№ 4 (2024) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Maqolada zamonaviy terminologiyaning muhim muammosi: tilshunoslik va adabiyotshunoslikda atamalarni ilmiy tavsiflashning holati, qo‘llanilishi va muammolari ko‘rib chiqiladi. Uning dolzarbligi ushbu muammoni hal qilish zarurati bilan ta’kidlanadi. Ushbu sohalardagi atamalarning qiyosiy tahlili hal qiluvchi ahamiyatga ega, chunki u ikkala fanning kontseptual asoslarini tashkil qilish tamoyillarini kuchaytirishi va filologiyaning kengroq sohasi doirasida ularning tegishli terminologiya tizimlari o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni ochib berishi mumkin.

Ingliz tilidagi neologizmlar tilshunoslikda muhim tadqiqot sohasidir, chunki yangi so'zlar va ularning tilga kiritilishi til rivojlanishining doimiy jarayonini aks ettiradi. Neologizmlar – bu tilga yangi kiritilgan yoki mavjud so'zlar bilan yangi ma'noda ishlatiladigan so'zlar bo'lib, ularning paydo bo'lishi ko'pincha ijtimoiy, madaniy, texnologik yoki ilmiy o'zgarishlar bilan bog'liq. Ushbu maqolada ingliz tilidagi neologizmlarning paydo bo'lishi va rivojlanish jarayonlari tahlil qilinadi, yangi so'zlarning hosil bo'lish usullari va ularning tilga integratsiyasi o'rganiladi. Shuningdek, neologizmlarning ommaviy axborot vositalari, internet, adabiyot va boshqa madaniy kontekstlarda qanday ro'l o'ynashi muhokama qilinadi. Maqola, shuningdek, yangi so'zlarning semantikasi, sintaksisi va pragmatikasi haqidagi savollarni ham yoritib beradi.

Ijtimoiy tarmoqlarning ko'tarilishi adabiy manzarani sezilarli darajada o'zgartirdi, adabiy matnlarni yaratish, tarqatish va iste'mol qilishga ta'sir qildi. Ushbu maqola ijtimoiy tarmoqlarning adabiyotga ko‘p qirrali ta’sirini o‘rganadi, mualliflik, kitobxonlar soni, adabiy asarlarning shakli va mazmunidagi o‘zgarishlarni o‘rganadi. Ijtimoiy media platformalari yangi adabiy iboralarni yaratishga imkon beradi, adabiy ijodni demokratlashtiradi va dinamik o'quvchi-yozuvchi jamoalarni rivojlantiradi.

Бугунги тилшунослигимизда матн лингвистикаси муаммолари билан боғлиқ талай тадқиқот ишлари вужудга келди. Мазкур ишлар матининг турли хил кўринишлари, шу жумладан, микро- ва макроматн шаклларининг лингвистик табиатини ўрганиш билан ҳам бевосита алоқадордир. Бундай ишлар жумласига матннинг деривацион хусусиятларини ўрганиш доирасида бажарилган тадқиқотлар ҳам киради. Чунки деривация тушунчаси биринчи галда шаклланиш маъноси билан узвий боғлиқдир. Албатта, микроматн деривацияси билан макромати деривацияси муштарак тамойилларга асосланмайди, зеро, макроматн доимий равишда синтактик деривация натижасини тақозо этса, микроматн семантик деривациянинг ҳам, лексик ёхуд синтактик деривациянинг ҳам маҳсули бўлиши мумкин. Макроматн жумласига абзац, боб ва яхлитлигича олинган бобдан катта нутқ бирликлари киради. Шунингдек, макроматн мақомида абзацдан катта нутқ бирликлари ҳам келади. Улар жумласига боб, параграф, мақола, ҳикоя, очерк, роман, бу куринишктен монография ва турли хил  бадиий ва илмий матнлар киради. Бу кўринишдаги синтактик бутунликларнинг барчаси  макроматн саналади. Аммо мазкур иерархик боғланишли макроматн турларининг барчасининг деривацион хусусиятларини бир йўла тадқиқ этиш қийин, албатта. Шунинг учун мазкур мақолада макроматн синтактик деривациясини абзац мисолида ўрганилган.

Nutq aktlari nazariyasi butun muloqot holatining xususiyatlarini ajratib ko'rsatishga imkon yaratib beradi. Maqolada, Murojaatning ma'nosini nutq aktini o'lchash kommunikantlar sohasi bilan bog'liq nutq qurilishi omillari o'rganilgan. Murojaatning denotativ-referentsial va kommunikativ-funksional xossalarini o‘rganish murojaat nutq akti ta’rifi muhokama qilingan.

Ushbu maqolada frazeologik va paremiologik birliklarda sonlarning qo‘llanilishi va ularning tilshunoslikdagi ahamiyati yoritilgan. Shuningdek, frazeologizmlarning turlari, ularning shakl va sintaktik tuzilmalari, va til hodisasi sifatidagi xususiyatlari batafsil ko‘rib chiqiladi. Frazeologik birliklar, ular shakl va sintaktik tuzilmalardan farqli ravishda, nutqda so‘zlarni erkin tanlash va almashtirish yo‘li bilan yuzaga kelmaydigan, balki ma’no va muayyan leksik-grammatik tuzilmalarda avvaldan tayyor, material sifatida qo‘llaniladigan so‘z birliklari sifatida izohlanadi. Paremiologiya esa hikmatli so‘z va zarbulmasallarni o‘rganuvchi fan sifatida qaraladi. Bu ikki soha o‘rtasidagi bog‘liqlik va farqlar tahlil qilinadi.

АННОТАЦИЯ

Mazkur maqola “bayram” konseptini ifodalovchi ingliz va o‘zbek paremiologik birliklarning tadqiqiga bag‘ishlangan. Muallif tomonidan bir qator misollar keltirilib, ulardagi tarixiy, etnik va milliy xususiyatlar yoritib berilgan.

Ушбу мақолада замонавий нейробиологик ва психолингвистик тадқиқотлар ва ушбу тадқиқотлардаги муаммони тушунишга имкон яратади. Умуман олганда мавқолада юритилган фикр мулоҳазалар, ушбу олимларнинг тадқиқотлари тил ва билиш ўртасидаги муносабатларни ўрганишга турли хил қараш ҳамда ёндашувларни намойиш этади.

 So‘zni tuzilish jihatidan o‘rganish, uning qanday bo‘laklardan tashkil topganligini aniqlash katta ahamiyatga ega. Biz bu maqolamizda qoraqalpoq tilidagi sodda holda qo‘llaniladigan tasviriy sanʼat terminlarining tuzilishini, xizmatini va ma’nolarini aniqlashga harakat qildik.

Ushbu maqola ingliz va o'zbek tilshunosligida onlayn biznes atamalarini o'rganishni ko'rib chiqadi va har ikkala tilda o'ziga xos bo'lgan tarixiy va zamonaviy biznes atamalari haqida sharhlar beradi. Terminologiya - bu tilshunoslikning muhim sohalaridan biri bo'lib, bu yerda atamalar, ularning kelib chiqishi va qo'llanilish joylari o'rganiladi. Shuningdek, bu so'zlar va atamalarni alohida sohalarda o'rganish ham bu so'zlarning ma'nosini ta'kidlaydi.

Agar biz semiotikaga oddiy tilda ta'rif beradigan bo'lsak, unai belgilar va ularning jamiyatimizda qanday ishlashini o'rganish deb atash mumkin edi. Atrofimizga nazar tashlasak, dunyoda son-sanoqsiz belgilar mavjudligini ko'ramiz. Masalan, za'faron, oq va yashil ranglar bilan bo'yalgan mato yoki qog'ozga qarasak, u nimanidir anglatishini yoki o'zidan kattaroq narsani anglatishini bilamiz. U shunchaki rangli qog‘oz bo‘lib qolmaydi, balki Vatanimiz milliy g‘oyasini o‘zida mujassam etgan, merosimizni eslatuvchi, vatanparvarlikka chorlovchi davlat bayrog‘imizga aylanishi mumkin. Semiotika fan sifatida 19-asr oxirida rivojlandi va dastlab shveytsariyalik tilshunos Ferdinand de Sossyur va amerikalik faylasuf Charlz Sanders Pirs tomonidan ilgari surilib tadqiq etildi.

Milliy-madaniy urf-odatlar deganda millatning turmush-tarziga singib ketgan, uning shakllanishi va rivojiga xizmat qiladigan ijtimoiy madaniy hayotida oʻz aksini topgan, doim takrorlanib turadigan xatti-harakat, koʻpchilik tomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari va koʻnikmalar koʻrinishiga nisbatan aytiladi. Milliy-madaniy urf-odatlar odatda alohida olingan shaxs va millat doirasida shakllanib boradi. Masalan, oʻzbek millatida  yosh bolalarni kattalarga salom berishi, tong saharda turib, uy hovlilarni supurib-sidirib, mehmonlarga alohida izzat-ikrom koʻrsatish, bayram arafasida betob va kam ta’minlanganlar, yordamga muhtojlar oilalar, keksalar holidan xabar olish shular jumlasidandir.

Adabiy tarjima usullarini o'rganish adabiy asarlarni bir tildan boshqa tilga tarjima qilishda qo'llaniladigan turli texnikalarni o'rganadi. Ushbu maqolada turli tarjima strategiyalari, jumladan, so'zma-so'z tarjima, erkin tarjima va moslashuvchan tarjima va ularning adabiy asarlar kontekstida qo'llanilishi ko'rib chiqiladi. Tahlil ushbu usullar asl matnning stilistik va madaniy elementlarini saqlashga qanday ta'sir qilishini, aniq va mazmunli tarjimani ta'minlashga qanday hissa qo'shishini ko'rsatadi.

Ta'lim materiallarini rivojlantirish ingliz tilini samarali o'rganish uchun juda muhimdir. Ushbu maqolada turli o'quv uslublari va til bilish darajalari uchun moslashtirilgan turli o'quv resurslari va materiallarni yaratish ko'rib chiqiladi. Talabalar qiziqishi va tushunishini oshirish uchun multimedia, interaktiv faoliyatlar va madaniy jihatdan mos keladigan kontentdan foydalanish tahlil qilinadi. Tadqiqot, shuningdek, ta'lim materiallarini zamonaviy til o'qitish metodikalari bilan muvofiqlashtirishning o'quv natijalarini yaxshilashdagi ahamiyatini ta'kidlaydi.

An'anaviy o'qitishning o'zgarishi o'qitish maqsadi va mazmunini modernizatsiya qilish uchun innovatsiyalarni izlash bilan bog'liq. Grammatikani o‘rgatish xorijiy tillarni o`qitishning zamonaviy metodikasining eng muhim muammolaridan biridir. Kommunikativ yondashuv doirasida funksional grammatika elementlaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Grammatikani o'qitish tajribasi shuni ko'rsatadiki, bu yondashuv yashash huquqiga ega bo'lsa-da, u hamma uchun mos emas. Shunday talabalar borki, ular uchun ma'lum bir grammatik tuzilishda tez-tez ishlatiladigan so'zlarning ma'lum birikmalarini o'zlashtirish orqali grammatikani o'zlashtirish ancha foydali hisoblanadi.

Dunyoning rivojlangan davlatlarida so’nggi bir necha yil ichida maxsus yo’nalishlarga ingliz tilini o'qitish bo’yicha qiziqishlar ortib bormoqda. Shu jumladan, ingliz tilini muayyan va maxsus yo’nalishlarda o’qitish bizning mamlakatimizda ham anchagina o‘z nufuziga ega bo‘ldi. Endi, ingliz tilini umumiy maqsadlarda ESP (English for general purposes) egallashlari emas, balki boshqa soha vakillari ham o‘zlarining kasblarini kelajakda rivojlantirish maqsadida ESP (English for specific purposes) o‘rganishlari zamon talabi etib qo‘yilmoqda. Mazkur maqolada ingliz tilini maxsus yo’nalishlarda o’qitishda nutq faoliyatining bir qismi hisoblangan o’qish kompetensiyasini rivojlantirish masalalari yoritilgan.

Keyingi yillarda nashr qilinayotgan metodik adabiyotlarda o`qib tushunishga o`rgatish muloqotga, fikr almashuvga  o`rgatsihning muhim vositasi sifatida  talqin qilinmoqdaki, endi matnni faqat o`qishga o`rgatish emas, axborotni o`qib tushunish, unga munosabat bildirishga alohida e`tibor berilmoqda. Mazkur maqolada fransuz tili darslarida talabalarning o`qib tushunish ko’nikmalarini rivojlantirish tamoyillari, bosqichlari va o`qish texnikalari muhokama qilinadi.

“Kingsblood royal” (1947) romani ham tragik ham komik vaziyatni aks ettiradi. Ikkinchi jahon urushidan qaytgan Nil Kingsblad hayotida qiziq holat yuz beradi. Uning oila a’zolari har doim o’z shariflari bilan faxrlanishgan, zero, “kingsblood” “qirolga mansub, qirol qonidan” degan ma’no beradi va bu oila o’z ajdodlarining qirollarga qarindosh, qondosh ekanligiga ishonadilar. Otasining qutqusi bilan surishturuv olib borgan Nil aslida ajdodlaridan birining Afrikalik qora tanli inson bo’lganligini bilib qoladi. Bu haqda xabar topgan hamkasblar va qo’shnilar Nil oilasiga nisbatan pisandsiz va tahqirlovchi munosabatda bo’la boshlaydilar. Asar so’ngida esa ularni boshqa hududga ko’chib ketishga majbur qiladilar. “Kingsblood royal” asari irqiy tengsizlik va  kamsitish, ijtimoiy adolat masalalarini yuksak mahorat bilan badiiy aks ettirganligi bois  hozirgi kunda ham ahamiyatini yo’qotmagan. Sinkler Lyuis asar qahramoni qiyofasida o’zining haqiqat, ezgulik haqidagi qarashlarini yorqin aks ettirganligi maqolada asoslab berilgan.

O`rta asrlarda o`zbek tili va adabiyoti namunalarini o`qish Yevropa va Osiyoning bir qator xalqlari uchun sevimli mashg`uloti bo’lgan.  O`zbek tilida yozilgan turli jandagi ilmiy va badiiy asarlar o`sha davr xalqalari uchun katta qiziqish uyg`otgan. Shu tariqa tilimiz jahon tillari orasida o‘zining munosib o‘rnini egallay boshladi. Ushbu tilni o'rganish uchun turli maqsadlar va turli o'lcham va nomlarga ega kitoblar yaratilgan. Yevropalik sharqshunoslar Sharq mamlakatlariga ko`plab ilmiy safarlar uyushtirib, jahon tillarining ildizi aynan Sharqdan ekanini isbotlamoqchi bo`ldilar. Mazkur maqolada german tillarida yozilgan o’zbek tili va adabiyoti namunlarini tahlil qilamiz.     

Ushbu maqolada O‘zbekiston xalq yozuvchisi Isajon Sultonning “Abu Rayhon Beruniy” romanidagi hikoyatlar tahlil qilingan, shuningdek, romanning mohiyati, yozuvchi  mahorati,  obrazlar haqida so‘z boradi. Asar kompozitsiyasining asosini hikoyatlar tashkil etgan bo‘lib, asarning badiiy qiymatini yanada oshirgan.

Oila jamiyatning bir bo'lagi bo'lib, uning farovonligi jamiyat va umuman davlatning rivojlanishiga bevosita ta'sir qiladi. Biroq, oilada tinchlik va tartib har doim ham hukmronlik qilmaydi. Afsuski, ba'zi oilalarda oilaviy tinchlik va farovonlikni ko'rinmas soyada yutib yuboradigan oilaviy (maishiy) zo'ravonlik mavjud. Ushbu maqolada oilaviy (maishiy) zo'ravonlikning kelib chiqish sabablari va oqibatlarini keyinchalik chuqur o'rganish uchun muallif uning huquqiy mohiyatini tahlil qilishga urindi. Bundan tashqari, qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq oilaviy zo'ravonlik shakllari o`rganib chiqildi. Bundan tashqari, mavzu bo'yicha nazariy va amaliy jihatlar ko'rib chiqildi
va tegishli xulosa chiqarildi.

Ushbu maqolada til ta’limida korpus asosidagi o‘qish faoliyatining afzalliklari va qo‘llanilishi to‘g‘risida keng ko‘lamli ma’lumotlar berilgan, bu sohadagi turli tadqiqotchilarning fikrlariga tayangan holda. Muallif korpus asosidagi faoliyatlar talabalar o'rtasida haqiqiy tildan foydalanish, so'z boyligini kengaytirish va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga qanday yordam berishini muhokama qiladi. Bundan tashqari, parcha tegishli til namunalarini tanlash va korpusga asoslangan faoliyat davomida talabalarga yo'l-yo'riq va yordam berish muhimligini ta'kidlaydi. Bundan tashqari, muallif o'qituvchilarning birgalikdagi o'rganish tajribasini osonlashtirish va korpusga asoslangan o'qish faoliyatida o'quvchilarning mustaqilligini ta'minlashdagi rolini ta'kidlaydi.

Maktablarda ta’lim sifatini yaxshilash bevosita maktab direktori faoliyatini samarali tashkil etish bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Ushbu maqolada rahbarning boshqaruv kompitentligi xususida va uni rivojlantirish borasida chora-tadbirlar qayd etib o‘tilgan. Shuningdek, maqolada Oʻzbekistonda ta’lim menejmentida gender yondashuvining nazariy asoslari va uning istiqbollari tahlil qilinadi. Gender yondashuvi jamiyatda erkaklar va ayollar orasidagi tenglikni ta’minlashni ko‘zda tutadi va ta’lim menejmentida bu yondashuvning ahamiyati katta. Maqolada gender yondashuvining mazmuni, feminist nazariya va gender tengligi va barqaror rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi yoritiladi. Shuningdek, O‘zbekistonda hozirgi holat, amalga oshirilayotgan islohotlar va kelajakdagi istiqbollar tahlil qilinadi. Maqola ta’lim menejmentida gender tengligini ta’minlash uchun qator chora-tadbirlarni amalga oshirish zarurligini ta’kidlaydi va bu chora-tadbirlar orqali ta’lim tizimining samaradorligini oshirish va jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash mumkinligini ko‘rsatadi.

Zamonaviy o‘quv qurollaridan foydalanish, takomillashtirish, iIlm-fan va texnologiyaning rivojlanishi yangi imkoniyatlarni taqdim etadi. Zamonaviy ta'lim tizimlarida axborot texnologiyalarining o‘rni muttasil ortib bormoqda. Bu esa axborot texnologiyalarini faol qo‘llagan holda o‘quv tizimlarini yaratishni taqozo etadi. Ta’limda ushbu jarayon yo‘nalish qismlarnidan biri 3D modellashtirishdir.

Hozirgi davrda pedagogika oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak o‘qituvchilarda individual kasbiy rivojlanishni baholashning diagnostik ta’minoti amalga oshirish ustuvor vazifalardan biri bo‘lib, kasbiy bilimlarni shakllantirish, kasb faoliyatiga tayyorgarlikni takomillashtirish muammolarini kengroq o‘rganish, kasbiy faoliyatga tayyorlashda talabaning imkoniyatlarini rivojlantirish maqsadlari, o‘quv mazmunini tanlash va tuzishga ijodiy yondashuvni talab etadi. Ushbu vazifani mutaxassislarning kasbiy faoliyatga tayyorgarligi diagnostikasi mexanizmlarini takomillashtirish asosida talabalarni kasbiy shakllanish faoliyatini rivojlantirish orqali bajarish mumkin bo‘ladi. Ushbu maqolada bugungi kunda o‘qituvchining shaxsiga qoʻyiladigan talablar, o‘qituvchining individual ta’lim trayektoriyasi, “Pedagogik mahorat” fani misolida talabalarning individual kasbiy rivojlanishiga doir yondashuvlar bayon etiladi.