди. Тадқиқот ишида термин тушунчаси, ҳуқуқий терминлар, жиноят-ҳуқуқи терминлари, шунингдек асрлар давомида маълум бир тарихий босқичларни босиб ўтган араб давлатларининг қонун тили тарихи ҳамда фикҳ методологиясининг асосий устунларидан ҳисобланган Қуръон ва ҳадислардан келтирилган мисоллар илмий адабиётлар таҳлили асосида ёритиб берилган. Қуръони карим сураларининг оятларида ҳуқуқнинг турли соҳалари, жумладан, жиноят ҳуқуқига тегишли бир қатор қонун-қоидалар мавжуд бўлиб, улар диний ҳуқуқ тушунчалари билан суғорилгандир. Қуръони каримда бир неча оғир жиноят турлари ҳақида сўз юритилган. Жумладан, ўғрилик, босқинчилик, қасддан одам ўлдириш, тан жароҳатини етказиш, порахўрлик, зино, туҳмат, жосуслик, исён, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, ота-онанинг қасддан ўз фарзандини ўлдириши, судхўрлик ва бошқалар. Шу сабабли мақолада Қуръон ҳамда ҳадислар араб ҳуқуқий тилининг шаклланишига таъсир кўрсатган омил сифатида таҳлил қилинган. Исломнинг иккинчи манбаи ҳисобланмиш суннатларда ҳам қатор жиноят ҳуқуқига оид терминлар келтирилган бўлиб, Имом ал-Бухорийнинг «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ» ҳадислар тўпламидаги жиноят ҳуқуқига оид жиноят ва жазо масалаларини ўзида акс эттирган саҳиҳ – ишончли ҳадислар тадқиқот манбаи сифатида ўрганилган. “Олтин силсиласи: Саҳиҳул Бухорий” номли ҳадис тўпламларининг 3, 4 ва 8-жузларида жиноят турлари ва уларда кўзда тутилган жазо масалалари ифодаланган ҳадислар ҳам ўрин олган. Мақолада “Ҳаддлар китоби (боб)” дан келтирилган хамр ичиш ва ўғирлик қилишда пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) томонидан қўлланган жазолар тўғрисидаги ҳадислар, “Гувоҳликлар китоби” дан эса яширинган кишининг гувоҳлиги, бирор нарсага бир ёки бир нечта гувоҳ гувоҳлик бериши, адолатли гувоҳлар, ноҳақ гувоҳликка гувоҳ қилиниш ҳақидаги ҳадислар, “Диялар китоби” деб номланган бўлимдан эса ўша давр амалиётида мавжуд бўлган аниқ жиноят ишлари тафсилотини баён қилган ҳолда қасддан одам ўлдириш ва тан жароҳати етказиш ва шу каби бошқа жиноий қилмишларни ўз ичига олган ҳадислар ўрин олган. Қуръон оятлари, ҳадис ҳамда суннатларда келтирилган фиқҳий-ҳуқуқий масала ҳамда терминлар ҳозирги араб тилидаги жиноят ҳуқуқи терминларининг пайдо бўлиши ва шаклланишида асос бўлиб хизмат қилгани қатор мисоллар орқали исботланган.
Ушбу мақолада замонавий урду тилида ҳарбий терминология соҳасига тегишли инглизчадан ўзлашган сўзларнинг ишлатилиши кўриб чиқилади. Мақола Покистонда нашр этиладиган Daily Pakistan, Daily Jang газеталари ва Покистон Мудофаа вазирлигининг расмий “Hilal” журналидан тўпланган ашёвий материалларга асосланган. Инглизча ўзлашмаларни тавсифлаш асосини дефиниция тушунчаси ташкил қилади. Бу ишда замонавий урду тилида ҳарбий терминологиянинг асосий хусусиятларини ўрганишга ҳаракат қилинди. Тўпланган ашёвий материаллар ҳарбий лавозимларни билдирувчи, ҳарбий ташкилотларни билдирувчи атамалар, ҳарбий соҳага оид қисқартмалар, ҳарбий қурол-аслаҳалар, ҳарбий кийимлар, ҳарбий ҳаракатларга оид сўзлар ва ҳарбий техника-жиҳозлар каби семантик гуруҳларга ажратиб таҳлил қилинди. Инглизчадан ўзлашган ҳарбий атамаларга оид сўзлар нафақат ҳарбий соҳада, балки адабий тилда ҳам қўлланилади. Бундай сўзлар ҳарбий соҳада қўлланилганида алоҳида мазмунга эга бўлади. Семантик гуруҳлардаги инглизча ўзлашма сўзларни таҳлил қилиш натижасида аён бўлдики, Покистоннинг ҳарбий соҳасига инглиз тилидан ҳарбий лавозимларни билдирувчи атамалар, ҳарбий ташкилотларнинг номлари ва у билан боғлиқ қисқартмалар гуруҳига жуда кўп сўзлар ўзлашган. Ҳарбий ҳаракатларга оид ва ҳарбий кийимларга оид инглизча ўзлашмалар семантик гуруҳига нисбатан камроқ сўзлар кириб келганини сезиш мумкин. Покистон ҳарбий соҳасида қўлланиладиган инглизча ўзлашмалар ҳам фонетик, ҳам график жиҳатдан урду тилига мослаштирилгани алоҳида аҳамият касб этади. Бир қарашда, бундай инглизча сўзларни урдуча сўз деб ўйлаш ҳам мумкин. Демак, инглизча ўзлашмалар Покистоннинг ҳарбий соҳасида маҳаллийлашиш жараёнини юқори даражада амалга оширмоқда дейиш муболаға бўлмайди. Aшёвий материалнинг ҳар бир таҳлили урду тилида нашр этиладиган замонавий матбуотдан олинган мисоллар билан тасдиқланган. Таҳлилларга асосланиб, инглиз тилидан ўзлашган сўзлар матбуотда кенг қўлланилиши тасодифий ҳодиса эмас деган хулосага келинди. Мисолларда учраган инглиз ўзлашмалари бир тилли ва икки тилли луғатларда мавжуд бўлиб, уларнинг урду тилидаги эквиваленти йўқ.
Бозор иқтисодиётининг ривожланиши иқтисодий назоратнинг энг янги усулларини, инсон эҳтиёжларини максимал даражада қондиришга қаратилган янги иқтисодий фикрлашни шакллантиришнинг муқаррарлигини келтириб чиқаради. Янги бозор муҳити 19-асрнинг 2-ярмида 20-асрнинг бошида AҚШда маркетинг концепциясини вужудга келтирди. ХХ аср бошларида дастлаб AҚШда, кейинчалик дунёнинг кўплаб мамлакатларида кенг ёйилган. Бугунги кунга келиб, маркетинг бозорга асосланган компаниялар фаолиятининг ажралмас қисмига айланди. Ҳозирда бутун жамият асосан маркетинг фаолияти билан шуғулланади. Ҳаёт даражаси - тўғридантўғри маркетинг маълумотларини ўзлаштиришнинг мақсадга мувофиқлиги билан белгиланади, бу эса тадқиқот ва ушбу терминологияни ўзлаштиришга муҳтож ҳисобланади. Маркетинг янги фан сифатида вужудга келган, аммо унинг баъзи таркибий қисмлари (реклама, нарх сиёсати, савдо) бир неча асрлар олдин ишлатилган. "Маркетинг" атамаси инглизча "маркет" сўзидан келиб чиққан бўлиб, сўзма-сўз бозор ва савдо фаолиятини англатади. Қоида тариқасида, ушбу атама рус ва ўзбек тилларига таржима қилинмайди, бу эса ушбу тушунчанинг ажойиб тўлиқлиги билан изоҳланади. Маркетинг нафақат тафаккур тарзи ва иқтисодий фикрнинг йўналиши, балки алоҳида фирмалар, тармоқлар, умуман иқтисодиёт доирасидаги амалий фаолиятдир. Бугунги кунда маркетингнинг 2000 га яқин таърифлари мавжуд. Бироқ, таърифларнинг катта танлови мавжудлигига қарамай, улар бирлашган нарсага эга, яъни: маркетингнинг маълум истеъмолчилар гуруҳлари эҳтиёжларига йўналиши, бозор вазифаларини бажаришга ёндашувлар тўплами, алмашинув орқали эҳтиёжларни қондиришга қаратилган фаолият, эҳтиёжларни кўп қиррали ўрганиш тамойили бўйича ишлаб чиқариш ва сотиш, харидорлар ва уларга мақсадли таъсир кўрсатиш. Маркетинг фаолияти 200 дан ортиқ маркетинг турларини ўз ичига олади, улар ўз навбатида кичик гуруҳларга бўлинади. Терминга берилган кўплаб таърифлар, атаманинг ўрганиш назарияси, унинг хусусиятлари, қўлланиш соҳалари, икки ва уч тилли терминологик луғатларнинг яратилиши, турли ёндашувлар – буларнинг барчаси терминнинг тилшуносликдаги ўрнини тасдиқлайди. Ғарб терминологиясида терминологиянинг мақоми ва унинг тилшуносликдаги ўрни тўғрисида жуда кўп мунозара ва мулоҳазалар мавжуд: атама алоҳида маънога эга лексик бирлик ҳисобланади, атамашунослик эса лексикологиянинг бўлими ҳисобланади. Инглиз тилидаги маркетинг терминологиясининг таҳлили шуни кўрсатадики, оддий маркетинг терминлари от, ҳаракат номи, сифат, ўтган замон ва феъл сўз туркумларидан иборат. Маркетинг терминологиясида мураккаб (қўшма ҳосила) сўзлар ва қисқартмалар мавжуд. Эга отга апостроф ва “с” ҳарфини қўшиш орқали қаратқич келишиги ясалади. Баъзи қўшма сўзларга чизиқча қўйилади. Инглизча бирикмаларда маркетинг атамаларини структуравий таҳлил қилиш усулидан фойдаланилди.
Инсон ҳаёт фаолиятининг узвий қисми ҳисобланган тиббиёт соҳасининг узлуксиз тараққиёти ўрганилаётган объектларнинг янги номларини киритиш ва барқарорларини ривожлантириш орқали лексиканинг терминологик қатламини мунтазам тўлдириб бориш имконини беради. Турли фанларда терминологиянинг умумистеъмолдаги сўзлар миқдоридан ҳам ошиб кетаётгани махсус лексикани ўрганиш заруратини келтириб чиқаради. Aйниқса, 2019 йили 17 ноябрда Хитойда аниқланган, 2(SARC-CoV-2) туфайли келиб чиққан, оғир ўткир нафас олиш синдроми, янги юқумли касаллик COVID - 19 короновирус инфекцияси, ҳозирги кунда бутун дунёда пандемия ҳолатининг юз беришига олиб келди. Бу эса, тиббиёт терминологиясини чуқур ўрганиш долзарб масалаларидан бири эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Ушбу мақолада хитой тили тиббиёт терминларининг ясалиш хусусиятлари; сўз қўшиш, аффиксация усуллари, терминларнинг ясалишида фаол иштирок этадиган суффикслар, ярим суффикслар, префикслар ва ярим префиксларни аниқладик. Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ҳам салмоқли ўрин эгаллаганлиги кўриб чиқилди. Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ҳам салмоқли ўрин эгаллайди; а соф фонетик ўзлаштириш аксарият ҳолларда бу моддаларнинг номларида 夫 南 西 林[fūnánxīlīn] «фурацилин», уларнинг кўпчилиги семантик ўзлаштирилган муқобилига эгалиги因素林[yīnsùlín] и胰岛素[yídǎosù] «инсулин», улардан баъзилари иккита график вариантда қўлланилиши мумкинлиги 阿摩西林 [āmóxīlín] ва 阿莫西林 [āmòxīlín] «амоксициллин»кўриб чиқилди. Қисқартирилган мураккаб сўзлар тиббиёт матнларини тушунишда қийинчиликлар туғдиради, чунки улар турли йўллар билан тузилган ,шу боис хитой тилида аббревиацияларни (脱氧核糖核酸 [Tuōyǎng hétáng hésuān] «дезоксирибонуклеин кислотаси» = 脱氧核酸 [Tuōyǎng hésuān] «ДНК»), яъни қисқартмаларни алоҳида ўрганиб чиқилди. Тиббиётга оид терминларнинг ясалишини тадқиқ этиш асносида аксарият терминлар ва терминологик сўз бирикмалари қўшиш ва аффиксация усулида ҳосил қилинишини аниқладик. Буларни тизимлаштириш эса хитой тилидаги янги терминларни таржима қилишнинг методологик асосларини аниқлашга имкон беради. Мақолада Горелов В.И., Попова Д.Е., Хоречко У.В., Фролова О.П., . Очиров О.Р., Суперанская, А.В., Суперанская, А.В., .Каримов А.А., Носирова С.А.,Хашимова С.А., Мустафаева С. каби рус ва ўзбек тилшунос олимларининг мавзуга оид ишлари ўрганилиб, тегишли хулосалар берилди.
Маколада х,арбий тсрминологиянинг турли куринишидаги терминларнинг умумий хусусиятилари, киёсий тахдили, тсрминологиянинг ривожланиш омиллари, термин билан суз орасидаги фарклар хдмда олимларнинг бу борадаги фикрлари тахдил килиниб умумлаштирилган.
Ma’lumki, atamalar kundalik nutqda ishlatilmaydi, balki professional muloqotning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shartlarni tushunish uchun mutaxassislar ularga yagona shakl va qat’iy ilmiy ta’rif berishlari kerak. Atamaning asosiy vazifasi ilmiy tushunchani bir ma’noda aniq ifodalab berishdan iborat. Bo‘lajak shifokorni terminologik jihatdan tayyorlash undan faqatgina atamalarni tushunishgina emas, balki ularni o‘zlashtirib amalda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishni ham talab qiladi. Tibbiyot bilim yurtida o‘qish davomida bo‘lajak shifokor turli mediko-biologik va klinik fanlarga oid atamalarga duch keladi. Bu esa unga kasbining ilmiy tilini egallashga yordam beradi.
Мақолада архитектура соҳасига оид матнлардаги энг кўп ишлатиладиган сўзларнинг қиёсий таржимаси таърифланади. Шунингдек, бугунги инглиз тилидаги мураккаб техник луғатнинг асл шаклланиш босқичи, Шарқ маданиятининг қадимий меъморчилик обидаларига тааллуқли бўлган ва асрлар давомида ўзгармас ҳолда ишлатилаётган араб, форс ва лотин тилларидаги ўзлашма сўзларнинг аниқ мисоллари ҳам келтирилган.
Для полноценного овладения любой профессией человек должен обязательно знать терминологию своей специальности. История Европы развивалась так, что базовая терминология большинства наук, в том числе и медицины, основывается на словах латинского и греческого языков. В то время как знание греческого языка было достоянием одиночек, латинский язык подвергался качественной трансформации. И раньше, в римский период, существовало два различающихся между собой социальных диалекта: литературный, ориентированный на классическую латынь язык высших.
Маколада харбий тсрминлар тизими, шунингдек, дунёда ксчаётган сиёсий вазият ва фаннинг ривожланиш жараёнини узида акс этгирувчи харбий терминларнинг синхрония ва диахронияси билан боглик масалалар урганилган. Умумистеъмолдаги сузлар ва харбий терминларнинг узаро бир-бирига таъсири натижасида терминлашиш ва терминлик хусусиятини йукотиш каби масалалар хамда харбий терминларнинг кулланилиши ва улардаги узгаришларда метафоранинг роли куриб чикилган.
Мазкур илмий мақола замонавий хитой тилининг ижтимоий-сиёсий терминологиясининг қиёсий таҳлилига бағишланган (бундан кейин ЗХТ). Мақоланинг мақсади – расмий материалларни хитой тилидан ўзбек тилига ёки рус тилига таржима ЗХТ ижтимоий-сиёсий терминларининг семантик маъноларини ўрганиш, когнитив хусусиятлари таҳлилини амалга оширишда оптимал интеграцияланган ёндашувни излаш.
Semantic derivation and semantic word formation are closely related concepts that reflect different functions in the formation of a semantic system. Semantic derivation characterizes lexical-semantic processes in a language, and semantic word formation is typical of grammatical semantic processes. Semantic derivation is a quantitative factor of semantic changes since the emerging new connotations of words increase their semantic scope. First of all, this is a phenomenon of speech, not a language, because the actualization of different connotations of words depends on the context in which the unit of language is used. Thus, the text plays an important role in the functioning of semantically filled elements (syncretes). The text describes the meaning of the word.
Мақолада ҳарбий тсрминлар тизими, шунингдек, дунёда ксчаётган сиёсий вазият ва фаннииг ривожланиш жараёнини ўзида акс этгирувчи ҳарбий терминларнинг синхрония ва диахронияси билан боғлиқ масалалар ўрганилган. Умумистсъмолдаги сўзлар ва ҳарбий терминларнинг ўзаро бир-бирига таъсири натижасида терминлашиш ва терминлик хусусиятини йўқотиш каби масалалар ҳамда харбий терминларнинг кўлланилиши ва улардаги ўзгаришларда метафоранинг роли кўриб чиқилган.
Подходы к организации и выполнению клинико-экономического исследования в целом аналогичны тем, которые используются при проведении любого статистического исследования (клинического, социологического, медико-социального). Точно так же, необходимо тщательно и в мельчайших деталях продумать предстоящую работу, далее собрать необходимые данные, выполнить их статистическую обработку и анализ, а затем сделать выводы. Однако есть и ряд особенностей, на которые стоит обратить внимание.