Barcha maqolalar - Psixologiya

Oliy o'quv yurtlaridagi taTim tarbiya jarayonlari samarali amalga oshirish uchun talaba- lar bilan o'qituvchilar o'rtasida uzluksiz ta’sir 0‘tkazish xukm surishi lozim. Bu ta’sir o'tkazish umumtaTim maktabi o'qituvchisi va o'quvchisi o'rtasidagi, yoki litsey va kollej o'qituvchisi va o'quvchilari o'rtasidagi munosabatlardan i'arq qiladi, bu bir tomondan ular o'rtasidagi yosh xususiyatlaoriga, ijtimoiy huquqiy mavqelariga bog'liq bo'lsa, auditoriyada «ustoz muallim» va «shogird-tinglovchi», tarzida, auditoriyadan tashqarida do'stona, aka-uka, xatto «ota-bola» munosabatlariga yaqin do'stona, dilkash bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Lekin, shu vaqtgacha oliy maktab psixologiyasi, undagi talaba va professor-o'qituvchilar o'rtasidagi psixologik muxit chuqur taxlil qilib chiqilmagan.

Tadqiqotimizning ushbu maqolasida biz "Mantissa" ni o'z-o'zini refleksli metafiksning o'ziga xos turini tahlil qilamiz. "Mantissa" ni yozish san'ati, ijodkorlik va ekstremalda haqiqiy qanday tasvirlanganiga qaratilgan refleksli asar sifatida o'qish mumkin. Shunday qilib, u Faulz estetikasining qat'iy bir qismidir, badiiy adabiyotining hayotni, dunyoni va ichki o'zini anglashning rasmiy izlanishlari ko’rsatilgan. Aytish mumkinki, romanni xarakterlash deyarli har doim tasviriy funktsiya atrofida amalga oshirilgan va romandagi qahramonlar shartli ravishda shaxslarning ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik voqeliklarini aks ettirishga qaratilgan. Ushbu maqolaning maqsadi postmodern fantastika roman xarakteristikasi konventsiyalarini buzish yo'llarini va Jon Faulzning "Mantissa" dagi tavsif tahlillarini o'rganishdan iborat bo'lib, postmodern fantastika o'z qahramonlari orqali qandaydir postmodern tashvishlarni o'rganadi va shu bilan romanda xarakterlashning yangi usulini ochib beradi.

Mazkur ilmiy maqolada dastlab ta’lim jarayonida yuzaga keluvchi nizolarning umumiy qonuniyatlari va ularga yechim sifatida taklif etilayotgan himoya meхanizmlarining jahon afkor ommasida dolzarblik ahamiyati aks ettirilib o‘tilgan. Shuningdek, turli-xil sohaga aloqador bo‘lgan ilmiy adabiyotlar va maqolalarda psixologik himoya mexanizmlari mazmun mohiyati bo‘yicha olimlarning nazariyalari bayon etilgan. Psixologik himoya mexanizmlari ong osti faoliyati mahsuli bo‘lganligi uchun ham ong va onsizlik holatlarining psixoanalizda tutgan o‘rni, ta’lim jarayonida talabalar psixologik himoya mexanizmlari, ularni keltirib chiqaruvchi omillar va ularning mazmun hamda mohiyatlari yoritilgan. Qolaversa, empirik tadqiqot ishidan olingan natijalarni matematik statistik usullar yordamida mezonlarning bir-birlariga bog‘liqlik jihatlari, faktorli va diskriminant tahlillari keltirilgan. Olingan natijalar asosida ta’lim jarayonida shaxs psixologik himoya mexanizmlari nizolarni bartaraf etish usuli sifatida pedagogik faoliyatga salbiy yoki ijobiy ta’siri jihatlari borasida ham xulosalar berib o‘tilgan.

Бугун ҳаётимизда бир-биридан муҳим шундай ижгимоий-сиёсий жараёнлар юз бермокдаки, уларга шу кун нуқтаи назардан келиб чиқиб баҳо бериш, ҳар қачонгидан-да, масъулиятли ёндашувни талаб этмоқда.

Бугунги кунда фалсафанинг баҳс-мунозарага сабаб бўлаётган масалаларини чуқур тадқиқ этаётган соҳа сифатида биз биоэтикани келтиришимиз мумкин. Мазкур фан соҳаси ўзининг узоқ ўтмишига эта бўлмаса да, унинг муаммолари доираси қадимдан мавжуд бўлган. Врач ва бемор муносабатларининг ахлоқий жиҳатлари, эвтаназия ва ўлим, инсон аъзоларини трансплантация қилиш, ҳомила тушириш (аборт), клонлаш, ирсий инженерия муаммоларини фалсафий талқин қилиш нафақат жахон фалсафаси балки миллий фалсафий тафаккурга хос бўлган хусусиятдир. Чунки мазкур муаммога қизиқиш шуни кўрсатдики, XX асрнинг иккинчи ярмига келиб фалсафа ва фан оралигида биоэтика муаммосини ўрганиш бўйича муайян маънодаги объектив билимлар тизими шаклланди. Шу нуқтаи-назардан ҳозирги кунда мазкур масала ахлоқ фалсафасининг илмий тадқиқотлар соҳасига киритилган бўлиб, у жуда кўп мутахассислар томонидан тадқиқ қилинмоқда. Шунингдек, XX асрнинг охирларида тиббий адабиётларда биоэтика муаммоларига бағишланган кўпгина илмий рисолалар чоп этилди.

Ахборот технологиялари тизими бир томондан шахе, хўжалик юритувчи субъектлар, ташкилотлар, давлатларнинг ахборот маконида ва иқтисодий сохада интеграциялашувида хал килувчи роль ўйнаса, иккинчи томондан улар махсулотнинг ракобатбардошлигини белгилаб берувчи асосий омил сифатида қаралади. Ахборот маконининиг жадал суратларда ўсиши ва унинг иқтисодий қийматининг ортиб бориши, ноанъанавий ахборот тахдидларининг кўпайиши ахборот-психологик хавфсизлик тизимини шаклланишига объектив эхтиёж яратади. Бу тизим XX асрда ахборот таргиботига қарши туриш вазифасини бажарган бўлса, XXI асрнинг дастлабки ўн йиллигида ахборот урушларидан химоя тизимини хам камраб олди. Бугунги кунга кслиб эса ахборот-психологик урушларга қарши турувчи тизим сифатида шаклланди. Шундай бўлишига қарамасдан, шахе ахборот-психологик хавфсизлик тушунчаси ва тизимига нисбатан турли хил ёндашувларнинг мавжудлиги шахе ахборот-психологик хавфсизлик тизимининг концептуал моделини яратишга эхтиёж тугдиради.

2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasini “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturida 2023/2024 o‘quv yilidan boshlab bosqichma-bosqich umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, shuningdek, ularda kommunikativ ko‘nikmalar, tanqidiy va kreativ fikrlash, jamoa bo‘lib ishlash, tadqiqotchilik kabi ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim dasturlari amaliyotga kiritish belgilab berilganligi ta’limga e’tibordan dalolat beradi.

Жаҳонда инсон фаолиятининг барча жабҳаларида профессионаллик ва самарадорликни таъминлаш, профессионал кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш долзарб аҳамият касб этмоқда.

Жаҳон педагогикаси ва таълим психологиясида бугунги кун олдида турган муҳим масалалардан бири нафақат билимли, балки ижодий тафаккур соҳиби бўлган шахсни шакллантириш йўл, усул ва воситаларини излаш асосий масалалардан ҳисобланади. Ушбу масалани ижобий ҳал этишда таълим тизими ўрни келганда анъанавий дарс шаклини сақлаб қолган ҳолда, унга турли-туман таълим олувчилар фаолиятини фаоллаштирувчи, ўқувчиларни мустақил фикрлашга ундовчи интерфаол методлар билан бойитиш лозим бўлади.

Психологик хизмат ўз мазмуни моҳиятига кўра инсонларга маслаҳат кўрсатишга қаратилган фаолият ҳисобланади. Психологик хизматга қўйилган тамойиллар инсон шахси билан ишлашнинг ўзига хос жиҳатларини билишни талаб этади ҳамда психологик хизматнинг самарадорлигини таъминлайди.

Кейинги йилларда мамлакатимизда халқаро стандартлар талабларига мос келадиган олий таълим тизимини яратиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Ҳудудларда янги олий таълим муассасаларининг ташкил этилиши, янгидан бунёд этилаётган замонавий ўқув бинолари ёшларимизга берилаётган юксак эьтиборлардан бири сифатида кўрсатишимиз мумкин. Ўқув хоналари янги замонавий конструкцияларга мувофиқ қайтадан таьмирланиб, ўқув жиҳозлари, ўқув лабораториялари, замонавий АКТ билан таъминланмоқда.

Ҳозирги глобаллашув шароитида амалий психологиянинг шиддат билан ривожланиши жараёнида психологик хизмат замонавий таълим тизимининг ажралмас таркибий қисми сифатида намоён бўлмоқда.

Экспериментал тадқиқотларни амалга ошириш шарт шароитлари: психологик ҳимоя тизими ҳақидаги билимларни ассимиляция қилиш, айниқса, шахс ва психологик ҳимоя тизимининг ишлаш талабаларини психологик ҳимоя тизимининг қуйидаги йўналишларда ўзгаришига олиб келди: содда-табиий ва юксак ҳимоя механизмларининг кескинлиги нисбати психологик ҳимоянинг пастки қисмидир. Копинг ресурслар эса муаммоларни бартараф этишдан уларни ҳал қилишгача фаол ҳаракатларга айланди. Ўз-ўзини баҳолаш, шахс ҳис-туйғуларини бошқариш ва ўз-ўзини назорат қилиш уйғунлашган ҳолда психологик ҳимоянинг юқори даражаси бўлган конструктивликка ўтишини баҳолашга имкон берди.

Bugungi zamonda boshqa fanlarni o`rganish kabi, psixologiyani o`rganishning ham, avvalo, bilish, ma`lumot olish uchun ahamiyati bor. Psixologiyaning bilish, ma`lumot olish ahamiyati shulardan iboratki, shu bilan birga psixologiya (jumladan, psixologiya metodlari) kishilar amaliy faoliyatining har xil turlarida - ta`lim-tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, tibbiyot, sud-huquqshunoslik, harbiy-mudofaa, san`at va boshqa sohalarda ham katta ahamiyatga egadir.

Маълумки, кафедра олий таълимни ҳаракатга келтирувчи ва асосий вазифаларни бажарувчи механизм ҳисобланади. Олий таълим тизимида таълим жараёнининг сифат ва самарадорлигини ошириш биламизки кафедралар фаолиятига боғлиқ. Таълим жараёни самарадорлигида энг муҳим механизм кафедралар фаолиятини сифат жиҳатдан юксалтиришдир. Фикримизча, кафедра мудири компетентлиги юқори бўлиши яъни мавжуд назарий билим, кўникма ва малакаларнинг мажмуасини амалиётга тўла мустақил ва ижодий қўллай олсагина, нафақат кафедрада балки олий таълим муассасаларида таълим сифати ва самарадорлиги ошишига хизмат қилади.

“O‘quvchilar uchun natijaga erishish-o‘quv jarayonini takomillashtirishning eng samarali usuli: V.K.Starodubseva motivlar o‘quv jarayoni va materialni o‘zlashtirishning harakatlantiruvchi kuchidir”. Muallifning fikriga ko‘ra, natijaga erishish motivatsiyasi-bu shaxsning ma’lum bir o‘rganish mavzusiga ham, butun ta’lim jarayoniga munosabatini o‘zgartirishning juda samarali jarayonidir. E.A.Kuzmin so‘zlariga va Maslova T.M so‘zlariga ko‘ra: “O‘quvchi uchun hayotda yuqori cho‘qqilarga erishish va o‘z-o‘zini rivojlantirib borishi uchun doimiy muvaffaqiyatga intilish motivatsiyasi zarur hisoblanadi.” Amerjanova Sh.K so‘zlariga ko‘ra, “Bugungi kunda o‘quvchining muvaffaqiyati har bir inson hayoti samaradorligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir

Musiqa sadolarining inson organizmiga ta’siri haqida Gippokrat ham gapirib o‘tgan. Maxsus kuylar yordamida qadim zamonlarda tabiblar tutqanoq va bosh og‘rig‘ini davolashgan. Aytishlaricha, kor qilgan ekan. Umuman, hozir ham odamlarga musiqa yetarlicha ta’sir o‘tkazadi. Muhim — to‘g‘ri tanlov qilishda.

Hozirgi davrda jamiyatimizda yoshlarni oilaviy hayotga har tomonlama tayyorlash dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Mustaqillik yillarida aholi sonining muttasil oshib borishi hisobiga nikohlanish koeffisenti ham oshdi. 2019-yilda FXDYO bo’limlari orqali rasman qayd etilgan nikohlar soni 310899 mingtaga yetdi. Oilaviy ajrimlar ko’rsatkichi 2017-yil 31,9 ming , 2018-yil 32,3ming, 2019-yil 31,4ming, 2020-yil 28,2 mingni tashkil etdi.

Butun jahon bolalar huquq va manfaatlarini himoya qilish tashkiloti UNICEF tomonidan «...har qanday mamlakatning kelajagi bevosita bolalarning farovonligiga va ularning rivojlanish imkoniyatlariga bog’liq» 6 ligi qayd etilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirishni amalga oshirishning o’ziga xos psixologik yondashuvlariga e’tibor berish, shu jarayonini tashkil etishni takomillashtirish orqali maktabgacha yoshdari bolalar muloqotini ijtimoiy psixologik shakllantirish, tafakkur erkinligi, fikrlashi va muloqot faolligini tarbiyalash masalalari dolzarb muammolardan bo’lib qolmoqda.

O’zbekistonda maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida interfaol metodlarini amalga oshirishning metodik ahamiyati shakllantirish vazifalarini o’rganishning muammolarini F.B.Valixo’jayeva 7 , Z.Rahimova, N.Egamberdiyeva, S.K.Annamuratova, S.Bulatov, SH.Munavvarov, H.Nurmatov, A.Sulaymonov va boshqa tadqiqotchilar o’rganganlar.

Hozirgi kunda oʻquvchilarni ma’naviy, axloqiy, jismoniy barkamol, keng fikrli shaxs sifatida kamol toptirish, bugungi kunning asosiy vazifasi sanaladi. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-iyuldagi 577-sonli qarorida “Psixologik xizmatning maqsadi oʻquvchilarning ma’naviy va aqliy rivojlanishi, barkamol shaxs sifatida shakllanishi, faol ijtimoiy moslashuvi va ularning yosh davrlari boʻyicha rivojlanishida salomatligini muhofaza qilish, uzluksiz ta’lim jarayonida oʻzligini anglash, individual psixologik xususiyatlari, shaxsiy imkoniyatlari va namayon etishlari uchun psixologik-pedagogik shart - sharoitlar yaratishdan iborat”[1]dir deb koʻrsatilgan.

Таҳлил - бутуннинг ақлий бўлиниши. Бу унинг ҳар бир қисмини ўрганиш орқали бутунни чуқурроқ билиш истагига асосланади. Таҳлилнинг икки тури мавжуд: яхлитни қисмларга бўлиш ақлий парчаланиши сифатида ва унинг индивидуал хусусиятлари ёки томонларини бир бутун сифатида руҳий изоляция сифатида таҳлил қилиш.

Мактабгача таълим ташкилотларида болалар фаолияти мазмунли ташкил этиш ҳамда уларнинг фаоллигини ошириш максадида турли ўйинлар, сайрлар, машғулотлар ташкил этилади. Улар махсус дастурлар асосида олиб борилади ва бунда албатта болаларнинг ёш хусусиятлари инобатга олинади. Шунингдек, болаларнинг ўзлари ташкиллаштириб ўзаро келишувлари асосида ўйнайдиган ўйинлари ҳам болаларнинг ҳар томонлама ривожланишлари, теварак атрофни билишлари учун хизмат қилади.Боланинг дунёга таъсир кўрсатишга бўлган эҳтиёжининг намоён бўлиши илк бор ўйинда шаклланади

Mantiqiy xotiraning bir turi ham aqliy jarayondir. Demak, u eslash va eslash xususiyatiga ham ega. Demak, talabalar o‘quv jarayonida oliy va o‘rta maktab o‘qituvchilari tomonidan tushuntirilgan va tushuntirilgan teorema, qonun va qoidalar, kompleks xossalarni ayrim qisman holatlarga o‘tkazishda har doim deduksiya usulidan foydalanib fikr yuritadilar va ular asoslab beradilar. Psixologiyada nutq fikrlash faoliyati vositasi sifatida qaraladi. Odatda nutq fikrlash jarayonida hukm, xulosa va tushunchalar shaklida ifodalanadi. Shuning uchun hukm, xulosa va tushunchalar tafakkurning o'ziga xos shakllari deb ataladi.

Pedagogik faoliyatda kasbiy motivlarning barqarorligi muhim ahamiyat kasb etib, uni rivojlantirish faoliyat turi bilan bog‘liq ko‘plab muvaffaqqiyatlarni ta’minlashi ehtimoldan holi emas. Xizmat faoliyatida motivlar rolini oshirish xuddi, tashkilotlarnikidek ma’lum bir qonuniyatga bo‘ysunadi.