№ 5.2 (2025) “BO‘LAJAK MUHANDIS-TEXNOLOGLARNI O‘QITISHDA SIFAT VA SAMARADORLIKNI OSHIRISH: MUAMMO, TAHLIL VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI MATERIALLAR TOʻPLAMI 2025-yil 30-may

Aromatik karbon kislotalardan benzoy kislota va turli o‘rinbosar tutgan aromatik karbon kislotalarni katalitik sistemalar bilan gomogen va geterogen sharoitda atsetilen vinillash reaksiyasi ishtirokida vinil efirlari sintezi jarayonini o‘rganish, sintez qilingan birikmalarning fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq qilish, ularning ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish va qo‘llanish sohalarini aniqlashdan iborat. Sintez qilingan vinil efirlar unumiga harorat, reaksiya davomiyligi va katalizator taʼbiati tasirlari o‘rganilgan. Hosil bo‘lgan vinil efirlarining tuzilishi IQ, ¹H-YaMR, ¹³C_YaMR-spektrlari tahlillari yordamida aniqlangan.

Ushbu inshoda ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi o‘rtasidagi bog‘liqlik yoritilgan. Atrof- muhitdagi ekologik muammolar, ularning inson hayotiga tahdidi, yuzaga kelish sabablari tahlil qilingan. Shuningdek, ushbu muammolarni bartaraf etish yo‘llari – qonunchilikni mustahkamlash, ekologik ta’limni kengaytirish, texnologik yondashuvlar kabi asosiy yechimlar taklif etilgan.

Mazkur maqolada zamonaviy dunyoda ilm-fan yutuqlarini ishlab chiqarish va real iqtisodiyotga tatbiq etish, malakali mutaxassislar tayyorlash tizimini takomillashtirish hamda innovatsion rivojlanishni ta'minlash masalalari yoritilgan. Muallif ilmiy ishlanmalarni amaliyot bilan integratsiyalash, ta’lim sifatini oshirish va innovatsion infratuzilmani rivojlantirishning muhim yo‘nalishlarini tahlil qilgan.

Zamonaviy kimyo fanining tarmoqlaridan biri bo‘lgan kolloid kimyo moddalar va ularning holatlari o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirlarni o‘rganadi. U nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kolloid eritmalar, emulsiyalar, zol va jel kabi tizimlar ko‘plab sanoat sohalarida – farmatsevtika, oziq-ovqat, qurilish materiallari, to‘qimachilik, kosmetika, agrokimyo va boshqa ko‘plab yo‘nalishlarda keng qo‘llaniladi. Shu sababli, kolloid kimyo fanining nafaqat o‘quv jarayonida, balki ishlab chiqarish amaliyotida ham chuqur o‘rganilishi va o‘zaro integratsiyalashuvi dolzarb hisoblanadi.

Mazkur maqolada "ko‘rinishlar" tushunchasining nazariy asoslari, ularning ilmiy va amaliy ahamiyati, turlari, tasnifi va turli fan sohalarida qo‘llanilishi keng yoritilgan. Ayniqsa, matematika, informatika, texnika, san’at, arxitektura va biologiya sohalaridagi ko‘rinishlar xususiyatlari tahlil qilinadi. Ko‘rinishlar geometrik modellash, kompyuter grafikasi, fazoviy tasavvur va axborot uzatishdagi roli asosida tahlil qilinadi. Maqola tadqiqotchilar, o‘qituvchilar va talabalarga mo‘ljallangan bo‘lib, ta’lim, ilm-fan va texnologiya sohalaridagi muhim manba sifatida xizmat qiladi.

Zamonaviy qurilish materiallari ishlab chiqarish texnologiyalarida xom-ashyolarni dastlabki qayta ishlash bosqichida ularni maydalash va maydalangan materialni kerakli fraksiyalarda olish muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda eng ko‘p yuklamaga duchor bo‘ladigan elementlar – bu maydalagichlarning ishchi (maydalovchi) yuzalaridir. Mazkur elementlarning yeyilishga bardoshligini oshirish, ularning ishlash muddatini uzaytirish va uskunaning umumiy unumdorligini oshirish ishlab chiqarish samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Ushbu maqolada “Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar” zavodida hosil bo‘layotgan shlamli chiqindilarni qayta ishlashning ilmiy-texnik asoslari tadqiq etilgan. Maqolada shlamlarning fizik-kimyoviy tarkibi, qayta ishlash texnologiyalari, ularning samaradorligini oshirish yo‘llari, ekologik xavfsizlikni ta’minlash masalalari yoritilgan. Shuningdek, chiqindilarni qayta ishlash orqali ikkilamchi resurslardan foydalanish imkoniyatlari tahlil qilingan va sanoat chiqindilarini kamaytirish bilan bog‘liq iqtisodiy samaradorlik baholangan.

Sanoat energetikasining asosiy muammolaridan biri sanoat qozonlarining past ishonchliligi va samarasizligi hisoblanadi. O'z navbatida, ularning samarasizligi va avariya darajasi ko'p hollarda qozonlarning issiqlik almashinuvi yuzalarida qattiqlik tuzlari va korroziya mahsulotlari konlarining shakllanishi bilan bog'liq [1-5]. Ichki isitish sirtlarining shkalasi va korroziyasi jarayonlari o'rganish mavzusi sifatida alohida e'tibor talab qiladi.

Maqolada seritsinning elektroaktivlangan suvli eritmalarida xom ipak iplari, ochilmagan pillalarning strukturaviy va fizik-mexanik tadqiqotlari o‘rganilgan. Turli usullar bilan ochilgan tabiiy ipak iplarining sifat ko'rsatkichlari o'rganiladi.

Mazkur tezisda zamonaviy kompozit materiallarning fizik xossalarini yaxshilash
orqali elektr o‘tkazuvchan materiallar yaratishning ilmiy asoslari yoritilgan. Polipropilen asosidagi
kompozitlarga grafit, karbon qora, uglerod nanotrubalar kabi plomba moddalari qo‘shilib, ularning
elektr va mexanik ko‘rsatkichlari sezilarli darajada oshirilishi ko‘rsatib o‘tilgan. Tadqiqotlarda
perkolyatsiya nazariyasiga asoslangan yondashuvlar, optimal plomba nisbati, materialning
strukturaviy o‘zgarishlari va SEM tahlillar orqali olingan natijalar tahlil qilinadi. Bunday kompozitlar
energetika, transport va ekologik texnologiyalarda keng qo‘llanilishi mumkinligi asoslab berilgan.

Mazkur maqolada grafik ta’lim jarayoniga zamonaviy BIM (Building Information Modeling)
texnologiyalarini integratsiyalash orqali talabalarda bino va inshootlarni loyihalashga oid kasbiy
kompetensiyalarni rivojlantirish masalasi yoritilgan. Tadqiqotda an’anaviy muhandislik grafikasi
fanlarini raqamli muhit bilan uyg‘unlashtirish, grafik tafakkur, fazoviy tasavvur va vizual
modellashtirish kabi ko‘nikmalarni shakllantirish imkoniyatlari tahlil etilgan.

Tuproqlarning kimyoviy tarkibi, ozuqa moddalarining harakatchanligi va nisbati, ularning o'simliklar uchun mavjudligi insonning ishlab chiqarish faoliyati (drenaj, sug'orish, ohaklash, mineral va organik o'g'itlar berish va boshqa tadbirlar) ta'sirida sezilarli darajada o'zgaradi. Konsentrlangan va murakkab oʻgʻitlar ishlab chiqarish va ulardan foydalanishning koʻpayishi hisobiga tuproqda mikroelementlar yetishmasligi ortib borishi isbotlangan [1].

Maqolada qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlashning turli bosqichlarida, jumladan saralash, yoqish, kompostlash, piroliz va ko‘mishda ifloslantiruvchi moddalar emissiyasi hajmi va tarkibining qiyosiy tahlili keltirilgan. Emissiyaning asosiy turlari: karbonat angidrid (CO₂), metan (CH₄), dioksidlar, ammiak va boshqa zararli birikmalar. Ma'lumotlarni tahlil qilish asosida eng ekologik toza ishlov berish texnologiyalari aniqlanadi. Asarda barqaror rivojlanish va atrof-muhit muhofazasini ta’minlash uchun atmosferaga chiqindi gazlarini monitoring qilish va kamaytirishning zamonaviy usullarini joriy etish zarurligi ta’kidlangan.

Ushbu maqolada pillalarni yuqori ta'sirli elektr maydonida oldindan ishlov berishning tolalarning mexanik xususiyatlariga ta'siri bo'yicha tadqiqotlar keltirilgan. Usul ipak o'rash zavodlarida energiya sarfini kamaytirish va energiyani tejashga yordam beradi.

Ushbu maqolada muhandislik ta’limida fizika fanining o‘rni va uni samarali
o‘qitishda raqamli simulyatsiyalarning ahamiyati yoritilgan. An’anaviy dars metodlarining
chegaralanganligi ta’kidlanib, raqamli simulyatsiyalar vositasida talabalar murakkab fizik hodisalarni
interaktiv tarzda o‘rganishlari, tajribalarni xavfsiz va vizual shaklda bajarishlari mumkinligi
ko‘rsatilgan. PhET va Algodoo kabi dasturlar misolida simulyatsiyalarning o‘quvchilarning bilim
darajasi, tahlil qilish ko‘nikmalari va faolligiga ijobiy ta’siri asoslab berilgan. Tadqiqot natijalari
simulyatsiyalarni muntazam qo‘llash o‘quv natijalarini sezilarli darajada yaxshilashini ko‘rsatgan.
Shuningdek, bu uslub fanlararo integratsiyani kuchaytirishi va nazariy bilimlarning amaliy
qo‘llanilishiga zamin yaratishi qayd etilgan. Simulyatsiyalarning samaradorligi esa ularni
o‘qituvchining metodik yondashuvi bilan uyg‘unlashtirishga bog‘liq ekani ta’kidlangan.

Ushbu maqolada magnit tortishish kuchini vaqtincha kamaytirish va qayta tiklash
imkoniyatini beruvchi mexanizm va materiallar tahlil qilinadi. Ikki magnit o‘zaro tortilish holatida
bo‘lib, ularga prujinali tizim o‘rnatiladi. Tajribalarda magnitlar orasiga turli materiallar
joylashtirilganda tortishish kuchining o‘zgarishi kuzatiladi. Ferromagnit (temir, po‘lat), diamagnit
(grafit, mis, vismut) va supero‘tkazgich materiallarning magnit kuchiga ta’siri tahlil qilinadi. Maqola
magnit maydonini boshqarishning ilmiy va texnologik ahamiyatini ko‘rsatib, uni muhandislik va
sanoat sohalarida qo‘llash imkoniyatlarini muhokama qiladi [1-3].

Ushbu maqolada bo‘lajak muhandislar uchun texnika fanlarini o‘qitish jarayonini takomillashtirishga qaratilgan metodik yondashuvlar tahlil qilinadi. Asosiy e’tibor, texnika fanlarining o‘qitish samaradorligini oshirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Bundan tashqari, fanlarni o‘rgatishda innovatsion yondashuvlar, o‘quv materiallarini vizuallashtirish, interaktiv metodlardan foydalanish orqali talabalar bilimlarini chuqurlashtirish yo‘llari tavsiya qilinadi. Tadqiqot natijalari texnik ta’lim tizimini yanada rivojlantirish, bo‘lajak muhandislarni malakali tayyorlash jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.

Ushbu maqolada zamonaviy muhandislik, arxitektura va dizayn sohalarida keng qo‘llaniladigan AutoCAD dasturining imkoniyatlari va chizmalar chizishda beradigan ustunliklari yoritilgan. An’anaviy usullar bilan solishtirilib, raqamli texnologiyalardan foydalanishning afzalliklari asoslab berilgan.

Mazkur tezisda amin guruhlari bilan modifikatsiyalangan inulin hosilalarining mikroblarga qarshi va toksikologik xususiyatlari tahlil qilingan. Inulin-gidrazin, aminodiyen inulin hamda dialdegid-inulin asosidagi hosilalarning Staphylococcus aureus, Escherichia coli va Pseudomonas aeruginosa bakteriyalariga nisbatan faolligi disk-diffuziya usuli yordamida baholandi. Natijalarga ko‘ra, almashinish darajasi oshgani sari antimikrobiyal faollik ortgan. Ayniqsa, 72 mol% almashinishga ega bo‘lgan dialdegid-inulin-gidrazin birikmalari eng samarali ta’sir ko‘rsatgan. MTT testi asosida o‘tkazilgan toksikologik baholash esa bu moddalarning past sitotoksiklik darajaga ega ekanini tasdiqladi.

Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda asosiy omillardan biri qishloq xo‘jalik ekinlariga NPK o‘g‘itlarini qo‘llash asosida yuqori va sifatli hosil olish hisoblanadi. Bu borada Tyubegatan koni kaliyli ma’danlarini boyitish chiqindisidan foydalangan holda NPK o‘g‘itlar olish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir.

Bir kristalli kremniydan tayyorlangan tenzometrlarda nikel aralashmalarining muvozanatsiz zaryad tashuvchilarning o'tkazuvchanligi va ishlash muddati aniqlanadi. Diffuziya jarayonining optimal rejimi o'rnatiladi. 500 ° C da kiritilgan nikel aralashmalari va kislorodning o'zaro ta'siri bilan termal donorlarning avlodi bostirilishi ko'rsatilgan va bu o'zaro ta'sir 700 ° C da hosil bo'lgan yuqori haroratli termal donorlarning shakllanishiga ta'sir qilmasligi isbotlangan.

Hozirgi kunda muhandislik ta’limi tezkor texnologik o‘zgarishlar, sanoat ehtiyojlarining
o‘zgarishi va raqamli transformatsiya bilan yuzma-yuz kelmoqda. Ko‘plab oliy ta’lim muassasalari
o‘quv dasturlarini zamonaviylashtirishga harakat qilayotgan bo‘lsa-da, hali ham nazariy bilimlar
ustuvorligi saqlanib qolmoqda. Bu esa, bitiruvchilarning amaliy ko‘nikmalarining yetishmasligiga
olib kelmoqda.

Mazkur ishda oliy ta`lim muassasalarida muhandislik fanlari uchun raqamli ta`lim
resurslarini ishlab chiqishda didaktik talablar va raqamli ta`lim resurslarini yaratish bosqichlari
belgilab berilgan.

Maqolada monokalsiy fosfat granulalari, di- va trikalsiy fosfat kukunlari namunalarining kimyoviy tarkibi va tijorat xususiyatlari (kuchliligi, gigroskopik nuqtasi, suv bug'ining sorbtsiya kinetikasi, sorbsiya namligi) ko'rsatilgan. Mahsulotlar ekanligi ko'rsatilgan
tarkibi va xususiyatlari bo'yicha GOST 23999-80da ko'rsatilgan talablar va standartlarga javob beradi. Monokalsiy fosfat granulalari ham, di- va trikalsiy fosfat kukunlari ham Markaziy Osiyoning iqlim sharoitida ommaviy saqlash va tashish uchun mos keladi.

Ekologik xavfsizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismi sifatida barqaror rivojlanishning
majburiy sharti bo’lib, tabiiy tizimlarni saqlab qolish va atrof muhitning tegishli sifatini saqlab
qolishning asosi hisoblanadi. Jamiyat va tabiat o’zaro ta’sirinining hozirgi bosqichida ekologik
xavfsizlikka ijtimoiy qadriyatning sifat jihatidan yangi turi sifatida qarash mumkin. O’zbekiston
Respublikasining 09.12.1992-yildagi "Tabiatni muhofaza qilish to’g" risida "gi 754-XII-sonli
qonuniga muvofiq ekologik xavfsizlik - bu tabiiy muhit va inson hayotiy muhim manfaatlari xo’jalik
faoliyati va boshqa faoliyatning mumkin bo’lgan salbiy ta’siridan, tabiiy va texnogen tusdagi
favqulodda vaziyatlardan va ularning oqibatlaridan himoyalanganligining holatidir [1].