Do^or axborotnomasi, 2012, N° 2, Samarkand'
6
Abdullayev S.A.,
Qurbonov E. Yu.,
Axmedov A.I.,
Xudoyqtdov X.A.
Qandli diabet ko’p yillardan beri o’rganilib
kelishiga qaramasdan XXI asrning muhim hal
qilinmagan muammolaridan biri bo'lib qolmoqda.
Qandli diabet (QD) metabolik guruh kasallik-
lariga kirib, insulin sekretsiyasi va lining samarali
ta’sirini buzilishi natijasida giperglikemiya hola-
tining rivojlanishi bilan xarakterlanadi. (Butun jahon
sog'likni saqlash tashkiloti - BJSST 1999 У)-
“Diabet" so'zi yunoncha "diabetino" so'zidan
olingan bo’lib, “yelvizakdek o’taman" degan ma'noni
anglatadi. Birinchi marta bu atama yunon olimi
Aretey Kappadolskiy (eramizgacha 138-81 y)
tomonidan qo’llanilgan. Bu so’zning ma’nosi
bemorlar ichadigan suv organizmda saqlanib qol-
masdan ko’p miqdori siydik bilan chiqib ketishini
anglatadi.“Qandli” so’zi (“mellitus-shirin. asal
ma’nosida”) XVII asrga kelib Tomas Uills tomo-
nidan 1674-y da qo'shimcha qilingan, hozirgi kunda
butun dunyo bo’yicha bu kasallik juda katta tezlikda
tarqalmoqda. 1965-y da dunyo bo’yicha bu kasallik
bilan bemorlar soni 30 mln kishini tashkil qilgan
bo’Isa, 2000-y da 100 mln kishini, 2010-y da (BJSST
ma’lumoti bo’yicha) 250 mln gacha ko’tarilishi
kutilgan bo’lsa, hozirgi kunda esa 300 mln kishini
tashkil qilmoqda. Qandli diabet kasalligi bilan
kasallanish Osiyo mintaqasida eng ko’p kuzatilishi
kutilmoqda. QD kasalligi eng ko’p o'limga olib
keladigan 10 ta sabablardan biri hisoblanadi. Bu
kasallik bilan oddiy va taniqli, kambag’al va boy
kishilar bir xil darajada kasalla- nishlari mumkin.
O’zbekiston Respublikasida to oxirgi yillarga
qadar QD kasalligining epidimiologiyasi yaxshi
o’rganilmagan ed.i R.espu.bhkamiz mustaqiiiikka
erishgach bu muammo har tomonlama keng o’rganila
boshlandi. (Ibrohimov T.I.,1996, Hayda- rova
F.A.,1996, To’raqulov Yo.X.,1996).
Shunday qilib QD endokrin kasalligi bo’lib,
oshqozon osti bezi insulin gormonining nisbiy va
mutloq yetishmovchiligi sababli qondagi glyukoza
miqdorining doiiniy ravishda baland bo’lishidir.
Ko’pchilik bemorlar birlamchi essentsial QD
kasalligiga chalinib ular 1-tip va 2-tipga bo’linadi.
Qachonki, oshozon osti bezi orolcha apparatining
insulin ishlab chiqarish faoliyatim mutloq yetish-
movchiligi natijasida kelib chiqsa I-tip QD deyi- ladi.
Qachonki, QD oshqozon osti bezining endokrin
apparatiga ta’sir qiluvchi kasaiiiklar, biror
ta’sirlovchi moddalar yordamida kelib chiqsa yoki
to’qimalarning insulinga sezgirligi pasayishi nati-
jasida kelib chiqsa 2-tip yoxud simptomatik QD
deyiladi. Homilador ayollarda rivojalangan QD ni
homiladorlik QD deyiladi.
QD kasalligi quyidagi asortlarga olib kelishi
mumkin:
I.
Diabetik mikroangiyapatiya.Bunda mayday
qon tornir kapillyarlar va prekkapilyarlar zararla-
nadi
2.
Diabetik
mikroangiyapatiya.
Tomirlarda
aterosklerotik uzgarishlar diabet bo’lmagan kishi-
larga nisbatan tezroq rivojlanadi.
3.
Diabetik neyropatiya.
Diabetik panja sindromi(DPS)da- perifirik
asablar, tomirlar, yumshoq to’qimalar va terlning qon
bilan tamillanishi buzilishi natijasida terida yaralar va
to’qimalarda yiringli-nekrotik holatlar yuzaga keladi.
Bu muammoning dolzarbligini sabablaridan
biri QD da o’ta xavfli xirurgik asoratlarning sodir
bo’lishidir. Ana shunday asoratlardan bin oyoq
panjalarida angiopatya va polineyropatiya sababli
trpfik va yiringli-nekrotik o’zgarishlarning yuzaga
chiqishidir. (Oripov U.A.1996). Dunyo bo’yicha
olimlarning izlanishlari shuni ko’rastdiki, QD ka-
salligida rivojlanadigan diabetik panja va oyoq-
larning diabetik gangrenasi 30-80% bemorlarda
uchraydi.(Karimov Sh.l. 2003). DPSning eng 1-
belgilaridan: oyoq panjalarida sovuq sezish, se-
zuvchanlikning pasayishi, xuddi chumoli yurgan-
dek sezgi va qo’l-oyoqlarida og’riqning paydo
bo’lishidir. Shuning uchun bemorlar ko’pincha
oyoqlarga issiq muolajalar qiladi va oyoqlar teri- sini
kuydirib olishi natijasida nekrozga olib keladi.
QD kasalligida vegetativ nerv tizimining za-
rarlanishi oyoqlarda ter ajralishini buzadi. Oyoqlar
terisida quruqlashish yuzaga kelib yoriqlar, qa-
doqlar hosil bo’ladi. Ular qalinlashadi, tirnoqlar
.deformatsiyaga uchraydi. Ana shu holatlarning
hammasi infektsiyalar uchun kiruchi darvoza bo'lib
hisoblanadi. Keyinchalik yallig’lanish yiringli-
nekrotik holat rivojlanadi, gangrena yuzaga chiqadi
va amputatsiya qiiishga olib keladi.
DPS bilan amputatsiyadan keyin o’lim onko-
logik kasalliklarining operatsiyasidan keyingi o’limi
sur’atiga teng. Demak, dastlabki 5 yil ichi- da
amputatsiya qilinganlarning deyarli yarmi o'ladi.
Tabiiy holda xirurglar oldida qo’l- oyoqlarni saqlab
qolish mumkinmi degan muhim muammo paydo
bo’ladi. Bu muammoni hal qi- lishda bizning
fikrimizcha oddiygina panjalar rentgenografyasidan
foydalanish
zarur.
Qo’l-
oyoqlar
tomirlar
zararlanganda kaltsinoz (arteriya- larning o’rta qavati
ohaklanishi) rivojlanadi va rentgenologik usul bilan
aniqlash mumkin. Ada- biyotlarda bu holatni
Menkeberg arteriolosklerozi nomi bilan yuritiladi.
Hozirgi vaqtgacha bu holat- ga ko’p e’tibor berilinas
edi. Radioizotop yo’li bilan tekshirilganda ma’lum
bo’ldiki,
Menkeberg
arteriolosklerozi
mikrotsirkulyator o’zgarishlarga olib kelar ekan.
Arteriyalarning media qavatida va arteriolalarda
skleroz yuzaga chiqishi sababli hosil be’lgan arterio-
venoz shuntlar orqali qonning arterial o’zandan
venoz o’zanga o’tishiga imkonyat yaratadi va
to’qimalarda qon aylanishining buzili- shiga olib
keladi. Kapillyar qon aylanishining su- sayishi bilan
teri venalarida qon to’lishishi ku-
DIABETIK PANJA SINDROMINI DAVOLASH MUAMMOLAR1
SamMl (rektori - prof. Shamsiev AM.), pediatriya fakuitetining xirurgik kasaiiiklar kafe-
drasi (niudiri - prof. S.A. Abdtillayev). Samarqand shahar tibbiyot birlashinasi.
(Doctor axborotnomasi, 2012, № 2, Satnarqand
chayadi.
Biz klinikada DPS diagnostikasi va operativ
davolash taktikalarining algoritmini ishlab chiq- dik.
Rentgenologik tekshirishlardagi o’zgarishlami tahlil
qilib biz Menkeberg arterio- losklerozi QD dagi
“DPS” kechishini og’irlastradi degan xulosaga
keldik. (vrach ordinator E.Yu.Qurbonovning ilmiy
izlanishlari).
Demak,
Menkeberg
arteriolosklerozining
davrlarini boshqa usullar bilan birga doplerogra- fiya
usulining qo’llanilishi shu toifadagi bemor- lami
to’g’ri davolash taktikasini aniqlashga yor- dam
beradi.
Bu holat awallari davolash taktikasini aniq-
lashda inobatga olinmas edi.
Shunday qilib, DPS ni davolashda quyidagi
davolash tamoyillari taklif qilingan.
1.
Uglevodlar almashinuvini mo’tadillashti- rish.
2.
Angio-neyropatiya bilan kurashish.
3.
Oqsil almashinuvini mo’tadillashtirish.
4.
Mahalliy xirurgik davolash.
5.
Qushimcha davolash tadbirlami o’tkazish.
Uglevodlar almashinuvini mo’tadillashtirish
albatta glikemiya miqdorini nazorat qilish - na- horgi
glikemiya
miqdori
6,5
mmol/1,
ertalabki
nonushtadan keyingi glikemiya 7,5 mmol/1 bo’lishi
kerak.
Hozirgi vaqtda insulin bilan davolashda ikki xil
(oddiy va uzoq ta’sir etuvchi) insulin ishlatil- moqda.
L’zoq ta’sir qiluvchi insulin (bazis) qonda doimiy
depo hosil qilib, glikemiyani ma’lum miq- dorda
ushlab turish qobiliyatiga ega. Ammo har bir ovqat
iste’mol qilingandan so’ng glikemiya miqdori
ko’tarilish xususiyatiga ega. Shuning uchun har bir
ovqat iste’mol qilinishidan oldin oddiy insulin olish
tavsiya etiladi. Bu tadbirni hozirgi kunda bazis-
bolyus insulin bilan davolash usuli deyiladi.
DPS ni oxirgi yillarda xinirgik va mahalliy
davolashda bir qancha yangicha yondoshish usul- lari
taklif qilinmoqda. Xususan Samarqand Shahar
tibbiyot birlashmasi yiringli-septik bo’limida za-
monaviy talablar asosida tadbiq qilingan mahalliy
xirurgik davolash usullari yaxshi natija bermoqda.
Oxirgi 5-6 yil ichida xirurgik davolash bilan birga
giperbarik oksigenatsya (barokamera) ning keng
qo’llanilishini maqsadga muvofiq deb hisoblay- miz.
Adabiyotlarda keltirilishicha va bizlarning ta-
jribamiz bo’yicha ham QD kasalligini davolash
boshqa kasalliklarga nisbatan 2,5-3 marta qim- matga
tushmoqda. DPS bilan panjalar sohasida bo’ladigan
distal amputatsiyalarining o’z vaqtida o’tkazilishi
ko’pchilik
bemorlarning
mo’tadil
hayotga
qaytishlariga imkon yaratmoqda, hatto ishlash
qobiliyatiga ega bo’ladi. Boldir sohasida amputatsiya
qilingan bemorlarning 2/3 qismi, son sohasidan
amputatsiya qilingan bemorlarning 1/4 qismi
mo’tadil hayot kechirmoqdalar. Yuqorigi (proksimal)
amputatsiyalardan keyin bemorlam- ing yarmi
nogironlik aravachalarida 1/4 qismi esa umuman
yotoq holatiga duchor bo’ladilar. Demak hozirgi
kunda kun talabi nafaqat amputatsiyalar sur’atini
pasaytirish, balki ulaming bajariladigan sathini
pasaytirib (distallashtirtib) operatsiyadan keyingi
o’lim miqdorini kamaytirishdir.
1989-y da Yevropa davlatlari rahbarlari AQSh,
Osiyo mamlakatlari Sent Vinsent birlashmasi
kongressida bu masala ko’rib chiqildi va QD
asoratlarida bo’ladigan amputatsiyalami 50% ga
pasaytirish rejalashtirildi.
Shunga qaramay eng rivojlangan mamlakat-
lardan AQSh, Germaniya va Buyuk Britaniya
mamlakatlarida
bunga
erishishga
muvaffaq
bo’lmadilar. Hozirgi kunda QD bilan xastlanish 15-
16% ni tashkil qilsa, hamma o’tkaziladigan
amputatsiyalaming 60-70% ini QD asorati tufayli
bajariladigan amputatsiyalar tashkil
qilmoqda.
Bugungi kunda bu muammo bizning sharoitimiz- da
qay holda hal qilinmoqda? Oxirgi yillarda QD ning
asoratlarini davolashda kompleks yondashish va o’z
vaqtida to’g’ri tashxis qo’yishimiz natijasi- da
proksimal
amputatsiyalar
va
reamputatsiyalar
sur’atini pasaytirishga erishdik.
Yillar
Oyoqlarida o’zgarishlar
topilgan bemorlar soni
Katta amputatsiyalar
soni (bolder, sondan)
Katta amputatsiyalar
miqdori, (%)
2005
242
46
19%
2010
337
47
13,9%
2011
374
49
13,1 %
Keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki 2005-
yilda 242 bemordan 46 tasida(19%) proksimal
amputatsiyalar bo’lgan bo’Isa (boldir va son sa-
thidan), 2010-2011-yillarda distal amputatsiyalar
soni ko’payib, proksimal amputatsiyalar 5-6% ga
pasaydi. Bu natijaga erishishda katta mehnat, izla-
nishlar va xirurgik davolashning yangi usullarini
qo’llash samarasi yotibdi.
Muammoning dolzarbligi doimiy ravishda ta-
jriba almashish va shu sohada bilimlami zamona-
viylashtirishni taqozo qiladi. Shuning uchun ham
2011-yida Rossiya Federatsiyasining Endokrino-
logiya ilmiy markazi bilan tajtiba almashish va shu
sohada yangi diagnostik va davolash texnolo-
giyalarini qo’llash borasida hamkorlikni yo’lga
qo’ydik.
Shuni aytish lozimki, oxirgi yillarda viloyat
endokrinologiya dispanseri xodimlari tipidagi
tashkil qilingan “Diabet maktabi”, xirurg kiropad- ist
mutaxassisligining anfaliyotga joriy qilinishi DPSni
davolashda muhim o’rin tutadi. Shunday qilib QD
kasalligining eng xavfli asoratlaridan bo’lgan DPS
ning rivojlanishini qanday bartaraf qilish mumkin.
• QD kasalligini eng erta, ya’ni, metabolik
sindrom davrida aniqlash zarur. BJSST tomonidan
2002- yilda yangi nozologik birlik-dismetabolik X
sindromi amaliyotga kiritildi. Bu uzoq davom
'Doktor a^borotnomasi, 2012.
2, Samargamf
8
etadigan metabolik o’zgarishlar bo’lib asosan QD U
tipiga xosdir Bu holda ko’piricha bemorlarda vazn
ortishi kuzatiladi, ammo bu semizlik emas, arterial
qon bosimi ko’tarilishi kuzatiladi. hali bu
gipertoniya emas, qonda vaqti-vaqti bilan giper-
glikemiya kuzatiladi, hali bu QD emas. Ana shu
holatni dismetabolik o’zgarishlar bo’lgan davrda
to'gri bahulab uni yaxshi davolansa kasallikning
keyinchalik rivojlanib ketishini to’xtatgan bo’lamiz.
•
QD II tip tashxisi qo’yilganda, bunday
bemorlar yashash sharoitini o’zgartirishlari, dori-
vor moddalar bilan faol davolanishlari, ovqat
iste’mol qilishni tartibga solishlari. faol hayot ke-
chirishi, jimoniy zo’riqmaslik va o’z vaqtida dam
olishi kabi kun lartiblariga rioya etishlari lozim.
•
Qondagi glikemiya holatini yaxshi nazorat
qilish.
•
Bir yilda ikki marta diabetik angioneyro-
patiya bosqiehida statsionar sharoitda davolanish .
•
Bemorlarga oyoq panjalarini (gigienik
holatinijqanday ozoda tutish tartib qoidalarini
o'rgatish. Buni amalgam oshirishda “Diabet mak-
tabi” muhim o’rin tutadi. Oyoq panjalarini liar kuni
iliq suvda sovunlab yuvish, quruq sochiq bilan
artib barmoqlar orasiga yumshatuvchi krem- iar
surtjsh tavsiya qilinadi. Tirnoqlarini o’z vaqtida
tozalab turishi, vaqti-vaqti bilan xirurg- kiropadist
nazoratidan o’tib turishi, paypoqlarini har kuni
almashtirishi, agar uning rezinali qisadi- gan qismi
bo’Isa uni olib tashlashi, oyoq kiyimi qismaydigan
darajada bo’lishi kerak. Agar oyoq panjalarida
qadoqlar bo’Isa, avval uni moylab yumshatish.
keyinchalik esa xirurg-kiropadist to- monidan kesib
olinishi kerak. Oyoq panjalarini quruq issiqlik bilan
isitish, issiq suv bilan vanna qilish muinkin emas.
Bemor chekmasligi, spirtli ichimliklar iste’mol
qilmasligi kerak. Demak, tavsiya qilingan parhezni
ushlashlari shart.
• Bemor oyoq panjalarida biror o’zgarish sezsa,
albatta xirurg maslahatiga borishi zarur.
Shunday qilib, QD va lining asoratlarini o’z
vaqtida tog’ri tashxishlash, zamonaviy dorivor
moddalarni mahalliy davolash usullari bilan kom-
pleks holda ishlatilishi DPS ni profilaktika qilish
hamda davolash muammolarini echishda asosiy omil
hisoblanadi.
1.Abdullaev S.A. va boshqalar. Qandli diabet va yiringli yallig’lanish kasalliklarida davolash takrikalari// Материалы
респуб. Научно-практич. Конфер. «Актуальные проблемы медицины» посвященной 50-летию Андижанского
Гос.мед.института. Андижан, 17-18 май, 2006 г.- с.14-15. 2. Аметов А.С. Демидова Т.Ю., Доскина Е.В., Черникова
Н.А.. Алгоритм диагностики и управления сахарным диабетом 2 типа. Клинические рекомендации для
практикующих врачей; Москва 2007. 3. Арипов У.А., Джамалов С. Комбинированное лечение больных сахарным
диабетом с гнойно-некротическими осложнениями нижних конечностей // Материалы 1 Конгресса ассоциации
хирургов имени Н.И. Пирогова,- Ташкент, 1996,- С.8. 4. Бабажанов Б.Д., Исламов М.С., Жанабаев Б.Б. и др.
Применение длительной внутриартериальной катетерной терапии в лечении гнойно-некротических поражений
стопы у больных сахарным диабетом. //Патология, 2000, № 4, с.52-54. 5. Бабажанов Б.Р., Сабирова М.У., Бабажанов
М.Б. // Хирургия Узбекистана. -2006. № 1.- с.67-68. 6. Бенсман В.М., Триандафилов К.В., Мехта С.К. Некоторые
лечебно-диагностические стандарты в хирургии осложненного синдрома диабетической стопы // Стандарты
диагностики и лечения в гнойной хирургии. М„ 2001; - С. 83-91. 7. Галстян Г.Р., Токмакова А.Ю., Митиш В.А.,
Доронина Л.П., Бондаренко О.Н., Ситкин И.И. Поражение нижних конечностей при сахарном диабете: атлас, для
врачей / Под ред. Дедова И.И.. - М.; Институт проблем управления здравоохранением, 2009.- 56с. 8-. Дедов. И.И. ,
Шестакова М.В.. Алгоритмы специализированной медицинской помощи больным сахарным диабетом ; Москва
2007. 9. Каримов Ш.И., Бабаджанов Б.Д., Исламов М.С. Диабетическая гангрена нижних конечностей - Ташкент.
Шарк, 2003. - 240с. 10. Каримов Ш.И., Бабаджанов Б.Д., Исламов М.С и др. Отдаленные результаты применения
длительной внутриартериальной катетерной терапии при лечении диабетической гангрены в нижних конечностей.
// Хирургия Узбекистана, 2001, №2,с.24-27. 11. Нарчаев Ж.А., Рахманов Р.К., Каюмов Т.Х. Хирургическое лечение
синдрома диабетической стопы. // Хирургия Узбекистана -2003. - №4.- с.76. 12. Нарчаев Ж.А. Эхоостеометрические
и химические исследования костей стопы при синдроме диабетической стопы. // Хирургия Узбекистана. -2005. -№
3. с. 74-76. 13. Исмаилов С.И., Шамансурова З.М., Камалов Т.Т., Досова З.Х., Джураева А.Ш. Синдром
диабетической стопы: распространенность, диагностика, лечение профилактика. - Ташкент, 2005 - 64 с. 14.
Покровский А.В., Дан В.Н., Чупин А.В., Харазов А.Ф. Ваза- простан в комплексном лечении больных с
ишемической диабетической стопой
И
Ангиология и сосудистая хирургия, 2000. - № 2. - С. 19-25. 15. Туракулов
Я.Х., Мухаммедов В.Н. Распространенность сахарного диабета в Узбекистане // П Международные конгресс
диабетологов Центральной Азии,- Ташкент, 1996 - С. 12. 16. Хра- милин В.Н.. Роль местных средств в
профилактике и лечении инфекционных осложнений синдрома диабетической стопы. Хирургия, 10; 2011. С. 78-81.
17. Armstrong D.G. Frykberg
RA
J
.
Classifying diabetic foot surgery: toward a rational definition // Diabet Med., 2003.
329-331.18. Benotmane A., Mohamntedi F., Ayad F., Kadi., Azzouz A. Diabetic foot lesions; etiologic and prognostic
factors // Diabetic Metab., 2000. -№ 2..-P 113-117. 19. Boulton A., Cavanagh P„ Rayman G. The foot in Diabetes. -4'
1
'
Edition, 2006 - 464 p. 20. FagliaiJE.
j:
Favales F„ Aldeghi A., Calia P., Quarantiello'A., Oriani G., Michael M., Campognole
P.. Morabito A. Adjunctive systemic hiperbaric oxygen therapy in treatment of severe prevalently ischemic diabetic foot
ulcer. A randomized study /7 diabetes care ., 2000. № 873-874. 21. Nathan D.M. et Al. Management of hiperglycaemia in
type 2 diabetes mellitus: a consensus algorithm for the initiation and adjustment of therapy fADA-EASD). Diabetologia,
2006/49: 1711-1721. 22. Reider G.E. The epidimiologi of diabetic foot problems,//'Diabetic Medicine.1996,13: S6-11
IE
Adabiyotlar
