№ 1 (2021) Глобал шериклик барқарор ривожланиш шарти ва кафолати сифатида

XIX асрнинг 40-йилларида. Шартли ҳукм биринчи марта Бирмингемдаги инглиз судяларидан бири томонидан қўлланилган. Кейин бу институт Англияда 1887 йилдаги “Биринчи маккумларни синаш тўғрисида” ги қонун билан мустаҳкамланган ва ниҳоят 1907 йил “Жиноятчиларни синаш тўғрисида” ги конунга айланди. Континентал Европада шартли ҳукм килиш 1888 йилда Белгиянинг жиноят қонунида, 1891 йилда эса Францияда тартибга солинган [1]. Турли давлатлар конун ҳужжатларида шартли ҳукм қилиш институтининг ҳуқуқий табиати ва мазмуни турлича талкин қилинган, аммо шунга қарамай, статистика унинг кснг таркалишини ва ҳозирги пайтда қўлланилиш доирасининг сезиларли даражада ўсганлигини кўрсатмокда [2].

Inson kapitali - ishlab chiqarishni, texnologiyani, ilmiy tadqiqotlami, xizmat ko'rsatishni va boshqa har qanday ijtimoiy faoliyat turini eng yangi bilimlar, eng yangi usullar va yo‘l-yo‘riqlar bilan olib boruvchi hamda o'z mehnat faoliyatining tamaliga innovatsiyani qo'ygan mehnatkashlar anniyasidir.

Бугунги кунда келажак авлодни маънавий-ахлокий баркамол қилиб тарбиялаш ўта муҳим вазифалардандир. Чунки мамлакатда амалга оширилаётган ислоҳатлар фуқролардан ўзликни чуқур англашни ва маъсулиятли бўлишни тақозо этади. Шу боисдан узлюксиз таълим тизимида ёшларни маънавий руҳиятига мос замонавий усуллардан фойдаланган ҳолда дарс жараёнини олиб бориш ва турли хил инновацион технологиялар асосида ўқитиш тизимини давомий равишда йўлга кўйиш бориш мақсадга мувофиқдир. Зеро, бу “Миллий ғоя” фанларини ўқитиш самарадорлигига эришишнинг муҳим шартидир.

Ёшлар - ҳар бир мамлакатнинг энг фаол ва шижоатли, янги гоя ва ташаббусларга эга, куч-гайратли, соглом ва баркамол авлодлари саналади. Шундай экан, эртанги келажак давомчилари бўлган ёшларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, уларнинг маънан ва соглом бўлиб вояга етишлари, таълим олишлари, ўз иқтидор ва истеъдодларини намоён этишлари учун старли шарт шароитларни яратиш масаласи ҳар доим муҳим ва долзарб бўлган.

Innovatsiylami ishlab chiqish va ularni ijtimoiy hayotga tadbiq etish bugungi kunga kelib tarqqiyotning bosh me’zoniga aylanmoqda. Jahonning taraqqiy etgan mamlakatlarida bu jarayon alohida soha sifatida faoliyat yuritmoqda.

Мамлакатимиз бугунги кунда жахон хамжамиятида муносиб ўрин эгаллашида фуқароларнинг хуқуқ ва эркинликларини таъминловчи кафолатларни кенгайтиришга қаратилган хуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини ривожлантиришга оид ислохотларннг ахамияти катта.Фуқаролик жамияти фуқароларнинг давлат ва жамият бошқарувида тегишли фуқаролик институтлари орқали фаол иштирок этиши таъминланган ижтимоий макондир.

Бугун Ўзбекистонда давлат хизмати тизимини ислоҳ қилиш, жамоатчилик онгида давлат хизмати му носабатлари ва уларнинг давлат ва жамият ҳаётида тутган ўрни ҳақида янги тасаввурлар шаклланиб бормокда.

Yaqin Sharq allaqachon ilm-fan va tarixda yaxshi tanilgan tushuncha. O‘rta asrlarda va zamonaviy davrda Evropaga yaqin bo‘lgan Sharq hozirgi davr bilan taqqoslaganda bir xil mintaqani bildiradi. Shu bilan birga, o‘zgaruvchan atrof muhit, mintaqadagi va dunyodagi vaziyat, shuningdek, ilm fan rivoji mintaqa chegaralari va hatto uning belgilanishi bilan bog‘liq kelishmovchiliklarni oldindan belgilab qo‘ydi.

2019 йилнинг декабрь ойи охирида Хитойнинг Хубэ провинцияси маркази бўлган Ухань шаҳрида илк бор коронавирус инфекцияси (COVID-19) қайд этилди. Шундан сўнг мамлакатнинг кўплаб провинцияларида, бошқа давлат ҳамда қитъаларда ушбу касаллик кенг ёйилди.

Навоий асарларининг мазмун-моҳиятини англаб етишда китобхон бир қатор мураккабликка дуч келади. Чунки, айрим байт, ҳикоят, тимсолларнинг асосий маъносини тўғри тушуниш чуқур тафаккур, уларнинг фалсафий моҳиятини билишни талаб этади.

Дунёдаги ҳар қайси ҳалқ учуй асрлар синовига бардош берадиган бебаҳо маданий мерос қолдириш осой иш эмас. Узбек халқи инсониятнинг тафаккур хазинасига салмоқли, бетакрор ҳисса қўшган миллатлардан биридир. Буига аждодларимиз бизга қолдириб кетган бебаҳо асори атиқалар, масжиду мадрасалар мисолдир.

Дунёда медиатехнологияларнинг шиддатли ривожланиши натижасида техноэтика илмий-амалий тадқиқотларнинг асосий тармоқларидан бирига айланиб бормоқда. Ахборот технологиялари инсониятнинг ҳаёт тарзи, таълим ва меҳнат жараёнлари, оилавий муносабатлари ҳамда давлатнинг фуқаролик жамияти билан ўзаро алоқасида жиддий ўзгаришларга сабаб бўлмоқда. Жамият ахборотлашувининг жадаллашуви ижобий жиҳатлар билан бир қаторда, ўқувчи-ёшларнинг зарарли ахборотлар таъсиридан ҳимоя қилишни тақозо этмоқда. Айниқса, ахборот хуружларининг турли кўринишларидан ўсиб келаётган авлодни ҳимоя қилиш, ўқувчи-ёшларда ахборот истеъмоли маданиятини ривожлантириш долзарб аҳамият касб этмоқда.

Глобаллашув бугунги кунда жаҳон миқёсида ахборот оқимининг тезлашуви, фанларнинг интеграциялашуви, фанларнингтуташ бандидаянги фанлар таркиб топиши, жамият маънавий қудратини ошишида фан ва диннинг яқинлашуви бўлажак педагогика, магистрларидан фаншунослик компетентликни талаб этади.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳатлар ижтимоий ҳаёт борасидаги янгиланишлар, XXI асрга ривожланиш концепцияси билан қадам қўйдик. Ватан тарихини ҳар томонлама чуқур тадқиқ этиш, бирламчи манбаларга таяниб, бугунги шиддатли даврда ўз миллий қадриятларимизни тарихимиз босиб отган тарихий даврдаги цивилизациявий жараёнларга қошган буюк хиссамизни жахон хамжамиятига намоён қилиш ва бу билан хозирги Учинчи Ренессанс пойдеворини қўйишни мақсад қилиб қойганмиз.

Inglizcha “virtual (ly)” so‘zi fanda, xususan, fizikada ma’lum sharoitlarda va ma’lum vaqt davomida paydo bo‘ladigan zarralarni belgilashda, astronomiyada olam paydo bo‘lishidan oldingi holatini tahlilqilishdaqo‘llanilaboshlandi.Keyinroqvirtuallikkontseps yasi sun’iy realliktizimlarini loyihalashnio‘rganuvchi tadqiqotchilari orasida qo‘llana boshladi: A. Suterland, F. Hapgood, M. Kruger.

Маълумки, бугунги кунда инсонлар дунёда содир бўлаётган ўзгаришлар ва янгиликлар тўғрисида ОАВ орқали хабардор бўлишмоқда. Ҳозирда аксарият мутахассислар томонидан оммавий ахборот воситалари шартли равишда икки таснифга - “Янги медиа” ва “Анъанавий медиа”га ажратилмоқда.

Ахборот ва билим жамияти, оммавий ахборот воситаларининг мазкур ижтимоий тузилмадаги мавқеи, оммавий онг, оммавий маданият каби ҳодисалар шаклланишида тутган ўрни ҳақидаги дастлабки мулоҳаза ҳамда гипотетик прогнозлар ўтган асрнинг 60 йилларида шаклланди. Буига, маълум маънода, аудиовизуал ахборот-коммуникация воситалари, хусусан, телевидениенинг жадал тараққий топиши сабаб бўлди. Жамиятдаги коммуникация жараёнлари, аудиовизуал ахборот воситаларининг инсон онгига таъсири масалаларини ўрганиб чиққан М.Маклюэн, Д.Белл, Э.Тоффлер, Й.Масуда, Дж.Нейсбит каби футурологлар бу борада билдирган фаразлар айниқса аҳамиятлидир. Хусусан, Маршалл Маклюэн ўзининг “Гуттенберг галактикаси” асарида электрон ахборот воситалари дунёни тараққиётнинг илк даврларидек - аудиовизуал тарзда англашни шакллантириб, жамиятнинг ‘Тлобал қишлоқ” кўринишидаги электрон ижтимоий тузилмага трансформациясини таъминлаши ҳақида ёзади. Унингтадрижий ижтимоий тараққиёт борасидаги мулоҳазаларида ёзув ва босма сўз ихтиросидан олдинги ва кейинги коммуникация жараёнлари эволюцияси характеры очиб берилган.

Ҳозирги кунда мамлакатимизда демократии қуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо этишга доир амалга оширилаётган ислоҳотларнинг натижалари фуқароларнинг бу жараёнларда фаол иштирок этишлари баробарида давлат бошқаруви тизимидаги раҳбар кадрларнинг хам бошқарувчилик салохияти билан узвий боғлиқ эканлиги давлат сиёсатининг устувор йўналишларини бслгилаб бсрди. Шунингдек, мамлакатдаги сиёсийэлитанингжамият ва давлат тузил мал аридаги фаолиятининг қандай характер касб этиши ҳам кўп жиҳатдан кадрлар сиёсатини ишлаб чиқилиши, шунингдек, унинг нечоғлик халқчиллик тамойилларига таянганлиги билан боғлик холда ривожланади. Бунинг сабаби кабул қилинадиган қарорлар ва Олий Мажлис томонидан қабул қилинган конунлар миллионлаб инсонлар тақдирига бевосита таъсир этиб, халкнинг бунёдкорлик сифатларининг юксалишига шарт лшароитлар яратиши ёки турли беқарорликларни келтириб чиқариши мумкин.

Ахборот технологиялари тизими бир томондан шахе, хўжалик юритувчи субъектлар, ташкилотлар, давлатларнинг ахборот маконида ва иқтисодий сохада интеграциялашувида хал килувчи роль ўйнаса, иккинчи томондан улар махсулотнинг ракобатбардошлигини белгилаб берувчи асосий омил сифатида қаралади. Ахборот маконининиг жадал суратларда ўсиши ва унинг иқтисодий қийматининг ортиб бориши, ноанъанавий ахборот тахдидларининг кўпайиши ахборот-психологик хавфсизлик тизимини шаклланишига объектив эхтиёж яратади. Бу тизим XX асрда ахборот таргиботига қарши туриш вазифасини бажарган бўлса, XXI асрнинг дастлабки ўн йиллигида ахборот урушларидан химоя тизимини хам камраб олди. Бугунги кунга кслиб эса ахборот-психологик урушларга қарши турувчи тизим сифатида шаклланди. Шундай бўлишига қарамасдан, шахе ахборот-психологик хавфсизлик тушунчаси ва тизимига нисбатан турли хил ёндашувларнинг мавжудлиги шахе ахборот-психологик хавфсизлик тизимининг концептуал моделини яратишга эхтиёж тугдиради.

Мамлакатимизнинг мустақил тараққиёт йўлига чиқиши ҳаётимизнинг барча яъни ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва маънавий соҳаларида улкан ўзгаришларни амалга оширишга замин бўлди.

Х,озирги замонда юз бераётган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар давлат хизматчиси фаолияти асосларини сифат жихатдан ўзгартиришни талаб қилади. Маълумки, давлат бошқаруви самарадорлигини оширишга хизмат қила оладиган малакали, тажрибали, билимли мутахассислар бир неча ўн йиллар ичида шаклланади. Уларнинг иқтидори давр талаблари асосида шаклланиши ва ривожланиши учуй катта куч ва меҳнат талаб килинади. Давлат сиёсатида ушбу масаланинг мухимлигини инобатга олмаслик ижтимоий тарақкиётнинг турғун бўлиб қолишига ёки аксарият холларда интеллектуал ресурс бошқа давлатларнинг ихтиёрига жалб килинишига сабаб бўлади. Шу боне кейинги йилларда юзага келаётган муаммолар ҳамда унинг ечимига багишланган катор фундаментал илмий ишлар олиб борилиб, диссертациялар химоя қилинди.

Дунёнинг эзотерик манзараси инсон маънавий борлиги ва маданиятнинг ўзига хос бир бўлаги сифатида турли эзотерик қарашларнинг пайдо бўлишига замни яратди. Уз навбатида, маданий омил бу каби эзотерик таълимотларни институтционаллаштиришда муҳим урин тутади. Зеро, ҳар кандай ижтимоий институт маълум бир функцияларни бажариши баробарида, унинг мавжудлиги мазкур функцияларга жамият томонидан бўлган эҳтиёжнинг даражаси билан боғлиқ. Яна бир мухим жихат, эзотеризмга бўлган кизиқишнинг кучайиши сабабларини ўрганганда, аввало, маълум бир эзотерик билимлар гуруҳининг ижтимоий структурадаги амалга ошираётган вазифаларини аниқлаб олишдир. Бунинг учуй биз тизимли сидашув асосида социологик, психологик, маданиятшунослик хамда диншунослик йўналишидаги ишланмалардан фойдаланамиз. Чунки шу сохалар дунёнинг эзотерик манзарасини ижтимоий ходисалар воситасида такомиллаштириб боради. Хусусан, лингвистика асосида дунёнинг эзотерик моҳияти тушунарли ва тизимли мазмунга эга бўлади.

XXI асрда маданиятлараро мулоқот тизими, маданиятлараро мулоқот ҳар қандай инсон ҳаётининг ажралмас қисмидир. Бу ҳамкорликнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатлари глобаллашувининг давом этаётган жараёнларидан келиб чиқади. Шу муносабат билан, маданиятлараро алоқанинг ўзига хос хусусиятлари ва омилларини ўрганиш илмий тадқиқотларнинг истиқболли ва долзарб йўналиши хисобланади. Аввало, бу универсал ривожланиш ва ҳамкорликни ривожлантириш учуй турли маданият вакиллари ўртасида самарали мулокотни таъминлаш учун зарурдир.

Ахлоқий маданиятли шахе, фуқаролар тафаккурини мустақиллик талабларига ҳамда ҳозирги ахборот технологиялари ҳаётнинг барча соҳаларига шиддат билан кириб келаётган, бутун дунёда глобаллашув тамойиллари кучайиб бораётган давр чақириқларига мослаштирмасдан туриб, ислоҳотларни юқори суръатларда ва муваффақиятли давом эттириш қийин.

Бугунги кунда юртимизда медия ва медикоммуникациялар соҳасини янада ривожланти риш, уларни фуқароларнинг ижтимоий фаоллигига таъсирини янада оширишга оид чора- тадбирлар тизимли равишда амалга оширилмоқда. Айниқса, Узбекистон Республикаси Президента Ш.Мирзиёевнинг “2017-2021 йилларга мўлжалланган Узбекистонни янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратетияси” тўғрисидаги Фармонида белгиланганидек, ижтимоий соҳани ривожлантиришда медиакоммуникация воситалари муҳим аҳамият касб этади.