Ушбу мақолада таржимашунослик соҳасидаги мураккабликлар ва қийинчиликлар ечими ҳақида сўз юритилган. Булар таржимага оид назарий материаллар, илмий адабиётлар ва таржима тўпламлари асосида ёритиб берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори узлуксиз таълим тизимини ривожлантириш, мамлакатимизнинг изчил ривожланиб бораётган иқтисодиётини юқори малакали кадрлар билан таъминлаш, барча ҳудудлар ва тармоқларни стратегик жиҳатдан комплекс ривожлантириш масалаларини ҳал қилиш борасида олий таълим тизими иштирокини кенгайтириш йўлидаги яна бир муҳим қадамдир. Мақолада персонажлар нутқидаги фразеологизмларнинг сўз таржимаси ўрнида қўлланилиши, ибораларни таржима қилиш қоидалари, таржимонларнинг сўз танлашдаги маҳорат назарий материаллар, илмий адабиётлар ва таржима тўпламларидан олинган маълумотлар асосида таҳлил қилинган. Бунда таржимашунослар, жумладан, Ғ.Саломов, А.Иброҳимов, А.Файзуллаев, Ж.Шарипов, Н.Комилов, Қ.Мусаев, З.Исомиддинов, Э.Очилов каби олимларнинг бу соҳада тўплаган тажрибаларига асосланилган. Ибораларни ўзга тилга таржима қилишда, аввало, уларнинг эквивалент ёки муқобилларини тўғри танлай билиш, шу билан бирга, у ёки бу иборанинг таржима тилида мавжуд бўлган вариантларини қўллаш керак. Таржимон сўз танлашда синонимлардан тўғри фойдаланиши, таржимага қўл урган таржимоннинг сўз бойлиги етарли бўлиши, она тилидаги синонимларни бир-биридан эҳтиёткорлик билан фарқлай олиши, уларнинг маъно даражаси, стилистик таъсирчанлиги, контекстда бажараётган вазифасига кўра маъқулини танлаб, ўз ўрнида ишлата билиши керак. Шундагина ибораларда акс этган миллий руҳ таржимада ўз ифодасини тўлақонли топиши мумкин.
Мазкур мақолада ҳиндий тилидаги фразеологизмларни эквивалент ва муқобил иборалар воситасида таржима қилиш масаласи тадқиқ этилган. Асл нусха ва таржима тилларидаги фразеологизмларнинг ўзига хос хусусиятлари қиёсий ўрганилиб, улар орасидаги мазмуний-услубий мувофиқлик ҳолатлари аниқланган.
Мақолада норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар матнида инглиз тилидаги юридик терминологиядан фойдаланиш муаммоси кўтарилади. Муаллиф юридик терминлар тасиифини ҳамда уларга қўйиладиган талабларни, шунингдек ҳуқуқий тушунчаларии аиглатувчи терминларнинг асосий хусусиятлариии ўрганади.
Ҳар бир тилнинг ўзига хос хусусиятлари ундаги муҳим қатлам ҳисобланган турғун иборалар – фразеологизмларда намоён бўлади. Иборалар шахслар ўртасидаги турли муносабатларни қисқа ва лўнда шу билан бирга тушунарли ва маъноли қилиб ифодалайди. Мақолада фразеология соҳасига тегишли соматик сўзлардан таркиб топган бирикмалар қиёсий таҳлилга тортилган. Улар фразеологияга оид назарий материаллар, илмий адабиётлар ва таржима тўпламлари асосида бериб ўтилди. Шунингдек, мақолада бадиий асарлардаги қаҳрамонлар нутқидан олинган фразеологизмларнинг қиёсий таржимаси ҳам таҳлил қилинди. Фразеологик бирликларни ҳиндий тилидан ўзбек тилига таржима қилишда, даставвал, уларнинг эквивалент ёки муқобилини танлай билишда ва ҳиндий тилидаги иборанинг эквиваленти ёки муқобил вариантларини қўллай билиш керак. Ушбу мақолани ёзишдан кўзланган асосий мақсад ¬¬ ҳиндий тилида соматик отлардан ясалган фразеологизмларни қиёсий таҳлил этишдан иборат. Мақолада қиёсий таҳлил қилишда 3 семантик гуруҳга ажратиб маънолари кўриб чиқилди. Яъни: а) тўла мослик; б) қисман мослик; в) умуман ўхшамайдиган; Фразеологик бирликлар асосан В.М. Бескровныйнинг II томли «Хинди-русский словарь» луғатининг биринчи томи юзасидан таркибида энг фаол ва нофаол соматик сўзлари иштирок этганларидан жамланди. Мақолада асосан ўзбек олимларидан Ш. Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати” китобидан ўзбекча муқобил вариантларини бериш учун фойдаланилди. Фразеологик бирликлар 3 хил усулда таржима қилинди: сўзма-сўз таржима; адабий таржима; маъноси; Хулоса ўрнида ҳиндий тилидаги фразеологик бирликлар қиёсий таҳлилга тортилганда ўзбекча вариантлари билан берилганлиги якуний қилиб берилди.
Мақалада көркем аўдармада шығарманың мәни-мазмунын сәўлелендириў ушын алтернатив сөз таңлаў мәселелери қарақалпақ халық шайыры И.Юсуповтың «Шөгирме» қосығының өзбек тилиндеги ҳәм инглиз тилиндеги аўдармалары мысалында салыстырмалы талқыға тартылады.
Ушбу мақола япон тилидан ўзбек тилига бадиий таржимада фразеологизмларнинг берилиши муаммоларини ўрганишга бағишланган бўлиб, унда япон тилидаги фразеологик бирликларнинг таржима қилишда қандай усуллар қўлланилгани хусусида сўз боради. Қиёс нуқтаи назаридан айрим ўринларда фразеологик бирликларнинг русча ва туркча муқобилларига ҳам мурожаат қилинади. Ибораларнинг маъно нозикликлари, япон халқининг маданияти, миллий ўзига хосликларини қанчалик ўзида акс эттириши ва айнан шу жиҳати билан фразеологизмлар таржимаси айрим ҳолларда таржимон учун қийинчиликлар туғдириши эҳтимоллари таъкидланади. Мақолада илгари сурилган айрим асосли таклиф ва мулоҳазалар, чиқарилган илмий хулосалар истиқболда амалга оширилажак таржима жараёнларида ижодкорларга қўл келиши мумкин. Маълумки, ҳар қандай бадиий асарда миллий ўзгачаликни намоён этувчи унсурлар талайгина ва уларни таржимада бериш кўпинча бир қатор муаммолар юзага келишига сабаб бўлади. Уларни бартараф этиш эса таржимондан муаллифга тенг қобилият ва истеъдод талаб қилганлиги боис бунга эришиш йўли осон кечмайди. Буни, асосан, миллийликни ўзида мужассам этган, халқнинг моддий ва ижтимоий турмуши, урфодат ва анъаналари, дунёқарашини акс эттирувчи фразеологик бирликлар таржимаси мисолида кўриш мумкин. Чунки фразеологизмларнинг ишончли қайта яратилиши таржимондан алоҳида ёндашув талаб этиш билан бирга уларни асардаги мингларча сўз орасидан ажратиб олиш ва оддий йўл билан бошқа тилга ўгириш мумкин эмас. Ўзбек ва япон тилларининг турли тил оиласига мансублиги, кўпчилик фразеологик бирликларнинг келиб чиқиш нуқтаи назаридан фарқлилик касб этиши бадиий асарларни ўгиришда таржимондан ўта эҳтиёткор бўлиш, фразеологик бирликларнинг этимологияси, асл манбаини чуқур ўрганишни талаб қилади. Ушбу мақолада муаллифлар қўйилган масаланинг айнан шу жиҳатларига алоҳида эътибор қаратадилар.
Мақолада ﻦﺘﺳاﻮﺧ [xāstan] феълининг сўрамоқ, илтимос қилмоқ, талаб қилмоқ маъноларини ифодалашда ушбу феълга вариант сифатида қўлланиладиган феъллар тадқиқ қилинган ҳамда улардан ҳар бирининг ишлатилиш ўринлари келтирилган.
Today, along with other areas of linguistics, the field of terminology plays an important role in the development of linguistics. A number of theoretical and practical terms in this area is growing from year to year.
Мазкур мақолада Ўзбекистонда бенгал тили тадқиқотига оид муаммолар ва истиқболдаги вазифалар ҳақидаги фикрлар ёритилган. Шунингдек, Ўзбекистон ҳамда Бангладеш Республикаларининг жуда қадимги маданий алоқаларига тўхталиб ўтилган. ХХ аср бошларига қадар Ўрта Осиёда илк маротаба ҳинд тилини ўрганишга оид чора-тадбирлар тўғрисида изоҳлар келтирилган. Шу аснода ҳиндий тилининг ўқитилиш тарихи, Жанубий Осиё тиллари (ЖОТ) кафед-расининг кўп меҳнат ва қийинчилик билан очилганлиги, ҳиндий тилини ўргатишни бошлаб берган рус тилшунос олимларининг беназир меҳнати ҳақида шарҳлар берилган. Муаммонинг асосий моҳияти асносида Тошкент давлат шарқшунослик университети Жанубий Осиё тиллари кафедрасида бенгал тилини ўқитишнинг бошланиш тарихи, илк бор қайси устозлар дарс берганлиги ҳақида мулоҳазалар баён қилинган. ТДШУда бенгал тили ўқитишнинг қай тариқа поёнига етганлиги, ҳозирги кунда ушбу муаммоларга тегишли вазифалар хусусида сўз боради. Ҳозирга қадар бенгал тили ўқитиш борасида қўлга киритилган ютуқлар ҳақида алоҳида таъкидланган. Юқорида баён қилинган масалалар юзасидан тўлиқ маълумотлар келтирилган.
Мақолада форс тилидаги феъл синонимиясини ўрганиш билан боғлиқ умумий масалалар муҳокама қилинади. Мақоланинг бошида синонимиянинг умумий масалалари кўриб чиқилади, турли хил олимлар - тилшуносларнинг ушбу ҳодиса ҳақидаги қарашлари очиб берилади, шунингдек форс тилида синонимия муаммоларини ёритишга бағишланган асарларнинг қисқача таҳлили берилган. Синонимиянинг умумий белгилари ва синонимиянинг мезонлари кўриб чиқилиб, мақола қайси мезонлар форс тилининг феъл луғатига тегишли эканлигини аниқлайди. Синонимларни синхрон ҳодиса сифатида кўриб чиқиш кераклиги таъкидланган, бу эса эскирган ёки ишлатиб бўлмайдиган сўзларни синоним сифатида кўриб чиқиш имкониятини истисно этмайди. Форс тилидаги синонимларни фарқлашнинг асосий мезонлари фонетик, морфологик ва семантик-стилистик мезонлардир. Сўзларнинг овозли тузилиши жиҳатидан фарқ қилиши кераклигига асосланиб, тилда мавжуд бўлган бир хил сўзнинг фонетик вариантлари синонимия учун алоҳида аҳамиятга эга эмас, гарчи улардан фойдаланиш бадиий ва стилистик восита бўлиб хизмат қилиши мумкин. Морфологик мезонга кўра синонимлар нутқнинг ўша қисмига тегишли бўлиши керак. Семантик-стилистик мезон ўзаро алмашиниш билан боғлиқ. Бундан ташқари, мақолада форс тилининг феъл луғатига нисбатан турли хил ҳиссий-експрессив рангларга, стилистик фарқларга эга ва тенг синтактик фойдаланишга эга бўлган сўзларнинг форс тилида мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда бир-бирини алмаштириш мумкин, деган хулосага келиш мумкин. Натижада, сўзлар бир хил лексик муҳитга тегишли бўлса ва эквивалент контекстда ишлатилса, бир-бирини алмаштириш мезони "ишлайди" деган хулосага келиш мумкин.
Ушбу илмий мақола инсон қиёфаси ва характер хусусиятларини беришда ҳайвон ёки ўсимликлар номларидан фойдаланиш масалаларига бағишланади. Зооним ёки фитонимлар орқали инсон қиёфасини ифодалашда тил имкониятларининг кенглиги кўриб чиқилади. Турк тилида зоонимлар ва уларнинг ўзбек тилидаги муқобили берилган. Ҳайвон образлари орқали инсон қиёфасини акс эттириш, уларнинг характерларини очиб беришда тилнинг сўз бойлигига эътибор қаратилади.
Фразеологизм - турғун бирикмаларнинг образли, кўчма маънога эга тури бўлиб, тил эгасининг дунёни, ҳодисаларни ўзига хос кўришини намоён этади. Фразеологизмлар ҳар доим халқ дунёқараши, жамият тузилиши ва ўз даврининг мафкурасини билвосита акс эттиради. Ф. И. Буслаев асосли таъкидлаганидек, фразеологизмлар ўзига хос кичик дунё бўлиб, улар аждодлар томонидан авлодларга мерос қилиб қолдирилган ахлоқий қоидалар ва ҳаққоний фикрларни ўз ичига олган қисқа, ҳикматли ифодалардир. Фразеологик бирликлар бир тилдан иккинчи тилга асосан тўрт хил йўл билан - аслият тилидаги бирликка компонентлар таркиби, грамматик қурилиши ҳамда маъно ва услубий вазифаси мос эквивалентлар, бошқа хоссалари фарқ қилгани ҳолда, маъно ва услубий вазифаси ўхшаш муқобил вариантлар, калка усулида ва тасвирий йўсинда таржима қилинади. Фразеологизмлар сўзма-сўз таржима қилиш имконини бермайди: улар бошқа тилнинг фразеологик эквивалентини қидириб топишни талаб қилади, чунки фразеологик маъно эмоционал маъноли ва стилистик ифода билан бирга келади. Мақолада фразеологик бирликлар бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш тўрт хил йўл билан амалга оширилиши “Замонавий корейс насри антологияси”да ўзбек тилига таржима қилинган ҳикоялардан олинган мисоллар ёрдамида таҳлил қилинди. Турли тиллардаги фразеологизмларининг бир-бирига ҳар жиҳатдан ўхшашлиги аксарият ҳолларда бу халқларнинг турмуш шароитлари, урф-одатлари ва мантиқий мушоҳадаларидаги муштараклик билан изоҳланади. Бинобарин, корейс ва ўзбек тилларининг бир оилага мансублиги, бу тил соҳибларининг дунёқараши, менталитети, турмуш шароитларининг муштараклиги уларнинг лафзларида кўпгина умумий фразеологизмларни шаклланишига сабаб бўлган. Таржимада бундай муштарак, яъни эквивалентга эга бўлган фразеологизмлар деярли муаммо туғдирмайди. Ҳар бир лисоний ҳамжамиятнинг дунёни ўзига хос тарзда акс эттириши табиий ҳолдир. Шу нуқтайи назардан муайян лисоний ҳамжамиятдаги фразеологизмлар ўзга маданиятга хос бўлмаслиги, бошқа тилда ўз эквивалентига ёки муқобил вариантига эга бўлмаслиги мумкин. Бундай ҳолда кўпроқ таржима амалиётининг тасвирий ёки калка усулига мурожаат қилинади.
Абдулла Қодирийнинг салкам бир асрдан бери маҳаллий ва хорижлик ўзбек адабиёти ихлосмандлари эътиборини тортиб келаётган асарлари дунёнинг ўнлаб тилларига, жумладан, турк тилига ҳам ўгирилган. Ушбу мақолада адибнинг “Ўткан кунлар” (“Ötgen Künler (Geçmiş Günler)”) романининг туркча матни таҳлилга тортилиб, ундаги чуқур миллийликнинг таржимада қай даражада акс эттирилгани хусусида сўз юритилади. Қиёс нуқтаи назаридан айрим ўринларда русча таржимасига ҳам мурожаат қилинади. Турк таржимонининг аслият тилидаги сўзларнинг маъно нозикликлари, халқнинг маданияти, миллий ўзига хосликларини қанчалик илғаганлигига баҳо берилади. Илгари сурилган таклиф ва мулоҳазалар, чиқарилган хулосаларда роман таржимасининг ютуқли жиҳатлари билан бир қаторда айрим мунозарали жиҳатлари ҳам алоҳида таъкидланади. Маълумки, асарнинг миллий ўзгачалигини намоён этувчи унсурларнинг бадиий таржимада берилиши билан боғлиқ муаммолар талайгина. Ўзбек реалиялари галереяси деб аташ мумкин бўлган “Ўткан кунлар”ни ўгиришда таржимон муаллифга тенг қобилият ва истеъдодга эга бўлиши керак эди. Аммо бунга эришиш осон кечмайди. Буни, асосан, тилнинг миллийликни ўзида мужассам этган луғат таркиби – ўзбек халқининг моддий-ижтимоий ҳаёти, миллий урф-одат ва анъаналари, маънавияти, дунёқарашини акс эттирган хос сўзлар таржимаси мисолида яққол кўриш мумкин. Чунки хос сўз (реалия)ларни қайта яратиш таржимондан алоҳида ёндашувни талаб этади. Уларни асардаги мингларча сўз орасидан алоҳида ажратиб олиш ва оддий йўл билан бошқа тилга ўгириш мумкин эмас. Шунга қарамай, ўзбек ва турк тилларининг айни тил оиласига мансублиги, кўпчилик хос сўзларнинг келиб чиқиш нуқтаи назаридан иккала тилда бир хил шаклга эга бўлиши асарни ўгиришда ижодкор учун қулайлик туғдирганлиги рост. Бироқ, шунга қарамай, турк таржимони бундай сўзларнинг сохта эквивалент бўлиб чиқмаслигига алоҳида эътибор бериши, сўзларнинг этимологиясини чуқур ўрганиши лозим эди. Мақолада қўйилган масаланинг ана шу жиҳатига урғу берилади.